Gənc təDQİqatçI, 2020, VI cild, №1

Səgirtmək
−
səyirtmək
.Əbu Həyyan lüğətində 
səkridi-sıçradı
kimi təsvir olunmuşdur[8, s.35]. 
“Divanü lüğat-it-türk”də “səkirt”/ “səgirt”− 
səyirtmək, qoşdurmaq
[26, s.445], “Tarama sözlü-
ğü”ndə “seğirmek” − 
1. Koşmak, seğirtmek. 2. Hafif kımıldamak, kıpırdamak,
“seğirtmek” 
– 1. Koş-
mak. 2. Yürümek. 3. Koşturmak. 4. Saldırmak, akın etmek, çapmak, çapul için hücum etmek
mənala-
rında göstərilmişdir[43, V cild, s.3366]. Müasir Türkiyə türkcəsində 
sekmek−
tek veya iki ayak üze-
rinde sıçrayarak ilerlemek
anlamına gəlir. Azərbaycan dilində də 
-ır
4
şəkilçisi təsirsiz feildən təsirli 
feillər düzəldir(qaçmaq−qaçırmaq, bişmək−bişirmək, köçmək−köçürmək və s.). Buradan belə nəti-
cəyə gəlmək olur ki, sözün kökü “səgmək” olub, səgirmək→ səgirtmək şəklində inkişaf etmişdir.
“Qutadqu-bilig” abidəsinin dilində: “Küwez alp sekirtıp çerig sürse bat Laçın kuş kowar teg 
töker kanları”[48,s.130]. 
“Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisinin dilində: “Yenə düşdi buların ardlarınca, Atın çapıb 
səgirdir suylarınca”[6, s.71].
Nəsiminin dilində: “Həqqi istərsən səgirdüb dört yana, Kimə gedərsin, sana gəl sən sana”[23, 
s.292].
Qazi Bürhanəddinin dilində: “Səgirtdi gözlərün bu könülümə Dedüm, məstan, dedi ki, gəldi 
məstan”[22, s.543]. 
“Şühədanamə”nin dilində: “Ey cəddüm səndən qaçmanam, əmma səni tələbümdə səgirtdü-
rürəm”[79a]. 
“Şeyx Səfi təzkirəsi”nin dilində: “Bir uca dağun üstinə çəkinüb atları səgirtdürürlərdi və Daş-
təmür ol atun adəti ilə xuyi bilməz idi səgirtməkdə”[35, s.249].
Simiz
−
kök, yağlı
. Əbu Həyyan lüğətində “səmüz” formasında 
kök(adam),
“səmridi” 
yağlandı, 
piyləndi
sözləri əks olunmuşdur. [8, s.35]. Uyğun olaraq “Qıpçaq türkcəsi sözlüyü”ndə də 
semiz, 
semüz , semirmek, semrimek
variantlarına rast gəlinir[21,s.231]. Mahmud Kaşğarinin lüğətində “sə-
miz”/”səmüz” 
kök
, “səmri”/”səmriş” 
kökəlmək
, “səmrit” 
kökəltmək
[26, s.448] formaları qeyd olun-
muşdur. “Güncel Türkçe sözlük”ündə həm 
semiz
, həm də 
semirmek
sözləri verilmişdir[51]. Bu da 
onu göstərir ki, Azərbaycan dilində arxaikləşsə də, Türkiyə türkcəsində qalmaqdadır. 
A) “Qutadqu-bilig” abidəsinin dilində: “Yolın kısmasa kuş meñin edlemez, semiz bolsa ıt 
tok avın avlamaz”[48, s.331]. 
B) Qazi Bürhanəddinin dilində: “Belünlə tən nizarü canum səmridi nola, Çünki hilal qaşuna 
qurbana saxlaram”[22,s.524].
C) Seyfi Sərayinin “Gülüstan” tərcüməsinin dilində feil kimi: “Daġı bolmış semirip teni aḳ 
yüzi ḳızıl bolup”[13, s.70]. “Bir arıḳ ῾āḳil ādemi ayttı bir semiz eblehe kilip ḳarşı”[13, s.9].
Ç) Mustafa Zəririn “Yusif və Züleyxa” əsərinin dilində: “Gördü yedi səmüz öküz bir yəna, 
Yedi arıq dəxi, nə ayıdəm sana”[46,s.61]. 
D) 
“Şühədanamə”nin dilində: “Bir simiz quzi ki, ani çox sevər idi, götürdi”[10a]. 
E) “Şeyx Səfi təzkirəsi”nin dilində: “Bu xəyalda ikən dəniz bir mövc urub, bir simiz balığ qı-
rağa atdı”[35, s.142].