Gənc təDQİqatçI, 2020, VI cild, №1

Uğraşmaq
- 
üz-üzə gəlmək, döyüşə girmək. 
“Kitabi-Dədə Qorqud”da “uğraşmq” feilinə rast 
gəlirik: “Yaqa tutub kafirlə uğraşayım səniñ içün” [18, s.82]. Canlı varlıqların bir-birinə qarşı vu-
ruşması mənasını ifadə etmiş “uğraşmaq” feili bu gün fərqli istiqamətə yönələrək
hər hansı bir iş 
üzərində çalışmaq, mübarizə aparmaq
anlamına gəlmişdir. “Tarama sözlüğü”ndə: “1. Karşılaşmak, 
rast gelmek, rastlamak, kavuşmak. 2. Çarpışmak, savaşmak.”[43, VI cild, s.3907], “Divanü lüğat it 
türk”də: “iki yağı oğraşdı=iki yağı bir-birilə uğraşdı”[26, s.272] şəklində göstərilmişdir. Fikrimiz-
cə, bu söz feilin birgəlik növündədir, “uğramaq” feilinə -ış
4 
şəkilçisini əlavə etməklə yaranmışdır.
A) Nəsiminin dilində: “Eşq odu uğraşdı şəm’in canına, gör kim necə Həm yanar, həm gözlə-
rindən axıdar seylablar”[15, s.312]. 
B) Kişvərinin dilində 
rastlaşmaq, təsadüf etmək 
mənasına uyğun gəlir: “Əlim tutqac, rəfiq, 
ahəstə bol, zira ki, uğraşmış, Təni-zarim səmumi-hicrə pər-pərdən gedər hər yan” [17, s.81]. 
C) Xətainin dilində: “Eşq uğraşur оlsa kuhi-Qafə, Ənqa qıla Qafə irtihafə” [41, s.255]. 

---

HUMANİTAR ELMLƏR
 
139 
Ç) Füzulinin dilində: “Bir rahgüzərdə ol nigarə uğraşdı vü qıldı bir nəzarə, Canü cigərində 
qalmadı tab, Mehv oldu, necə kim, odda simab”[27, s.112]. 
D) “Şühədanamə”nin dilində:“Könülləri savaşdan savuyub uğraşi tərk etdilər”[180b]. “Mə-
həmməd Kəşirün ləşkəri ilən uğraşdilər”[180b]. 
E) “Şeyx Səfi təzkirəsi”nin dilində: “On ikincisi gündə kim, böyük uğraş olurdı, mən ol qov-
ğanun içində həzrət Şeyxə (q.s.) sığınub mədəd ilə himmət istədüm” [35, s.753], “Satılmış munı eşi-
dincə bəqayət incinüb, donın çıxarub geydi və ləşkərin geyindürüb uğraşmağa gəldi və həzrət Şeyx 
Sədrəddinün yolı üstinə durub savaşun intizarında idi...” [35, s.748].
Ulus−
xalq.
“Ulusın bəgənməyən evinə boş varır”[38, s.49]. Həsən Zərinəzadə yazır ki, bu kəl-
mə “ulusat” formasında və 
ellər, tayfalar, xalqlar
mənalarında fars dilinə keçmiş və işləklik qazan-
mışdır. Əlisa Şükürlünün Kül-tigin abidəsindən etdiyi tərcümədə də işlənilən “ulıs” kəlməsi
xalq
mənasını ifadə edir.
A) “Qutadqu-bilig” abidəsinin dilində:“Qolu qılınc olar, qılıncı uzun, Dönər şöhrətinə yurdun, 
ulusun”[4, s.156]. Mustafa Kaçalinin tərəfindən hazırlanan mətndə, əsasən, “kend” sözü ilə yanaşı 
verilmişdir:“Kalın kaznak ursa bu altun kümüş, itilse eli artsa ol kend uluş”[48, s.120]. 
Mahmud Kaşğarinin lüğətində də “uluş” formasındadır: “Uluş=kənd (çigilcə); şəhər (arğu-
ca)”[26, IV cild, s.604]. “Bu deyim sonradan Moğollara, "Ulus" şeklinde geçmiştir. "Ulus" da bir 
nevi eyâlet ve devletin bir parçası gibi idi”[39, s.50]. “Kara-Hanlılarda, devletin önemli yerleri, şöy-
le sıralanarak anlatılıyordu: "Kent, ulus, ordu, karşı". "Kent", şehirler;"Ulus" ise, şehir topraklan ile, 
çevre bölgeleri idi”[39, s.129]. 
B)Seyfi Sərayinin “Gülüstan” tərcüməsinin dilində: “Şı᷾ r ol melik kim dāyim ilge ve ulusḳa 
küç kılur”[13, s.16]. 
C) Kişvərinin dilində: “Quduz it kimi qadirlər məni görgəc ulus hər yan, Səgi-divanə tək el iç-
rə məşhur olmasun kimsə”[17, s.112]. 
Ç) Xətainin dilində: “Bir zərrə оdu salıb cahanə, Оdlarsan ulusu yanə-yanə”[41, s.275]. 
D )“Şühədanamə”nin dilində:“Bir kimsə anlarun ulusundan irağ olur idi, ani dutub dökər idi-
lər”[61a]. 
E) “Şeyx Səfi təzkirəsi”nin dilində: “Bu, bir hekayətdür el ilə ulusun içində məşhur kim, 
Ucanlu İsmayıl cinlərə eylə qalib olmış idi kim, anun şərhin demək olmaz”[35, s.480].