G’aznaviylar va Saljuqiylar davlati Reja: G’aznaviylar davlatining tashkil topishi Mahmud G’aznaviy davrida G’aznaviylar davlati

G’aznaviylar va Saljuqiylar davlati
Reja:
1. G’aznaviylar davlatining tashkil topishi
2. Mahmud G’aznaviy davrida G’aznaviylar davlati
3. G’aznaviylar davlatining inqirozi
4. G’aznaviylar davlatida boshqaruv tizimi
5. Saljuqiylar davlatining tashkil topishi
6. Saljuqiylar davlatining yuksalishi
7. Saljuqiylar davlatining inqirozi
8. Saljuqiylar davlatida boshqaruv tizimi

G`aznaviylarning siyosiy kuch sifatida yuzaga kelishi va yuksalishi masalasida ham

biz sovet tarixshunosligidagi mavjud ba'zi bir harashlarni qabul qila ol-maymiz. Chunki ilgari
G`aznaviylarni (demak, ularning zamonini ham), asosan, salbiy tomondan ko`rsatishga intilib
kelingan, desak mubolag`a bo`lmaydi. Chunonchi, bu sulola asos topgan G`azna viloyati
"isyonkor turk lash-karboshilari"ga boylik orttirish uchun qulay joy sifatida sharhlanib, o`zo`
zidan shu yerda kuchga kirgan va mazkur shahar (viloyat) nomila tanilgan G`aznaviylar
sulolasi tarixi ham go`yo xuddi shunday maqsad yo`lida yuzaga kelgan va faoliyat
ko`rsatganday bayon etilgan. Aslida esa tarixiy voqelik sabablari bir nechta.
Birinchidan, Ismoil Somoniydan keyin somoniylar orasidan har jiqatdan yetuk, yuqori
darajada siyosat yurgiza oladigan arbob yetishib chiqqani yo`q. Buning oqibatida somoniylar
o`z ichki, ya'ni sulolaviy imkoniyatlaridan ko`ra ko`proq mavjud siyosiy muhit qonunqoidalariga
bog`liq bo`lib qolganlar. Siyosiy muhitni esa bu vaqtda nufuzli lashkarboshilarsiz
tasavvur qilib bo`lmasdi. G`azna viloyatidagi kuchlar siyosiy faolligining oshishi va boribborib
alohida bir sulola darajasiga ko`tarilishi ham xuddi shunday yirik lashkarboshilar nomi
bilan bog`liq bo`lganini biz quyida yaqqol ko`ramiz.
Ikkinchidan, Turkiston mintaqasida siyosiy taraqqiyotning o`ziga xos tomonlaridan
biri - bu davrda xuddi madaniy hayotdagi kabi bir qator o`ziga yarasha kuchli davlat
arboblarining, siyosiy sulolalarning yuzaga chiqishidir. Gap shunday holning yaxshiyomonligida
emas, oqibatlaridan qat'i nazar, shunday vaziyat sodir bo`lgan va bu bilib
qo`yilsa har jiqatdan foydalidir.
G`aznaviylar sulolasi qandaydir "o`ljaparastlik" ketidan emas, balki mintaqada
kechgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar muhitida yuzaga kelganligiga doir guvohliklar
manbalarda yetarli darajada topiladi. Yuqorida biz somoninlar saroyida yirik lashkarboshilar
tutgan mavqe haqida aytib o`tgandik. 961 yili somoniy hukmdor Abdumalik o`limidan so`ng
vazirlar taxtga marhumning o`g`lini o`tkazadilar. Bunga, manba tili bilan aytganda,
"Somoniylar xonadoni uchun maq-tovga loyiq xizmatlar qilib kelgan hamda noiblik va
lashkarboshilik yo`lini tutgan" Alptegin qarshilik qiladi. Shu tariqa davlat arkonlari va
Alptegin o`rtasidagi muxoliflik kuchayib avjiga chiqadi. Lashkarboshi Buxoroni tark etadi.
Hatto shundan keyin ham ziddiyatlar tugamay, oxirida Alitegin va Buxoro qo`shinlari
o`rtasida to`qnashuv sodir bo`lib, buxorolik lashkar mag`lubiyatga uchraydi. Somoniylar
xonadoni va Movarounnahr bilan aloqani uzgan Alptegin G`azna viloyatida o`z
hukmronligini o`rnatadi. Uning vafotidan (963) so`ng G`aznada navbati bilan Amir Ishoq ibn
Alptegin, Amir Bilgategin, Amir Piriy, Amir Sabukteginlar hukmronlik qiladilar.
G`aznaviylar siyosiy sulolasiga asos solgan ham aslida ana shu Sabuktegin bo`ladi. Shu bilan
birga G`aznaning mintaqa siyosiy markazlaridan biriga aylanishida birinchi salmoqli qadamni
Alptegin qo`yganini ham esdan chiharmaslik kerak.
Zikr qilinganidek, Alptegin somoniylar aloqani uzgan bo`lishiga qaramay, somoniilar
G`aznada mujassamlashgan va quloch yoyib borayotgan siyosiy-harbiy kuchga doimo ehtiyoj
sezib kelganlar. Buning yaqqol isbotini Sabuktegin va somoniy Nux III (976-997) o`rtasida
Kesh atrofida bo`lib o`tgan uchrashuv (bunda Sabuktegin Nuxni qo`llab-quvvatlashi haqida
va'da bergan), yo bo`lmasa 994 yili somoniylarning eng ashaddiy dushmanlaridan Abu Ali
Simjuriyning tor-mor eti-lishida Sabuktegin tutgan asosiy o`rin orqali ko`rish mumkin.
Sabukteginning obro`-e'tibori so`nggi yillarda shu darajada yuqori bo`lganki, u "dinu davlat
himoyachisi (Nosir ad-din va ad-davla)" faxriy unvoni bilan mashhur edi.
G`aznaviylarning ham rasman, ham amalan siyosiy kuch sifatida tan olinishi 996 yilga
to`g`ri keladi. Yuqorida ko`rib chiqilganidek, qoraxoniylar bir necha marta Buxoroga tahdid
soladilar. Tilga olingan yili esa Sabuktegin somoniylarni qoraxoniylar "changali"dan saqlab
qoladi. Somoniy Nux III raqib oldidagi zaif-ligini sezgan holda unga murojaat qiladi.
Sabuktegin esa Buxoroni qo`lga olib, qoraxoniylar bilan kelishuvga imzo chekadi. Bunga
ko`ra Amudaryodan janubda joylashgan barcha viloyatlar Sabukteginning nomiga
muhrlanadi. Uning vafotidan (997) keyin avvaliga taxtga bir oz muddat uning o`g`li Ismoil va
998 yildan esa bosh-qa farzandi Mahmud chiqadi. G`aznaviylar qudrati va shuhratini oshirgan
hukmdor ham aslida ana shu Mahmud hisoblanadi. Chunonchi, uning hukmronligi davrida
(998-1030) Xorazm, Xuroson, Seyiston, Kobul, G`azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar
va makonlar qaznavinlar izmida bo`lgan. Mahmudning o`limidan so`ng taxtga uning o`g`li
Muhammad o`tiradi, vaholanki, undan katta o`g`li (Mas'ud) ham bor edi. O`sha zamonda
yozilgan manbalar sharhiga ko`ra, Mahmud taxtni kichik o`gli Muhammadga vasiyat qilish
bilan birga, unga "Akang Mas'ud bilan qarama-qarshilikka borma, agar u senga qarshi chiqsa,
urushib yurma, (bekor) nobud bo`lasan", degan. Haqiqatan ham tez orada Mas'ud va
Muhammad o`rtasida muxolifat yuzaga keladi. Mas'udning Muhammaddan ustun
bo`lganligini zamondosh tarixchilar ham tan oladilar. Xullas, shu yilning o`zidayoq Mas'ud
taxtni egallaydi.
Ilgarilari ham ko`p marta ko`rganimizdek, odatda, biron-bir sulola tarixida muayyan
ma'noda bekamu ko`st, doimo "oshig`i olchi" siyosatchi tarix sahnasiga bir marta chiqadi.
G`aznaviylar ham bundan mustasno emasdilar. Shuning uchun ham Mas'ud davri (1030-1041)
asosan Mahmud sa'y-harakatlari bilan qo`lga kiritilgan natijalarni saqlab qolish yo`lidagi
urinishlar yillari bo`ldi, desak to`g`ri bo`ladi. Birinchidan, 1034 yili Xorazm G`aznaviylar
ta'sir doirasidan chiqadi. Ikkinchidan esa Xurosonda boshqa bir siyosiy sulola -
saljuqiylarning kuchayib borishi ham xuddi mana shu Mas'ud davriga to`g`ri kelgan. 1035
yilgi kelishuvga binoan Mas'ud saljuqiylarga (Yabg`u, To`g`ril, Dovud boshliq qabilalarga)
Niso, Farova, Dehiston viloyatlarini maskan va yaylov sifatida berishga majbur bo`ladi. Vaqt
o`tishi bilan kuch-qudrat orttirgan saljuqiylar 1038 yili Nishopurni egallaydilar. Shu yilgi
Saraxs atrofidagi Mas'ud bilan jangda maqlub bo`lishlariga qaramay, ko`p o`tmay - 1040 yili
Marv va Saraxs oralig`idagi Dandoniqonda saljuqiylar G`aznaviylarga chunonam zarba
beradilarki, shundan so`ng Sabuktegin avlodlari o`zlarini o`nglay ololmaydilar. Xuroson
qo`ldan ketadi. Garchi Mas'ud o`g`li Mavdud (1041 - 1049) o`z xonadonining ilgarigi
mavqeini tiklashga uringan bo`lsada, buning uddasidan chiqolmagan. Chunki fursat qo`ldan
ketgandi. G`aznaviylar bundan buyon faqat G`azna viloyati va Shimoliy Hindistondagina
hukm yurgizishga qodir bir hududiy sulolaga aylanib qolganlar. Biroq nima bo`lganda ham
1187 yilga qadar ular o`z faoliyatlarini to`xtatganlari yo`q Mavduddan so`ng sulolaga navbati
bilan Ali, Abdurashid, Ibrohim, Mas'ud II, Arslonshoh, Bahromshoh, Xisravshoh, Xisrav
Maliklar yetakchilik qilganlar.
G`aznaviylar davri boshqaruv tizimi o`zining murakkabligi bilan diqqatni jalb etadi. U
ko`p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi tizimlariga yaqin va
o`xshash. Bu tabiiy hol. Chunki ilgari ham ta'kidlab o`tganimizdek, har qanday boshqaruv
tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy-madaniy sharoitga bog`liq
bo`ladi. Boshqa tomondan esa G`aznaviylar hukmronligi ostida bo`lgan Xuroson, Seyiston,
Kobul, G`azna kabi' viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy qismlari bo`lib kelganliklarini
nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o`xshashliklar, yaqinliklar sababi ma'lum
bo`ladi.
Demak, boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Avvallari
ham ko`rilganidek, dargohga oliy hukmdor (g`aznaviy hukmdorlar "Amir" unvoniga ega
bo`lganlar) hayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Ular orasida
"hojiblik" xizmati alohida e'tiborga loyiq. G`aznaviylar davri bo`yicha manbalarda biz
hojiblikning quyidagi shakllariga duch keldik: ulug` hojib, saroy hojibi, navbatchi hojib,
hojib-jomador. Ulug` hojib nafaqat boshqa hojiblar orasida, balki umuman mamlakat va
davlat hayotida alohida mavqega ega bo`lgan. Bunga ishora beruvchi bir necha misollar
keltiramiz. Mahmudning o`limidan keyin Muhammadning taxtga o`tirishiga bosh-qosh
bo`lgan va, qisqa muddatga bo`lsada, boshqaruv ishlarini o`z ixtiyorida mujassamlashtirgan
ham ulug` hojib Ali Qarib bo`ladi. Rasmiy marosimlarda ulug` hojib oliy hukmdorga eng
yaqin joyni egallagan. Unga g`oyat muhim vazifalar yuklatilgan. Katta ahamiyat kasb etuvchi
janglarda ulug` hojibga qo`shinning eng salmoqli va mas'uliyatli qismiga boshchilik qilish
vazifasi yuklatilgan. Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsalor o`ng qanotga,
ulug` hojib esa chap qanotga qo`mondonlik qilgan. Ulug` hojib o`ta jiddiy harbiy yurishlar,
maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta'minotini joyiga qo`yish tadbirlarida ham faol
bo`lgani ma'lum. Oliy hukmdor va ulug` hojiblararo munosabatlar nechog`lik bo`lganligini
shundan ham ko`rish mumkinki, Mas'ud ulug` hojib Ali Qaribga yo`llagan bir maktubida
unga "fozil (ulug`) hojib, birodar" deb murojaat qiladi. Saroy hojibining vazifasi tushunarli - u
saroy eshikog`asi bo`lgan.
Hojibga kelsak, fikrimizcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir ijtimoiy-siyosiy
tabaqa sifatida ko`proq namoyon bo`ladi. Faraz qilish mumkinki, o`z davri uchun hojiblik
ritsarlik tushunchasiga yaqin bo`lsa ajab emas. Masalan, manbalarda shunday ma'lumotlarga
ham duch kelamizki, ular kengroq mulohaza qilinsa, mazkur faraz beasos emasligi ravshan
bo`ladi. "Tarixi Mas'udiy"da o`qiymiz: "Amir Abdu-razzoq... viloyat amirligi xal'atini kiydi...
Uning ikki g`ulomiga esa qora (chakmon) berdilar, hojiblik uchun". "hojib Badr va hojib
Erteginlarga ikkita qimmatbaqo xal'at berdilar. Badrga ulug` hojiblik (xal'ati), Erteginga esa
g`ulomlar boshlig`i (xal'ati) berildi". Hojiblar bir vaqtning o`zida shihna yo sipohsalor
mansabiga ega bo`lganlarini ham eslatib o`tish joizdir. (hojiblar odatda qora chakmon va ikki
uchli kuloh kiyib yurganlar.)
Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdor shaxsiy
hujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog`liq ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador (mahram, sir
saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruvchi), martabador (saroydagi o`rta darajadagi amaldor),
farrosh (saroydagi kichik xizmatchilardan), xazinachi, jomaxona (kiyim-kechak saqlanuvchi
xona) boshlig`i kabi mansab va xizmatlarning ham o`z o`rni bo`lgan.
Devonlar (vazirliklar) ijroiya idoralari bo`lganligi o`z-o`zidan tushunarli. Manbalarda
bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi: Vazir devoni, ya'ni bosh vazir devoni;
harbiy ishlar devoni; diplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar, hujjatlarni rasmiylashtirish,
tuzish devoni; hisob-kitob, ya'ni moliya devoni; pochta-xabar devoni. Mazkur devonlarning
vazifalari haqida ilgari ham so`z yuritganimiz uchun bu borada yana to`xtalib o`tirmaymiz.
Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik devonlari tilga olinmasada,
ammo joylarda shunday xizmatlar mavjudligidan ularning markaziy devonlari ham bo`lgan,
degan xulosa chiqadi (masalan, shahar mushrifi, viloyat mushrifi mansablari bo`lganligi
aniq).
Viloyat boshlig`ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. Viloyat ijroiya
boshqaruv ishlarini amid olib borgan. Shahar boshlig`ini rais deb ataganlar. Shahar miqyosida
shihna, kutvol (qal'a komendanti), sohibi devon (ma'muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar
ham faoliyat ko`rsatganlar.
Bilamizki, G`aznaviylar, ayniqsa, Mahmud davrida qudratli qo`shinga ega bo`lganlar.
Oliy qo`mondonlik hukmdorning o`z ixtiyorida bo`lganligi tabiiy. Bosh
qo`mondonlikka (sipohsalor) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu xonadon namoyandasi
tayinlangan. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan.
Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor, o`rta darajadagilari sarhang deyilib, oxirgilari
hayllarga (bir necha o`n otliqlarga) boshchilik qilganlar. Harbiylar o`z pochta, qozilik
xizmatlariga ega edilar.
G`aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari (gvardiya) bor edi, ammo ular
to`g`ridan-to`g`ri dargoh ixtiyorida bo`lgan.
G`aznaviylarning tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e'tibor berish lozim:
ularning mintaqa hududidagi munosabatlari va mintaqadan tashqaridagi aloqalari.
G`aznaviylarni mintaqaning Movarounnahr, Farg`ona, Yettisuv, Sharqiy Turkiston qismlarida
hukmron bo`lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida yuqorida bir qadar to`xtalib
o`tgandik. 1001 yilgi Mahmud qaznaviy va Nasr qoraxoniy o`rtasidagi kelishuvga binoan
Amudaryo ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chegara hisoblangan.
Garchi bu ahdnoma keyinchalik bir necha marta (asosan qoraxoniylar tomonidan)
buzilib turgan bo`lsa-da, umuman olganda, daryo ikki tomon uchun chegara bo`lib
qolavergan. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. G`aznaviylar uchun xuddi
o`zlari kabi kuchga to`lib turgan qoraxoniylar bilan munosabatlarni keskinlashtirishdan ko`ra
Xorazm va Shimoliy Hindistonni bo`ysundirish ham real, ham moddiy jihatdan ancha nafli
edi. Buni shundan ham bilib olsa bo`ladiki, Mahmudning o`zi Shimoliy Hindistonga bir necha
marta harbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo`ysundirgan (1017 yili). Shu ma'noda Mahmud
ko`proq uzoqni o`ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi biladigan
siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududiy, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy jihatlardan o`ziga
yarasha qudratga ega bo`lgan qoraxoniylar bilan birdaniga keskin siyosat yurgizish kaltabinlik
bo`lardi. Shimoliy Hindistonda, keyinchalik Xorazmda erishilgan siyosiy-harbiy yutuqlardan
so`ng esa G`aznaviylar qoraxoniylar bilan nafaqat tengma-teng raqobatlasha oladigan, balki
ulardan ustunroq mavqega ham yetishadilar. Saljuqiylar bilan munosabatda ham Mahmud
uzoqni ko`zlab ish tutadi. Garchi bu vaqtda saljuqiylar yetuklik darajasidan yiroq bo`lsalarda,
lekin umuman jiddiy harbiy kuch sifatida Xurosonga xavf tug`di-rishlari mumkin edi.
Ayniqsa, Mahmudning Shimoliy Hindistonga uyushtirgan yurishlari chog`ida bunday xavf
voqelikka aylanishi ehtimolga yaqin bo`lgan. Shu-ning uchun ham u 1025 yili turk-o`g`iz
urug`laridan bir qismiga (to`rt ming chodir) Xurosondan manzil beradi. Keyinchalik Mas'ud
davrida ular kuchayib, qaznaviy-larga qaqshatqich zarba beradilar.
Shimoliy Hindiston bilan aloqalarga kelsak, sovet tarixshunosligida bu o`lkaga
nisbatan G`aznaviylar tutgan siyosat bosqinchilik, o`ljaparastlik, talon-torojlik xattiharakatlari
orqali tushuntirib kelingan. Fikrimizcha, bunday yondashuv ko`p ham to`qri emas.
Chunki Shimoliy Hindiston, birinchidan, o`z davrida mintaqaning tarixiy tarkibiy qismi
bo`lgan. Ikkinchidan, markazlari G`azna bo`lgan G`aznaviylar uchun Shimoliy Hindiston
qo`shni o`lka bo`lgani tabiiy. Xuroson yo Seyistonga nisbatan ularning intilishlari va umuman
siyosatlari qanchalik tabiiy bo`lsa, Shimoliy Hindistonga nisbatan ham shunday edi.
Uchinchidan, G`aznaviylar ta'sir doirasida bo`lgan Shimoliy Hindistondagi mahalliy sulolalar,
siyosiy kuchlarning mustaqillikka intilishlari, ularga qarshi kurashish, qarshilik ko`rsatishlari
ham oddiy hol bo`lgan. Shularni nazarda tutgan holda G`aznaviylarning Xorazm yo Shimoliy
Hindistonga harbiy yurishlarini o`sha davr siyosiy, iqtisodiy, xalqaro munosabatlari orqali
baholash maqsadga muvofiq bo`ladi. Albatda, biz har doimdagidek to`kilgan qon va ko`rilgan
talafotlarni oqlay olmaymiz.
G`aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari haqida so`z ketsa, Arab xalifaligi
bilan munosabatlar to`g`risida to`xtalishga to`g`ri keladi. G`aznaviylar shu zamonga kelib
ilgarigi qudratini yo`qotgan xalifalik hurmatini o`rniga qo`yishga harakat qilganlar. Zero, bu
ularning manfaatlariga mos kelar edi. Ya'ni, birinchidan, Arab xalifaligi shunchalar zaif ediki,
mintaqadagi biroi-bir siyosiy sulola (masalan, qoraxoniylar, xorazmshoxlar va
G`aznaviylarning o`zlari ham) uni real qudrat sifatida tan olmasdi. Demak, xalifalik
tomonidan g`aznavinlarga qarshi harbiy xavf-xatar yo`q edi. Aksincha, Mas'udning tili bilan
aytganda, "Agarda xalifalik dargohiga hurmatimiz bo`lmaganda edi, nochor Bag`dodga
otlanib haj yo`lini xoli qilib qo`yardik... Agar otamiz qazo qilmay, Xurosonga qaytishga
majbur bo`lmaganimizda, albatta, bugun Misr va Shomda (ham hukmron) bo`lardik".
Ikkinchidan, mintaqaning o`zida ham G`aznaviylarning raqiblari yetarli edi. Yana bir, hatto
zaif, ammo ochiqdan-ochiq dushman orttirish ortiqchaligi tushunarli. Uchinchidan, Arab
xalifaligining mintaqaga qo`li yetmasa ham, "tili" yetardi. Ya'ni mintaqadagi siyosiy
kuchlarni bir-biriga gij-gijlash, fisqu-fasod urug`larini sochish uning siyosatiga aylanib
qolganini biz somoniylar davrida ham ko`rgandik. G`aznaviylar esa xalifalikka "hurmat" bilan
qarab, o`zlariga nisbatan har qanday buzg`unchilik harakatlarini bartaraf etdilar va hatto
undan raqiblariga qarshi foydalanish imkonini ham chetga surib qo`ymadilar.
Tashqi aloqalar haqida so`zni xorijiy mehmonlarni qabul qilish marosimiga oid
quyidagi lavha bilan tugallasak. Bayon 1032 yilda Mas'udning Arab xalifaligining oliymaqom
elchisini qabul qilishi haqida. "Tong yorisha boshlagan zamon to`rt ming saroy g`ulomi (ya'ni
gvardiya - A.Z.) amirlik saroyining ikki tarafidan bir necha qator bo`lib saf tortdilar.
(Shundan) ikki ming nafari ikki uchli kuloh (kiyib) va o`nta popugi (osilib turgan) kamar
(taqib) olgandilar. Har bir g`ulom kumush gurzi (tutib turardi). Qolgan ikki ming (g`ulom)
to`rtta par qadalgan qulohda edilar. Bellaridagi kamarga o`qdon, qilich, kamonni
tugib turuvchi qayish mahkamlangan, har bir g`ulomning qo`lida kamon va uchtadan o`q.
Barcha (to`rt ming g`ulom) qimmatbaho nafis ipaklikdan (tikilgan) chakmonda edi. Xos
g`ulomlardan uch yuztasi amir (ya'ni oliy hukmdor - A.Z.) o`tirgan supa yaqinida har
tomondan saf tortib turardilar. Ularning kiyimlari yanada ko`rkam (bo`lib) (boshlarida) ikki
uchli kuloh, kamarlari zardan, gurzilari ham zarrin. (Oralaridan) bir necha kishining kamarlari
javohirlar bilan bezatilgandi. Yana ellik-oltmish nafar (g`ulom) nariroqda Dilmon saroyi
o`rtasida qalqon bo`lib turardilar. Dargoh ulug`lari, viloyatlar voliylari, hojiblar - barchasi
ikki uchli kulohda, zar kamarlar taqib olganlar.
Saroy tashqarisida martabadorlar turardilar. Fillarning soni ham ko`p edi. Lashkar esa
shay bo`lib, qimmatbaho nafis ipaklik kiyimda, soyabonlar (ostida), (har bir qism) o`z qurolyarog`
i, belgilari bilan bir-birlariga qarama-qarshi tomonlarga saflangandilar, (xuddi) shular
orasidan elchi o`tishi kerak edi. Elchini boshlovchi bezatilgan otlarni olib ko`pchilik
hamrohligida (tashqariga qarab) yuradi. (U yerda) elchini otga mindiradilar. (So`ng) uni
boshlab keldilar. (Shunda) burg’u, katta-kichik nog’oralar ovozi yangrab ketdiki, go`yo
qiyomat kuni kelganday (deysan kishi). Elchini ana shunday ulug’vor takalluf bilan kuzatib
bordilar. Bunday (qabul marosimini) u umrida ko`rmagandi. G’oyatda hayratga tushgan holda
u ko`shkka qadam qo`ydi. Amir (ya'ni oliy hukmdor - A. 3.), Olloh undan rozi bo`lsin, supa
oldida taxtda o`ltirardi. Xalifa elchisi salom berdi. U qora (kiyimda) edi. Javobni ulug’ xoja
Ahmad Hasan berdi. Amir yonida undan bo`lak qech kimsa o`ltirmagandi qolgan barcha tik
turardi. Hojib Abu Nasr elchining tirsagidan tutib o`ltirishga undadi...".
G`aznaviylarning mintaqa madaniy hayotida tutgan roli haqida gapirarkanmiz, XI asr
fan va madaniyati taraqqiyoti va olamshumul yutuqlarida ular hukmfarmo bo`lgan makon va
zamonning o`rni katta bo`lgan. Albatta, buning sababini eng avvalo mintaqaning an'anaviy
fan va madaniyat o`chog’i bo`lib kelganligi bilan bog’lash mumkin. Shu bilan birga,
fikrimizcha, bunda g’aznaviylar sulolasi namoyandalarining mazkur sohaga bo`lgan
munosabatlari, shaxsiy imkoniyatlari omili ham kam o`rin tutmagan. Chunonchi, Mahmud
g’aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini ham mukammal
bilgan, she'r bitgan. Shuning uchun ham bo`lsa kerak Mahmud va umuman G’aznaviylar
hukmronlik qilgan markazlar o`z davrining madaniy muhitida eng oldingi o`rinlarda
turganlar. Farruxiy, Unsuriy, Manuchehriy, Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy, Nosir Xisrav kabi
mashhur shoirlar, tarixchilar, olimlar G’aznaviylar homiyligida faoliyat ko`rsatganlar. Buyuk
ajdodimiz Abu Rayhon Beruniy ham g’aznaviylar saroyida ilm bilan shug’ullanib o`zining
ko`plab mashhur asarlarini, jumladan, "Hindiston", "Geodeziya", "Xorazmning mashxur
kishilari", "Mas'ud qonuni", "Mineralogiya", "Saydana"ni g’aznada yozgan.
G`aznaviylar bilan yana bir mashhur madaniyat arbobining nomi bog’liq. So`z
Abulqosim Fardavsiy haqida. Fors adabiyotining daho shoirlaridan hisoblanmish Firdavsiy
hammaga ma'lum "Shohnoma" asarini o`ttiz yildan ortiq vaqt ichida yozib tugatib, o`sha
zamon tartib-qoidalariga ko`ra davr sultoni Mahmudga taqdim etadi. Mahmud bu ulkan
she'riy asar (60 mingdan ziyod baytdan iborat) uchun taomilga ko`ra shoirni taqdirlashi va
hurmatini o`rniga qo`yishi kerak edi. Ammo u bunday qilmaydi. Ba'zi bir adabiyotlarda
buning uchun Mahmudni qoralash qonun tusiga kirib qolganligini nazarda tutib, bu masalaga
ravshanlik kiri-tishga harakat qilaylik. Firdavsiy o`z xalqi farzandi va kuychisi sifatida tabiiy
ravishda Eronzamin va eron xalqini madh etadi. Va bunda eronliklarning tarixi va fazilatlari
(donoligi, shijoati va hokazo) masalasini yoritishda ularga turonliklarni qarshi qo`yadi.
Bugungi kun tili bilan aytganda asarda turonliklar salbiy "qahramonlar" sifatida
gavdalanadilar. Turkiynasab hukmdor sifatida Mahmud buni qabul qilolmasligi tabiiy edi.
qaysi hukmdor o`z xalqiga qarshi ruhda bitilgan asarni taqdirlagan Bunday yo`q- Shuning
uchun bu borada Mahmudni ayblash tarixiy haqiqatga va umuman mantiqqa ziddir.
G`aznaviylar davrida qurilish, ma'rifiy ishlarga ham katta e'tibor berilgani ma'lum.
G’azna, Balx, Ni-shopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar, masjidlar, xonaqohlar,
saroylar ko`plab qurilgani manbalarda o`z aksini topgan. Madrasalarda turli sohadagi
fanlardan dars berilgan, ilmi toliblar uchun o`z zamonasida boy hisoblangan.