G. N. Najmiddinova O’. U. Qurbonova

Fogarty R.Howto Integrate the Curricula. Palatine, 1991.
1
 Curriculum Cuidelines for Compulsory Education in Norway OSLO,1990. 

---

145 
hokazolardan kelib chiqqan (ilgari o‘quv hujjatlarida bunday tartib qoida 
tariqasidagina joylashtirilar edi).
Ikkinchidan, yangi paydo bo‘lgan ko‘plab o‘quv kurslari o‘zining yangi 
vazifasiga ega bo‘ldi.
Uchinchidan, yaratilgan maxsus kurslar tabiiy va ijtimoiy fanlar 
integratsiyasidan kelib chiqdi. Masalan, AQSHning qator olimlari ‖Fan-
texnologiya-jamiyat‖ kabi konsepsiyadan kelib chiqib, jamiyatga, fan-texnika 
taraqqiyotiga yordam beruvchi maxsus bilimlarni tinglovchilarga taqdim etadilar, 
ya‘ni texnika va jamiyatning o‘zaro aloqalari muammolari, olimlar haqidagi 
dalillar, tarix to‘g‘risidagi fanlarning ochiqligi va hokazo.
Yuqoridagi tahlillardan ayrim dunyo malakatlarida ta‘limni standartlantirish 
muammosining vujudga kelganligi, bu jarayonda har bir davlat o‘ziga xos, ya‘ni
ta‘lim sohasidagi muammo va ehtiyojlardan kelib chiqib amalga oshirilganligining 
guvohi bo‘ldik. 
XX asrda davlatlar ikkita jahon urushini boshidan kechirgandan, so‘ngra bu 
muammoni yechishga urindilar. 
Oxirgi yuz yillikda diniy ta‘lim berish muammosi vujudga kelgan edi. 
Munozaralarning asosiy mavzusi bu o‘smir va o‘g‘il bolalarga maktabda diniy 
ta‘lim berish mumkinmi yoki yo‘qmi degan munozara ko‘pchilikni qiziqtirib 
qo‘ydi. O‘tgan yuz yillikda bu masala g‘arb mamlakatlarida deyarli dolzarb 
masalaga aylanishga oz qoldi. Sohadagi asosiy islohatlar Afrikada 1910 - 1930 va 
1962-yillarda, 
Angliyada 
1944-1988 
yillarda, 
Belgiyada 
1968 
yillarda, 
Germaniyada 1949 yilda, Turkiyada 1924, 1933, 1949 - 1982 yillarda amalga 
oshirildi. 
Ma‘lumki, Angliya Yevropaning eng taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri 
sanaladi. Angliya davlati ta‘limni isloh qilish uchun qonun qabul qilgan. Unda 
ta‘lim muassasalarida xristian va boshqa dinlarni o‘rganish yo‘lga qo‘yilgan. 
Xristianlikni o‘rganish islom, budda va boshqa dinlarni o‘rganish bilan qo‘shib 
olib borilgan. Yuqoridagi dinlarning birgalikda o‘rganilishida ularning qay biri haq 
din, yoki qay biri noto‘g‘ri degan ma‘noda emas, balki bu metod (ya‘ni birgalikda 
o‘rganish) har xil dinga itoat qiluvchi fuqarolar orqali jamiyat ehtiyojlarini 
qondirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. 
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng ko‘pchilik g‘arb marifatparvarlari ta‘limni 
dinning tasiridan to‘la ozod qilish tarafdori bo‘lib chiqishgan. Lekin Angliya 
rasmiy doiralari bu fikrni qo‘llab quvvatlamadi. Aksincha, ular ta‘limni xristian 
qadriyatlari bilan bog‘ladi. Bugungi kunda Angliyada davlat tomonidan qurilgan 
cherkov mavjud bo‘lib, Qirolicha cherkovning boshlig‘i hisoblanadi (ya‘ni 
mamlakatdagi ramziy ma‘noda, birinchi siyosiy shaxs bo‘lishiga qaramasdan). 
Angliyada cherkov maktabining ikki xil ko‘rinishi mavjud:
Birinchi, davlatdan yordam oladigan cherkov maktabi (Loluntary-aided 
shcool) bu maktablarda ta‘limning 3 dan 2 qismi cherkovda olib boriladi, 3 dan 1 
qismi esa, davlat maktablarida o‘qitish orqali amalga oshiriladi. 
Ikkinchi, davlat nazorati ostidagi cherkov maktablari ((Loluntary-Controlled 
shcool): bu maktablarda ta‘limning 3 dan 1 qismi cherkovda, 3 dan 2 qismi 

---

146 
davlatga qarashli maktablarda olib boriladi. Ular to‘liq davlat mablag‘i bilan 
ta‘minlanadi.
1988 yilda Din to‘g‘risida qonun qabul qilinib natijasida maktab dasturlari 
uch qismga ajratildi:
1) Maxsus predmetlar (matematika, ingliz tili va hakazo);
2) Asosiy predmetlar (tarix, geografiya, texnologiya, musiqa, san‘at, 
jismoniy tarbiya va hokazo);
3) Fundamental predmetlar (bu guruhga faqat diniy ta‘lim kiritildi). Ta‘lim 
vazirligi qolgan barcha predmetlardan (diniy ta‘limdan tashqari), imtihon shakllari 
va hokazolarni yaratish huquqiga ega bo‘lgan. Diniy darslar boshqa asosiy 
predmetlar qatoriga kirmagan bo‘lsa ham, ular bir xil maqomga ega bo‘lgan. Diniy 
ta‘limning dasturi, maqsadi, shakli davlat tomonidan yaratilmaydi, lekin boshqa 
darslar bilan bir xil maqomga egadir. 
1988 yildagi ta‘lim islohati natijasida Angliya‘ning o‘rta va boshlang‘ich 
maktablarida islom dini ham o‘qitila boshlandi. Ma‘lumki, diniy ta‘lim bu din 
to‘g‘rimi yoki noto‘g‘rimi degan savolga javob bermasligi kerak, shuningdek, 
diniy ta‘limning dasturi va darsliklari ham odamlarning qaysi dinga ishonishi yoki 
ishonmasligiga qarab tuzilmasligi lozim. 
Germaniya 
Federatsiyasining 
Konstitutstiyasida 
(7-modda) 
rasmiy 
maktablarda diniy ta‘lim majburiydir. Yuqoridagi qonun moddasiga muvofiq 
ta‘limni boshqaruvchi provensiyalar ushbu ta‘lim uchun javobgarlikni o‘z 
zimmasiga 
oladi. 
Shuning uchun Federatsiya Konstitutstiyasining ta‘lim 
to‘g‘risidagi moddasi provinsiyalarning konstitutsiyalarini nazorat qiladi. 
Konstitutsiya‘ning 7 - moddasida shunday deyilgan: 
a) barcha ta‘lim va o‘qitish davlat nazoratidadir; 
b) diniy darsga bolaning borish yoki bormasligi uning tarbiyasi bilan 
shug‘ulanuvchi (ota - ona)larning xohishiga bog‘liqdir. 
Germaniya konstitutsiyasi 7 - modda, 1 - bandiga asosan ta‘lim va bilim 
olishni nazorat qilish javobgarligi davlatning zimmasidadir, deb belgilangan. 
Ushbu qonun moddasi shuningdek, alohida shaxs yoki tuzilmalarning maxsus 
maktablar ochish xuquqini himoya qiladi. 
Belgiya esa Yevropa Kelishuviga a‘zo davlat bo‘lib, o‘zining 
konstitutsiyasida dinga munosabatni chegaralagan ya‘ni Inson huquqlari 
Umumjahon Deklaratsiyasi, Inson huquqlari Yevropa Kelishuvi qoidalariga rioya 
qilgan holda vijdon erkinligi va diniy e‘tiqod g‘oyalariga alohida e‘tibor bergan.
Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining 18, 26 moddalari Inson 
huquqlari bo‘yicha Yevropa Kelishuvining 9 - moddasiga va unga qo‘shimchaga 
muvofiq, diniy erkinlik va diniy ta‘limni ta‘minlaydi. Shuningdek, mazkur 
kelishuvga muvofiq mamlakatda yashaydigan chet elliklar emigrantlarga diniy 
e‘tiqod erkinligi, o‘zlarining diniga taalluqli ta‘lim olish huquqi berilgan.
Belgiya ta‘lim tizimida maktablar 4 guruhga bo‘linadi: 
a) munitsipal maktablar; 
b) davlatga qarashli maktablar; 
v) maxsus maktablar. 

---

147 
Diniy ta‘lim bu uchta tipdagi maktabda ham majburiy bo‘lib, Belgiya davlati 
rasmiy tan olgan (katolik, xristian, protestant, islom, iudizm) dinlar o‘qitiladi. 
Bundan tashqari, cherkov maktablari katolik cherkovining muassasasi hisoblanadi. 
Shuningdek, cherkov maktablarida Islom dinidan ta‘lim berishga ruxsat 
berilmaydi. 
Barcha maktab o‘quvchilari (barcha maktab tiplarida) diniy ta‘limning 5 ta 
tipidan birini tanlashi shartdir. Diniy ta‘lim bolalarga 2,5 yoshdan, bolalar 
bog‘chasidan boshlanadi. 1980 yilning oxirlarida xristian katolik dini 1 - 2 
sinflarda haftasiga 4 soat, 3 - 4 sinflarda 3 soat, 5 - 6 sinflarda va litseylarda 2 soat 
qilib belgilandi. Hozirigi kunga qadar boshlang‘ich va o‘rta sinflarda, shuningdek, 
litseylarda diniy darslar haftasiga 2 soat, bir qancha diniy maktablarda 3 soat qilib 
belgilangan. 
Maktab o‘quvchilari ibodatni maktab oshxonasida, yoki umumiy zalda 
qattiq ovozda yoki ichida o‘qishlari mumkin. Maktab ma‘muriyati qandaydir diniy 
anjumanlarni o‘tkaza olmaydi. Ammo qandaydir diniy guruh maktab hududini 
ijaraga olmoqchi bo‘lsa (anjuman o‘tkazish maqsadida) maktab rahbariyati ma‘lum 
bir shartlar bilan ijaraga berib turishi mumkin.
Maktab o‘quvchilari diniy axborotlarni olishga (tarqatishga) haqli, lekin 
maktab o‘quvchiga diniy bilim berishga majbur emas. Oliy sudning qabul qilgan 
qaroriga asosan ta‘lim din tarixini o‘rgatmasdan, dinning fuqarolar dunyoqarashiga 
ta‘sirini o‘rganmasdan tugashi mumkin emas. Diniy fanlarni o‘rganmasdan san‘at, 
musiqa, adabiyot va boshqa ijtimoiy fanlarni o‘rganish mumkin emas. Maktabda 
din tarixi, diniy ta‘limotlarning qarama - qarshiligi to‘g‘risidagi bilimlar beriladi. 
Shuningdek, Injil va uning mazmuni kabilar o‘rganiladi.
O‘rta maktablarning diniy to‘garaklari ham shunday huquqga ega. Ular 
diniy yig‘inlarni darsdan tashqari lekin maktabning ish vaqtida o‘tkazishlari 
mumkin. o‘quvchi bo‘lmagan (mazkur maktabda) kishilar o‘quvchilar bilan birga 
yig‘inda ishtirok eta olmaydi. Davlatga qarashli maktablarda o‘quvchilar diniy 
bayram yoki yig‘inlar to‘g‘risidagi axborotlarni tarqatishlari mumkin. Mazkur 
bayram tadbiri diniy shaklda o‘tishi mumkin. Unda o‘quvchilar o‘zlarining diniy 
qarashlariga javob beradigan tarzda kiyinish imkoniyatiga ega, maktab esa ularni u 
yoki bu kiyimni kiyishga majbur qila olmaydi. 
Turkiyada diniy ta‘lim masjid, madrasada, sibyan (o‘smir yigitlar 
maktabi)da o‘rgatiladi. Turkiya respublika deb e‘lon qilingach, Tavhidi-Tadrisat 
Qonuni (№ 430, 3 mart 1924yil) bilan ta‘lim tuzilishi Maorif Boshqarmasiga 
qarashli bo‘ldi. Mazkur qonuning 4-moddasida shunday deyilgan: maorif 
boshqarmasi Universitetda yuqori malakali diniy kadrlarni tayyorlash maqsadida 
bitta fakultet tashkil etsin. 1975-76 o‘quv yilidan litseylarning oxirigi sinfida va 
o‘rta maktablarda o‘quvchilarning xohishiga binoan diniy darslar o‘tiladigan 
bo‘ldi. Hozirgi kunda ham diniy dars boshlang‘ich maktabning 4-5 sinfida, o‘rta 
maktabning 1, 2, 3, sinflarida haftasiga ikki soatdan, shuningdek, litseylarning 1, 2, 
3 sinflarida esa haftasiga bir soatdan o‘tiladi. Litseyda bunday darslar faqat 2 ta 
chorakda o‘tkaziladi. Shuningdek, barcha demokratik davlatlarda diniy ta‘lim ikki 
sababga ko‘ra zarur deb hisoblanadi. Birinchi, vijdon erkinligi va ta‘lim.
Ikkinchi, ‖jaholatga qarshi ma‘rifat‖ degan g‘oya‘ni keltirib o‘tish mumkin. 

---

148 
‖Darhaqiqat, dunyoni jaholat egallasa nafaqat aql, balki aqlni peshlaydigan 
ma‘rifat, ma‘naviyat, hurfikrlik, inson ozodligi barcha barchasi barham topadi‖,- 
degan edi Prezidentimiz I.A.Karimov.
1
Yaponiya ta‘lim tizimida majburiy ta‘lim to‘qqiz yillik bo‘lib, o‘rta 
ma‘lumot olishning oliy bosqichi majburiy hisoblanmasa ham uni 95 % o‘rta 
ma‘lumot oluvchi bitiruvchilar tugallashadi. Maktablar xususiy, davlatga qarashli 
va milliy (universitet uchun yoki o‘qituvchilar kollejlari uchun baza bo‘lgan) 
maktablardan iborat. Maktablarda (har bir okrugda har xil ya‘ni) o‘zlashtirish, 
o‘zlashtirmasligiga qarab o‘quvchilar qabul qilinadi.
Oliy o‘rta maktabda har xil variantlardagi dasturlarini taklif qiladi: umumiy, 
kasbiy va hokazo. Ta‘lim mazmuni va uning sifatiga davlat nazorati o‘rnatilgan. 
Oliy ta‘lim tizimi Amerika oliy ta‘lim tizimini eslatadi, ammo bir oz 
markazlashgan xarakterga egaligi bilan ajralib turadi. Yaponiyada 80 % oliy o‘quv 
yurtlari xususiydir (bu asosan ikki yillik kollejlarga taalluqli). Yaponiyada 
hammasi bo‘lib 96 ta milliy universitetlar (1949 yildan keyin milliy ta‘lim haqidagi 
qonunga binoan asos solingan) mavjud. 
Universitet tarmoqlari: 
- milliy universitetlar; 
- hududiy universitetlar; 
- xususiy universitetlarga bo‘linadi (eng mashhurlari Tokio, Kioto, Vaseda). 
Universitetlar va universitet kollejlari umumiy ta‘lim berishadi, ya‘ni chet 
tilidan tayyorlash, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya, shuningdek, yo‘naltirilgan 
tayyorlov. 
Universitet bo‘lmagan tarmoqlarga: kichik (junior) kollej, 2 yoki 3 yil ta‘lim 
beruvchi (asosan ayollarga taalluqli, ya‘ni umumiy o‘rta ta‘lim maktabining 9-
sinfini tugatishi bilan turmushga chiqqan) o‘quv yurtlari kiradi.
Texnika kollejlariga umumiy to‘qqiz yillik maktabni tugatgandan keyin 
qabul qilinadi va 3 yil mobaynida to‘liq o‘rta ma‘lumot beriladi, kasbga 
tayyorlanadi, texnika universitetlarining tegishli bo‘limlariga topshirish imkoniyati 
beriladi. Shuningdek, bir yildan ikki yilga tayyorlovchi maxsus kasb maktablari 
mavjud.
Yapon ta‘limining muhim jihatlaridan biri, oliy o‘quv yurtiga kirishda imtihon 
topshirishdagi qattiq talablardir. Oliy o‘quv yurtiga kiruvchilar uchun birinchi 
o‘rinda, yapon tilini bilish va o‘rta ma‘lumot haqida diplomning asl nushasi talab 
qilinadi.
Bu diplomni esa, tayyorlov kurslarida yoki o‘rta maktabning oliy bosqichida 
(9 yillikdan keyingi) olish mumkin.
Shuningdek, oliy o‘quv yurtiga topshirish uchun texnika kollejini 
tugatganligi haqida diplom ham bo‘lishi mumkin. Xorijliklar uchun xizmat 
ko‘rsatuvchi o‘quv yurtidan 12 yillik yapon o‘rta ma‘lumotini olganligi haqidagi 
guvohnomaning ekvivalenitini olish mumkin (International Students Institute in 
Tokio u Kansai, International Students Institute in Osaka). Barcha xorijlik 
1
Каримов.И.А «Баркамол авлод орзуси» -Т., «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» 2000йил. 210-бет. 

---

149 
abiturientlar maxsus testdan o‘tishi kerak, ya‘ni oliy o‘quv yurtida ta‘lim olish 
qobiliyatini tasdiqlovchi va maxsus til bo‘yicha test topshiriladi.
Umumiy imtihon Tokiodagi Xalqaro Ta‘lim Uyushmasi tomonidan 
o‘tkaziladi (har yili dekabrda). Test natijasiga ko‘ra abiturientlar o‘zlariga tegishli 
hujjatlar bilan oliy o‘quv yurtlariga jo‘natiladi. 
Xorijlik abiturientlar maxsus dastur asosida yoki magistratura va 
doktorantura bo‘yicha o‘qishlari mumkin. Bu dasturlar esa yapon tilini bilishni 
talab qilmaydi (o‘qish ingliz tilida ham olib boriladi). Lekin moliyaviy (o‘zi 
tomonidan yoki yordam dasturidagi grant asosida) mablag‘ talab qiladi. Moliyaviy 
jihatdan qo‘llab-quvvatlovchi tashkilotlar Yaponiyada har xil davlat, milliy, 
xususiy fondlar hisobidan olinishi mumkin.
Universitet dasturlari bakalavriat, magistratura va doktorantura uchun 
tuzilgan.
70-yillarda yapon oliy ta‘lim xalqaro aloqalarda to‘xtovsiz yuqori chiqib 
bordi. Hozirgi kunda yapon oliy o‘quv yurtlari xalqaro integratsiyada har xil 
shakllar: 
a) chet elda bilim olish uchun maxsus dastur, ya‘ni yapon oliy o‘quv 
yurtlarining umumiy ta‘lim kursini o‘z ichiga olgan; 
b) xalqaro ingliz tili dasturlari (talaba almashish maqsadidagi); 
v) ta‘lim bilan tanishuv dasturlari (3 oylik); 
g) chet mamlakatlar oliy o‘quv yurtlari bilan hamkorlik aloqalari (kelishuv, 
o‘qituvchi almashish);
d) kollejlarda chet mamlakatlar bo‘limi (Yaponiya va boshqa davlatlarda) va 
birgalikdagi o‘quv yurtlari dasturlari. 
Angliyada esa, ta‘lim 5 yoshda boshlanadi va 11 yoshgacha boshlang‘ich 
maktabda o‘qitiladi. 11 yoshdan 16 yoshgacha esa, o‘quvchilar o‘rta maktabda, 
umumta‘lim, chuqurlashtirilgan predmetlarni o‘rgatish va o‘rta maxsus ta‘lim 
beriladi.
16 yoshdan keyin o‘quvchilar Oliy o‘quv yurtlariga topshirish uchun zarur 
bo‘lgan bilimlarni o‘zlarining maktab va kollejlarida olishlari mumkin. 
Oliy o‘quv yurtlarida o‘qituvchi lavozimi - assistent, ma‘ruzachi, katta 
ma‘ruzachilardan iborat. 
Talabalarga bitta semestr davomida 4 ta fan o‘tiladi. Har bir fandan haftasiga 
2 ta ma‘ruza o‘tiladi (45 minutlik), semestr esa 15 haftadan iborat, semestr oxirida 
har bir predmetdan yozma ravishda imtihon topshiriladi. 
Shuni ta‘kidlab o‘tish joizki, Angliya oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilarining 
ishga joylashishida ish tajribasi, darsda o‘zlashtirishga nisbatan muhim 
hisoblanadi. Shuning uchun oliy o‘quv yurtini bitirgan talabalar birinchi marotaba 
ish qidirishganda ularning bir-ikki yillik ish staji borligiga qarab tanlashadi. Agar 
shunday stajga ega bo‘lishsa, ularda nufuzli kompaniyalarda ishlash imkoniyati 
paydo bo‘ladi.
Ta‘lim sohasidagi davlat standarti (hukumat tasdig‘idagi) Angliyada mavjud 
emas. Ta‘limning mazmuni ish beruvchining talabidan kelib chiqadi. Oliy o‘quv 
yurtlari ta‘lim mazmuni to‘g‘risida qaror qabul qiladi va unga javobgardir. Bitta 
fanning mazmuni har bir oliy o‘quv yurtida bir-biridan farq qiladi. Shu bilan birga, 

---

150 
Buyuk Britaniyada asosiy fanlarni o‘qitishning sifatiga umumiy tashqi reyting 
baholash tizimi mavjud.
AQSH Ta‘lim Departamenti esa (1998 yil) ‖Har qanday joyda har qanday 
vaqtda Ta‘lim‖ (Learning Anytime Anywhere parterships - LAAP) dasturini ishlab 
chiqishdi. Dastur oliy o‘quv yurtidan keyinga ta‘lim hisoblanadi va Internet orqali 
masofaviy ta‘lim olishga yo‘naltirilgan oliy o‘quv yurtlari va texnika 
kompaniyalari unga mablag‘ ajratishgan.
Mazkur dasturni qabul qilish natijasida AQSH Kongressi ‖Oliy ta‘lim 
to‘g‘risida‖gi (1965 yil) Qonuniga o‘zgartirishlar kiritgan, maqsad masofaviy 
ta‘limdagi yangi texnologiyalarni rag‘batlantirishdan iborat bo‘lgan. Dastlab tanlov 
ikki bosqichda o‘tkazilgan, birinchisi 653 ariza qabul qilgan, shuningdek 3-5 yil 
muddatga moliyaviy mablag‘ bilan taminlanishga 29 ta loyiha sazovor bo‘lgan 
(1999yil).
Shimoliy Irlandiyada esa, ta‘lim 4 yoshdan 11 yoshgacha boshlang‘ich 
maktabda o‘qishdan boshlanadi. Shimoliy Irlandiyada mustaqil maktablar 
(Voluntary grammar schools) davlat ta‘lim tizimining bir qismi hisoblanadi. 
Xususiy maktablarda 7% ga yaqin britaniyalik bolalar tahsil olishadi. o‘qish uchun 
to‘lov maktabning turiga va o‘quvchining yoshiga bog‘liq. Masalan, kunduzgi 
maktabda 1-o‘quv yili uchun unga 400 funt sterling to‘laydi, maktab 
pansionatining yuqori sinfida o‘qish uchun esa 9000 funt sterlingacha to‘lash kerak 
bo‘ladi. Shuningdek, xususiy maktablardagi alohida kam ta‘minlangan oilalarning 
bolalari uchun esa davlat mablag‘ ajratadi. 
Hozirgi kunda Angliya, Uels va Shotlandiyada 2500 ga yaqin xususiy 
maktablar mavjud. Irlandiyada Public-Schools, ya‘ni 200 ta eng yaxshi maktab-
pansionlar (o‘g‘il bolalar uchun) mavjud bo‘lib, ularning ko‘pchiligi uzoq tarixga 
egadir. 
Xususiy maktablarga o‘qishga topshirmoqchi bo‘lgan bolalar tayyorlov 
maktablariga (Preparatory schools) qatnashadi (odatda 7 yoshdan 12 yoshgacha). 
Bu tayyorlov maktablari ham (boshqa maktablar kabi) o‘g‘il bolalar va qiz bolalar 
maktablariga bo‘linadi. 
Germaniyaning ta‘lim tizimini qiyosiy tahlil qilsak, davlatda majburiy ta‘lim 
6 yoshdan (mahalliy fuqarolar va xorijliklar uchun) qilib belgilangan. Ayrim 
hollarda 7 yoshdan o‘qishga qabul qilinadi. Mamlakatimizda esa bolalar 7 yoshdan 
maktabga boradi. 
O‘quv yilining boshlanishi Germaniya yerlarida har xil paytda boshlanadi. 
Masalan, Gamburgda yozgi ta‘til 19 iyuldan 29 avgustgacha bo‘lsa, Tyuringda 28 
iyundan 8 avgustgachadir. Majburiy ta‘lim umumiy yoki xususiy maktablarda 
amalga oshiriladi.
Asosiy ta‘lim hisoblangan umumiy ta‘lim o‘quvchilarga umumiy ta‘limning 
asoslarini o‘rgatadi. Jumladan, nemis tili, matematika, tabiiy fanlar, 
jamiyatshunoslik, chet tili (asosan ingliz tili). Maktabni muvaffaqiyatli tugatgan 
o‘quvchilar kasb-hunar ta‘limida o‘qishni davom ettirish imkoniyatiga ega 
bo‘ladilar.
Maktab 
ta‘limining 
oxirgi yillarida esa, bitiruvchilar kasb-hunar 
tayyorgarligini korxonalarda o‘tashadi. Mazkur maktablar asosiy maktablar deb 

---

151 
yuritiladi. Undan tashqari, ta‘lim tizimida gimnaziyalar va Real maktablar asosiy 
o‘rin olgan bo‘lib, bu yerda bolalarga kengaytirilgan umumiy ta‘lim beriladi. 
Qoida tariqasida bu yerda o‘qish 5-sinfdan 10-sinfgacha ta‘lim jarayonini o‘z 
ichiga oladi, hamda mazkur o‘quv maskanini tugatgani to‘g‘risida guvohnoma 
berish 
bilan 
yakunlanadi. 
Shundan 
so‘ng bitiruvchilar boshqa o‘quv 
muassasalarida, jumladan maxsus kasb-hunar bilim yurtlari, texnikumlarda 
o‘qishni davom ettirish huquqiga ega bo‘lishadi. Gimnaziyalar chuqurlashtirilgan 
umumiy ta‘lim beradi, o‘qish muddati esa, qoida tariqisida o‘n yillikdir.
Bundan 
tashqari, 
ayrim 
hududlarda 
maktabning 
‖muntazam‖ 
(Tyuringiyada), ‖o‘rta‖ (Saksoniyada), ‖ikkinchi bosqich maktab‖ (Saksoniya-
Angelt), ‖mintaqaviy maktab‖ (Reyplend-Porald) kabi maktablar mavjud.
Nogironlar va muomala layoqati cheklanganlar uchun maxsus maktablar 
mavjud. Ba‘zan nogiron bolalar ‖muntazam maktablar‖ ning maxsus sinflarida 
ta‘lim oladilar.
Kechki gimnaziyalar va maktablarda ta‘lim olish ta‘lim oluvchi katta 
yoshdagilar uchun mo‘ljallangan, ularning oliy o‘quv yurtlariga kirish imtihonlari 
topshirishlari va xohlagan oliy o‘quv yurtiga kirib o‘qish uchun imkoniyat beradi, 
hamda 2-bosqich o‘rta maktabni tugatganligi to‘g‘risida guvohnoma yoki attestat 
berish orqali yakunlanadi. Ishlayotgan katta yoshdagilar uchun esa attestat olish 
uchun imtihon topshirish va tayyorgarlik ko‘rishlari uchun maxsus kurslar tashkil 
etilgan.
Germaniyaning ta‘lim sohasidagi, bu usuldan mamlakatimizda ham xuddi 
shu singari katta yoshdagilar maktablarini tashkil qilish lozim.
Germaniyada kasb-hunar ta‘limida o‘qish asosan ishchi o‘rinlarini hisobga 
olgan holda va ishchi xodimlarga bo‘lgan talabga asoslanib tashkil etiladi. Ushbu 
ta‘lim turi 2 yildan 3,5 yilgacha bo‘lgan ta‘limni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilar 
o‘qish davomida pul mukofotlari bilan mukofotlanib boriladi. 
Ayniqsa, moliya sohasi bo‘yicha ta‘lim uchun korxonalar va davlat katta 
miqdorda mablag‘ sarflaydi.
Germaniya o‘qituvchilari haqida so‘z yuritganda shuni takidlash joizki, 
ya‘ni Germaniyaning har bir tur maktabi o‘zining maxsus bilimga ega bo‘lgan 
o‘qituvchilariga ega. Bo‘lg‘usi boshlag‘ich va asosiy maktab o‘qituvchilari qoida 
tariqasida 7 semestr o‘qishadi, ba‘zan 9 oygacha uzaytirilgan bo‘lishi ham 
mumkin. O‘qish yakunida bo‘lg‘usi o‘qituvchilar 1-davlat imtihonini topshirishadi. 
Keyin esa, pedagogik amaliyotni o‘tashadi (qoida tariqasida 2 yil) va keyin 2-
davlat imtihonini topshirishadi. 
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning oliy ta‘limida amaliyot, amaliy 
tajribaga ega bo‘lish birinchi o‘rinda turadi. Bu juda ham muhim bo‘lib hozirgi 
kunda respublikamizda ham bunga e‘tibor berilmoqda.
Germaniyada kasb-hunar ta‘limining alohida ko‘rinishlari mavjudki, uning 
ikki jihatini ajratib ko‘rsatish mumkin: 
Birinchi, ta‘limning ko‘proq qismi maktabda emas, balki ishlab chiqarish 
korxonalari yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida, davlat xizmatida va hokazolarda 
o‘tkaziladi. Ta‘lim oluvchilar kasb-hunar maktabiga borish uchun ishdan vaqt 

---

152 
ajratiladi. Yoshlar 3-4 kun korxonada va 1-2 kun kasb-hunar maktabida bilim 
oladilar. 
Ikkinchi, kasb-hunar ta‘limida bilim bilan ikki Institut shug‘ullanadi: 
korxona va kasb-hunar maktabi. Kasb ta‘limini korxonalarda o‘rgatish 
federatsiyaga qarashli, kasb-hunar maktablari esa alohida yerlarga tegishlidir.
Mazkur ta‘lim turi federatsiya bilan yerlar va boshqa hamkorlarning 
iqtisodiy talablaridan kelib chiqadi. Kasb turi bilan bog‘liq o‘qish muddati 2 yildan 
3,5 yilgacha davom etadi. Hozirgi kunda, deyarli 1,6 mln. yoshlar, deyarli 360 ta 
mutaxassislikni o‘rganishmoqda. Shuningdek, hozirgi kunda deyarli 42% yigitlar 
va 55% qizlar kasb o‘rganish uchun kasb-hunar ta‘lim muassasalariga 
topshirishadi. Yigitlar ko‘pincha avtomexanik, elektromontyor, g‘isht teruvchi, 
duradgorlikni tanlashsa, qizlar esa vrach yordamchisi, sotuvchilik kasblarini 
tanlashadi.
Turkiya davlatining ta‘lim tizimini o‘rganar ekanmiz bu mamlakatda 
majburiy ta‘lim 6 yoshdan boshlanadi, 8 yillik majburiy boshlang‘ich ta‘lim deb 
nom olgan bu ta‘lim, 14 yoshgacha bo‘lgan bolalarning ta‘lim olishini o‘z ichiga 
oladi. 
O‘rta ta‘lim esa boshlang‘ich ta‘limga asoslanib, kamida 2 yillik bo‘lgan 
oliy ta‘lim beruvchi o‘quv muassasalarida olib boriladi. Oliy ta‘lim pullikdir, 
shuningdek, yaxshi o‘zlashtiradigan lekin moddiy imkoniyatlari yo‘q bo‘lgan 
talabalarning ta‘lim jarayonlari stipendiya va kredit yo‘li bilan qoplanadi. 
Mamlakatning 
test 
tizimi 
mukallashib 
bormoqda. 
Test 
Markazi 
abiturentlarga oliy o‘quv yurtlariga kirish uchun test topshirishiga 1 oy qolganda 
markazda faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlarning o‘sha markazdan chiqarilmasligi, 
shuningdek, test materiallarining chop etilmasligi alohida ahamiyatga ega.
Xalqaro tajribalarni o‘rganib, mamlakatimizda ham barcha sohalarda 
kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj (broker, kompyuter ustasi, dasturchi, dizayner va 
boshqalar) ortib bormoqda. Joylarda kichik kadrlarga alohida e‘tibor qaratilmoqda. 
Kollej bitiruvchilariga maqsadli kredit ajratish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Bu sohadagi 
ishlarni yanada jonlantirish lozim. Shuningdek, respublikamizda tashkil etilgan 
Tashxis markazlari faoliyatini kuchaytirish zarur. Zero, u o‘quvchilarga va ota - 
onalarning ongiga ta‘sir qilsin va ularga kelajagi uchun to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatsin. 
Ta‘lim – shaxsning yashash faoliyati va ijtimoiylashtirishning turli 
tabaqalari rivojlanishi va shakllanishida zarur bo‘lgan asosiy omildir. Shaxsning 
ijtimoiy statusini aniqlash, jamiyat ijtimoiy tuzilishini ishlab chiqish va 
rivojlanishida ijtimoiy tartib va barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy nazoratni 
amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘rta va oliy maktab ta‘limining yuksak saviyasi, shubhasiz, har qanday 
jamiyatni modernizatsiya qilish va rivojlantirishning asosidir. Mustaqillik tufayli 
jamiyat oldiga mustahkam davlatchilikni barpo etish hamda murakkab iqtisodiy 
vaziyat sharoitlarida milliy elitani shakllantirish zaruratipaydo bo‘ldi. Zamon 
talablariga mos ravishda ta‘lim tizimini yangilash va qayta tashkil etish vazifasi 
o‘ta dolzarb masalaga aylandi. O‘zbekistonda ta‘lim tizimini isloh qilish 

---

153 
jarayoniga mustaqillikning dastlabki yillaridanoq kirishilgan bo‘lib, aynan o‘sha 
davrda mamlakatimizdagi ta‘lim tizimini jahon standartlariga moslashtirishga 
intilish boshlandi. Bugungi kunda ta‘lim sohasida Respublikamiz AKSELS, 
AYREKS, Amerika kollegiyalari konsorknumi, SARE, Tinchlik korpusi (AQSH), 
DAAD, Konrad Adenauer fondi (Germaniya), Britaniya Kengashi, Sauz Al-bantin 
fondi (Misr) kabi xalqaro va boshqa nohukumat tashkilotlari bilan hamkorlik 
yo‘lga qo‘yildi. Mamlakatimizdagi ta‘lim tizimi ijtimoiy siyosatning eng muhim 
yo‘nalishidir. Jamiyatni yangilash doimo ta‘limni qayta qurish bilan bog‘liq, 
chunki yangi mafkurali, yangi dunyoqarashga ega bo‘lgan kishilarni ta‘lim sohasi 
tayyorlaydi. 
Mustaqillikning 23 yili davomida ta‘lim tizimini tartibga solish, isloh qilish 
va ta‘limga innovasiyalarni olib kirishga kirishildi va bu borada qator qaror va 
dasturlar qabul qilindi. Ta‘lim sohasini chuqur isloh qilish vazifalarini hisobga 
olgan holda barcha pog‘onalardagi o‘quv yurtlarini tubdan qayta qurish va 
rekonstruksiya qilish ishlari amalga oshirib kelinmoqda. Yangi universitetlar, 
tijorat, politexnika kollejlari va boshqa o‘quv yurtlari ochildi. Zamonaviy 
yo‘nalishlar – jahon taraqqiyoti va diplomatiyasi, xalqaro jurnalistikasi, xalqaro 
huquq va iqtisodiyot, bozor munosabatlari va boshqa sohalar bo‘yicha 
mutaxassislar tayyorlash tashkil qilindi. 
Respublikamizda zamonaviy ta‘lim-tarbiya tizimini isloh qilish, zamonaviy 
talablarga mos kadrlar tayyorlash ishini yo‘lga qo‘yish maqsadida quyidagilar 
asosiy yo‘nalish sifatida qabul qilindi: 
- butun ta‘lim tizimini tubdan isloh qilish, faoliyat ko‘rsatayotgan o‘quv 
yurtlarini yangi yo‘nalishga o‘tkazish hamda yangicha sharoit va zamonaviy 
texnologiyalarda ishlay oladigan mutaxassislar tayyorlash uchun o‘quv yurtlari, 
eng avvalo, texnik kollejlar, biznes maktablari va maxsus o‘quv yurtlari tashkil 
etish bilan tuzilma yangiliklarini amalga oshirish; 
- o‘quv-tarbiya jarayonini jahon standartlari darajasiga ko‘tarish, ta‘lim, 
zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarining butunlay yangi usullarni 
joriy etish; 
- o‘quv yurtlari tuzilmalarini takomillashtirish, xususan, umumiy o‘rta 
ta‘lim dargohlarini bitiruvchilari uchun tadbirkorlik faoliyati asoslari, iqtisodiy va 
huquqiy bilim darslari kiritilgan maxsus ta‘lim muassasalari barpo etish va 
ularning tarmog‘ini kengaytirish; 
- yoshlarga milliy uyg‘onish va umuminsoniy qadriyatlar asosida, 
Vatanga mehr-muhabbat, mustaqillik g‘oyalariga sadoqat ruhida ta‘lim-tarbiya; 
- O‘zbekistonning iqtisodiy, ma‘naviy ehtiyojiga mos keladigan yuksak 
malakali xorijiy mutaxassislar bilan raqobat qila oladigan kadrlar salohiyatini 
yuzaga chiqarish va uni rivojlantirish; 

---

154 
- pedagog kasbiga hurmatni oshirish, pedagog va murabbiylar mehnatiga 
qiziqishni kuchaytirish uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar 
yaratish... 
Ko‘rib turganimizdek, O‘zbekistonda ta‘lim tizimini isloh qilish sohasida 
ko‘rilgan chora−tadbirlar, shuningdek, rejalashtirish va ishlab chiqish bosqichida 
turgan loyihalar hozirning o‘zidayoq Respublikamizda ta‘lim islohotining sezilarli 
muvaffaqiyatlaridan so‘z yuritishga imkon bermoqda. Ta‘lim tizimini isloh qilish 
va rivojlantirish mustaqil O‘zbekistonimizning porloq kelajagi va barqarorligi 
uchun kiritiladigan ishonchli investitsiyadir.