Galvanic elementlar va ularning texnikada qo’llanishi

Korrozion aktivator va ingibitorlar. Korroziya jarayonining tezligiga eritmalarda bo'lgan ionlar, ya'ni H^ va OH^- ionlari konsentrasiyasi, eritmaning ( pH i katta ta'sir ko'rsatadi. H^ ionlari konsentrasiyasi ortsa, korroziya kuchayadi, OH^- ionlari konsentrasiyasining ortishi temirning korroziyalanishini susaytiradi. Lekin gidroksidlari amfoter xossaga ega bo'lgan metallar (Zn, Al, Pb)ning korroziyasi OH^- ionlari konsentrasiyasi ortganda tezlashadi.
Korroziyani tezlatuvchi moddalar korrozion aktivatorlar deyiladi. Bularga ftoridlar, xloridlar, sulfatlar, nitratlar va hokazolar kiradi. Korrozion muhitga qo'shilganida metallar korroziyasini susaytiradigan moddalar korrozion ingibitorlar deb ataladi. Masalan, aminlar, mochevina, aldegidlar, sulfidlar, xromatlar, fosfatlar, nitritlar, silikatlar va hokazolar korrozion ingibitorlardir.
Kimyoviy reaksiya natijasida elektr energiyasi hosil qiladigan, ya’ni kimyoviy energiyani elektr energiyaga aylantiradigan asboblar galvanik elementlar deyiladi.
Galvanik element tuzish uchun bir-biriga tegib turgan (yoki bir-biri bilan sifon orqali tutashtirilgan) ikki elektrolit eritmasiga ikki xil metall tushirilib, ularning uchlari tashqi zanjir orqali bir-biriga ulanadi. Ikkala elektrod birgina metalldan yasalgan bo’lishi ham mumkin, u holda bir elektrodni suyultirilgan eritmaga, ikkinchisini konsentrlangan eritmaga tushirib, konsentratsion galvanik element hosil qilinadi.
Volta mis va ruh plastinkalarini sulfat kislotaga tushirib, misni ruh bilan tutashtirilganda elektr toki hosil bo’ladi, elektr tokining bu manbai Volta elementi deb ataladi.
Volta elementining elektr yurituvchi kuchi dastlabki vaqtda taxminan 1 voltga yetadi. So’ngra, bu elementning musbat qutbi bo’lgan misda vodorod ajralib chiqishi (qutblanishi) sababli, uning elektr yurituvchi kuchi kamayib ketadi.
Galvanik elementga Yakobi-Daniel taklif qilgan element misol bo’la oladi. Bu element mis sulfat va ruh sulfat eritmalariga tushirilgan mis va ruh plastinalaridan iborat.
Galvanik elementlarda elektr tokining hosil bo’lish mohiyati quyidagicha: agar biror metall parchasi suvga botirilsa, metall ionlari suvning polyar molekulalariga tortilishi sababli eritmaga o’ta boshlaydi. Buning natijasida musbat ionlarining bir qismini yo’qotgan metall ortiqcha elektronlarga ega bo’lib qoladi va manfiy zaryadlanadi, eritma esa musbat zaryadlanadi.
Metallda hosil bo’lgan manfiy zaryad metalldan eritmaga o’tgan musbat ionlarni torta boshlaydi, sistema muvozanat holatga keladi. Vaqt birligi ichida metalldan necha ion eritmaga o’tsa, xuddi o’shancha ion eritmadan metallga o’tadi.
Metalldan eritmaga o’tgan ionlar eritmaning butun hajmiga bab-barobar taqsimlanmay, metallga tortiladi va metall sirti yaqinida joylashib, qo’sh elektr qavat hosil qiladi (3-rasm.).

rasm. Qo’sh elektr qavat hosil qilish.
Buning natijasida metall bilan eritma orasida potensiallar ayirmasi vujudga keladi. Bu potensiallar ayirmasi metallning muvozanat potensiali deb yuritiladi. Muvozanat potensialining qiymati metall tabiatiga, elektrod tushirilgan eritmadagi ionlar konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Eritmada ionlar konsentratsiyasi yuqori bo’lsa, kationlarning metalldan eritmaga o’tishi qiyinlashadi. Shu sababli ionlar konsentratsiyasi oshganda, metall bilan eritma orasidagi avvalgi muvozanat holati buzilib, uning o’rniga boshqa muvozanat yuzaga chiqadi, metalldan eritmaga o’tayotgan kationlar soni kamayadi, lekin muvozanat dinamik xarakterga ega bo’lgani uchun vaqt birligi ichida metalldan eritmaga o’tgan kationlar soni, eritmadan metallga o’tgan kationlar soniga teng bo’lib qoladi, natijada metallning manfiy potensiali kamayadi. Elektrod eritmadan olinganda qo’sh elektr qavatni hosil qilgan kationlar yana qaytadan metallning kristallik panjarasiga o’tadi va eritma elektr jihatdan neytral bo’lib qoladi.
Musbat va manfiy elektrodlar orasidagi ayirma shundaki, musbat elektrod erishgan manfiy muvozanat potensial manfiy elektrod erishgan manfiy potensialga qaraganda kichikroq bo’ladi. Shu sababli, bu ikki metallni bir-biri bilan o’tkazgich orqali ulanganda, elektronlar manfiy elektroddan musbat elektrodga o’tadi.
Endi Yakobi-Daniel elementini ko’rib chiqamiz (4-rasm).

rasm. Yakobi - Daniel elementi
Bu elementni tayyorlash uchun ruh plastinakasi Zn SO₄ eritmasiga, mis plastinkasi CuSO₄ eritmasiga tushiriladi; so’ngra ikkala eritma KCl sifon orqali bir-biri bilan tutashtiriladi (4-rasm). Agar mis elektrod Zn elektrod bilan birlashtirilsa, zanjirda elektr toki hosil bo’ladi, ruh ZnSO₄ eritmasiga tushirilganda ruh mis zaryadlanadi.
Shuning uchun ruh bilan mis bir-biriga ulanganda elektronlar ruhdan misga tomon harakat qiladi. Yakobi elementini quyidagi sxema bilan yozish mumkin.
+ Cu | CuSO₄ |ZnSO₄|Zn -
Elektr tokini o’tishi natijasida ruh elektrod atrofida Zn⁺² ionlarining konsentratsiyasi ortadi, mis elektrod atrofida esa aksincha, Cu⁺² ionlarining konsentratsiyasi kamayadi chunki, ruh erib, mis cho’kadi: Zn-Zn⁺² 2^e.
Bu yerda e - elektron. Agar birinchi va ikkinchi tenglamani bir-biriga qo’shsak, Yakobi-Daniel elementida boradigan reaksiyaning tenglamasini hosil qilamiz.
Zn + Cu⁺² = Zn⁺² + Cu
Galvanik elementlarda manfiy elektrod sifatida hamma vaqt aktivligi ortiqroq metall ishlatiladi, bu metalldan elektronlar noaktivroq metall ionlariga o’tadi va ularni neytral atomlarga aylantiradi. Elementning ishlash jarayonida manfiy elektrodni tashkil qilgan atomlar eritmaga ionlar holida o’tib turadi, buning natijasida bu elektrod sekin- asta yemirilib boradi.
Yakobi-Daniel elementi ma’lum elektr yurituvchi kuchga ega. Shuningdek, tashqi elektr yurituvchi kuch cheksiz kichik qiymatga ko’paytirilsa, Yakobi-Daniel elementidan tok o’ta boshlaydi, mis eriydi, ruh cho’kadi, ya’ni elemeitning ishlash jarayoniga teskari jarayon boradi. Teskari yo’nalishda tok berilganda, teskari reaksiya boradigan galvanik elementlar qaytar elementlar deb ataladi. Yakobi-Daniel elementi qaytar elementdir. Galvanik elementning elektr yurituvchi kuchi E₂ bilan E₁ ayirmaga teng. Yakobi elementi uchun bu ayirma quyidagicha topiladi.

Elektrodlar asosan ikki turga bo’linadi: birinchi tur elektrodlar, ikkinchi tur elektrodlar. Ular quyidagi turlarda mavjud. Gaz elektrodlar, amalgamali elektrodlar, oksidlanish qaytarilish elektrodlari, shisha elektrodlar va hokazo. Birinchi tur elektrodlarning potensiallari elektrod reaksiyasida ishtirok etadigan elementning boshqa-boshqa oksidlanish darajalaridagi formalari konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi. Ular jumlasiga potensiallari metall ionlar va metallmas ionlar konsentratsiyalariga bog’liq bo’lgan elektrodlar kiradi.
Metall ionli elektrodlar kationlarga nisbatan qaytar elektrodlar deyiladi. Metallmas ionli elektrodlar esa, anionlarga nisbatan qaytar elektrodlar deyiladi.
Ikkinchi tur elektrodlarda metall sirtini uning yomon eriydigan birikmasi, masalan, xloridi o’raydi va albatta bir nomli anioni bo’lgan yaxshi eruvchi elektrolit eritmasi bo’ladi.
Gaz elektrodlarda elektrod reaksiya gazlar ishtirokida sodir bo’ladi.
Gaz elektrod uchun vodorod elektrod, xlor elektrod misol bo’la oladi.
2Cl = Cl₂ + 2e
Kislorodli elektrodda platina elektrodni elektrolit eritmaga botirib, suyuqlik orqali kislorod o’tkazib turiladi. Elektrod jarayoni.
2H₂O + O₂ + 4e = 4OH^- dan iborat.
Kumush bu - kumush xlorid elektrod sirti kumush xlorid AgCl bilan qoplangan va Cl^- ionlari bo’lgan eritmaga botirilgan kumush elektroddir.
Amalgamali_elektrod. Bu elektrodlarda elektrod materiali sifatida biror metallning simobdagi qotishmasi olinadida, uni shu metall tuzi eritmasiga botiriladi. Bunda eritmaning konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi.
Oksidlanish, qaytarilish elektrodlarini tayyorlash uchun biror elementning oksidlangan va qaytarilgan ionlari bo’lgan eritmaga platina elektrod tushiriladi. Elektrod reaksiyalarda H+, OH- ionlar va suv ishtirok etadi.
Shisha elektrodi - bosh qismi yumaloq, yoki tekis shaklga ega bo’lgan 0,01-0,01 mm qalinlikdagi shisha naycha, uni o’zgarmas pHli elektrolit eritmasi bilan to’latib, eritmaga metall sim tushiriladi. So’ngra shisha elektrod sinaladigan (pH noma’lum) eritmaga botiriladi. Shisha pardaning (membrananing) ichki va tashqi sirtlarida ion almashish jarayonlari sodir bo’ladi. Natijada membran potentsial yuzaga chiqadi.
Metallurgiyada shisha elektrodlar turli (ayniqsa oksidlovchi va iflos) eritmalarning pHni o’lchashda keng qo’llaniladi.


Foydalanilgan adabiyotlar


1. YU.T.Toshpo'latov, SH.YE.Ishoqov. Anorganik kimyo. Toshkent. «O'qituvchi». 1992 y.
2. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. Anorganik kimyo nazariy asoslari. Toshkent. «O'zbekiston». 2000 y.
3. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy va anorganik kimyo. Toshkent. «O'zbekiston» 2003 y.
www.ziyonet.uz