GəNCƏ DÖVLƏt universiteti

Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərkibində
VII əsrin birinci yarısında Ərəbistan yarımadasında güclü bir feodal dövlətin yaradıcısı olan Məhəmmədin təlimi-İslam dini feodal münasibətlərinin inkişafında, dövlətin möhkəmlənməsi və genişlənməsində böyük rol oynadı.
Ərəb feodal dövlətinin yaranması (630-cu il) onun İran və Bizans imperiyaları əleyhinə yürüşləri ilə eyni vaxtda başladı. Ön Qafqaz uğrunda III əsrdən başlamış və fasilələrlə davam edən Bizans və Sasani imperiyası arasındakı müharibə əsasən Azərbaycan ərazisində gedirdi. Müharibə Azərbaycanın təsərrüfatını dağıdır, məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidirdi. VII əsrin əvvəllərində müharibənin yeni mərhələsi başlandı.
Xilafət qoşunu 634-636-cı illərdə Yərmurq Bizans qoşunlarını məğlub edib Suriyanı ələ keçirdi. Bu qələbə ərəblərin İrana yolunu açmış oldu. Xəzərlərlə müharibələr və daxili çəkişmələr nəticəsində Sasani imperiyası xeyli zəifləmişdi. 638-ci ildə Ərəb qoşunu Kadusiyə yaxınlığında sasaniləri məğlub etdi. 642-ci ildə isə Nahəvənd döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra İran orduları demək olar ki, dağıldı.
Ərəblərin ilkin hücumlarını dəf etməyə cəhd göstərən III Yezdəgird ona tabe olan ölkələrdən kömək istədi. Belə bir əmr olan Alban çarı Varaz Qriqor öz ikinci oğlu Cavanşiri döyüş meydanına göndərdi. O, Xorasan hakimi Fərruxzaq oğlu Rüs­təmin rəhbərlik etdiyi İran ordusunun tərkibində ərəblərə qarşı döyşmüşdür. Kadusiyə döyüşündə Cavanşir öz şücaəti ilə seçilmişdi. III Yezdəgird onu qiymətli hədiyələrlə mükafatlandırılmışdır. Sasani hökmdarı ona mirvari ilə bəzədilmiş qızıl kəmər, qızıl dəstəkli qılınc verdi və başına gözəl tac qoydu.

Azərbaycan işğal olunduqdan sonra münbit və yararlı torpaqların xeyli hissəsi Xilafətin mülkiyyəti elan olundu. Azərbaycanda torpaq üzərində mülkiyyətin 5 forması mövcud idi.

Feodal torpaq mülkiyyətinin əsas növlərindən biri dövlət torpaqları idi. Belə torpaqlar divani və ya xəlifə torpağı adlanırdı. Vəfat etmiş və ya vəzifəsindən çıxarılmış məmurların mülklərinin müsadirə edilməsi hesabına və ya satınalma yolu ilə tədricən artan bu torpaqlar böyük gəlirlər gətirirdi. Belə torpaqların idarəsi üçün bir neçə divan təsis edilmişdi.
Geniş yayılmış torpaq mülkiyyəti formalarından biri iqta (sözün ilkin mənası – payla.dırma, kəsilib ayrılma, pay) idi. Bu kateqoriya torpaqlar Abbasilər dövründə daha geniş yayılmı.dı. İqta hüququ adamlara orduda göstərdiyi hərbi hünərə və sədaqətli xidmətə görə dövlət tərəfindən verilirdi. İqta 2 cürə -icarayə verilən və bağışlanan olurdu. bağışlanan iqta (təmlik) şəxsin tam mülkiyyətinə keçir və irsən ötürülürdü. Bu növ iqta adətən becərilməmiş və ya varisi olmayan sahiblərin ölümündən sonra başsız qalmış torpaqlardan verilirdi; ikinci kateqoriya irsən keçməyən icarə iqtası idi. Belə torpaq payları adətən hərbiçilərə verilirdi. İqta sahibləri hərbi mükəlləfıyyət daşımır, əvəzində vergi ödəyirdilər. Bununla yanaşı, onlar öz torpaqlarında yerləşən kanalları, yolları və körpüləri təmir etməli idilər.