Genetika akadem ik litsey o ‘quvchilari uchun darslik
Yüklə 398,07 Kb.
|
|
Irsiyat — organizmning o'z belgisi va rivojlanish xususiyatlari-
ni kelgusi avlodlariga o'tkazish xossasidir. Irsiyat tufayli tur doirasidagi individlar o ‘xshash b o ‘ladi. O 'zgaruvchanlik — organizmlarning individual rivojlanish jarayonida yangi belgilarni k a sh f etish xossasidir. O ‘zgaruvchanlik tufayli tu r doirasidagi individlar bir-biridan farq qiladi. Demak, irsiyat bilan o'zgaruvchanlik bir-biriga qarama-qarshi, ammo bir- biri bilan uzviy bog‘liq xossalardir. Irsiyat tufayli turning bir xilligi saqlanib borsa, o ‘zgaruvchanlik uning xilma-xilligini ta ’minlaydi. Bir tur individlari o ‘rtasidagi tafovutlar organizm irsiyatining mod- diy asoslari o ‘zgarishiga bog‘liq. O ‘zgaruvchanlik tashqi m uhit sharoitlari bilan ham belgilanadi. O ‘zgaruvchanlik tirik tabiatning xilma-xilligini yaratib, tanlash uchun material yetkazib beradi, irsiyat esa bu xilma-xillik orasidan eng moslanganlarini saqlab qoladi, o ‘zgaruvchanlik natijalarini mustahkamlaydi. Tiriklikning bu ikkala qaram a-qarshi b o ‘lib tuyulgan xususi- yatlari: irsiyat (konservativ) va o ‘zgaruvchanlik (progressiv) organik olamning evolutsiyasi asosini tashkil qiladi. Genetika irsiyat va o ‘zgaruvchanlikni idora qilish y o ‘llarini ham o ‘rganadi, uning natijalaridan insoniyat uchun xizm at qilishda foy- dalanadi. Shuning uchun ham genetika fa n i boshqa biologik fanlar orasida yetakchi o ‘rinni egallaydi. Insonlar juda qadim zam onlardayoq ota-onalar va bolalardagi belgilarning o ‘xshashligiga, ular orasidagi farqlarning ham mavjud b o ‘lishligiga, bolalarda uzoq ajdodlar belgisining yuzaga chiqishi mumkinligiga e ’tibor berganlar. Insonlar irsiyat xususiyatlaridan stixiyali ravishda o ‘z amaliy maqsadlarida m adaniy o ‘simliklar va uy hayvonlari navlari va zot- larini yaxshilashda foydalanib kelganlar. Irsiyat mexanizmlari to ‘g ‘risida dastlabki fikrlarni qadimgi allomalar — Demokrit, Gippokrat, Platon, Arastu asarlarida 5
“ ...urug‘ butun tanani hosil qiladi, sog‘lom urug‘dan tananing sog‘lom qismlari, kasal urug‘laridan esa kasal qismlar hosil b o ‘ladi. Kaldan — kal bola, ko‘k ko‘zlidan — ko‘k ko‘zli bola, g‘ilaydan g‘ilay, tuxum sim on kallalidan — tuxum sim on kallali farzandlar dunyoga keladi” . Anaksagor va Arastuning ham irsiyat va jins shakllanishi to ‘g ‘risidagi dunyoqarashlari diqqatga sazovordir. Platon o ‘zining “Siyosat” nom li asarida jism oniy va m a’naviy sog‘lom bolalar tug‘ilishi uchun er-xotinlarni qanday tanlashni, bolalarni qanday tarbiyalashni tushuntiradi. Irsiyat to ‘g‘risidagi m a’lum otlar buyuk vatandoshimiz Ibn Sinoga ham m a’lum edi. Ibn Sino asarlarida odam tabiatining shakllanishida uning belgilari (hozirgi zam on tushunchasida — fenotipi), ichki mohiyati (orga- nizmning irsiy axboroti — genotipi) va elementlarining (genlarning) o ‘zaro munosabatlarining ahamiyati to ‘g ‘risida qim matli fikrlar mavjud. Uyg‘onish davrida tabiat to ‘g‘risidagi bilimlar keng rivojlanib, har xil ilmiy m a’lum otlar to ‘plandi, tajribalar o ‘tkazildi. O ‘sha davrda ispaniyalik hakim M erkado “Irsiy kasalliklar” nom li asarni yaratdi, keyinroq esa M operti, Adams va Nassellarning irsiyat sohasida olib borgan ilmiy tekshirishlari natijalari chop etildi. M operti polidaktiliyaning oilada tarqalishini aniqladi (1752-y). Adams irsiy patologiyasi b o ‘lgan bolalarni hisobga olish, kasallikka irsiy moyillik, inbriding va m uhitning ahamiyati, irsiy kasalliklar- ning geterogenligini (xilma-xilligi) ko‘rsatdi. Nasse gemofiliyaning irsiylanish prinsiplarini tasvirlab, uning to ‘liq avlodlar shajarasini (genealogiyasini) tuzib chiqdi. Ammo bu davr hali genetikaning haqiqiy ilmiy davri emas, o ‘sha davr tadqiqotchilarining asarlarida haqiqiy, aniq m a’lumotlar tam om ila n o to ‘g ‘ri tushunchalar bilan aralashib ketgan, chunki hali odam genetikasining nazariy asoslari yaratilmagan edi. XIX asrning 80-yillarida A. Veysman birinchi m arta irsiyatning moddiy asosi xromosomada joylashgan degan fikrni bayon qildi. G enetika fanini 1900-yilda yaratilgan deb hisoblanadi. Ammo irsiyat qonunlari chex olimi G. M endel tom onidan 1865-yilda kashf qilingan edi. 35 yil davomida zam ondoshlar G. Mendelning kashfiyotini tushunishmadi. G. M endel zam ondoshlari ham mohir eksperim entchilar b o ‘lishiga qaramasdan, o ‘z tajribalarini amalga oshirishda va uning natijalarini tahlil qilishda xatoliklarga yo‘l qo‘ydilar. 6
Faqat 1900-yildagina irsiyat qonunlari G. De Friz (Gol- landiya), K. K orrens (G erm aniya), E. C herm ak (Avstriya) tom onidan ikkinchi m arta kashf qilindi. G. M endel genetika fani- ning asoschisi deb tan olindi. 1906-yilda ingliz olimi U. Betson yangi fanni «genetika» deb atashni taklif etdi. Daniyalik olim V. Iogansen 1909-yilda fanga gen, genotip va fenotip tushunchalarini kiritdi. 1901-yilda G. De Friz mutagenez nazariyasini kashf qildi. 1910—1925-yillarda amerikalik olim T. G. M organ o ‘z hamkasblari A. Stertevant, G. Meller, K. Bridjes bilan hamkor- likda irsiyatning xromosomalar nazariyasini yaratdi. XX asrning 20—30-yillarida ionlashtiruvchi nurlarning (G .A . N adson, G. S. Fillipov, G. Meller, I. Ya. Stadler) va kimyo- viy moddalarning (M. Ye. Lobashov, V. V. Saxarov) mutatsiya chaqiruvchi omillar ekanligi kashf qilindi. Rus genetik olimi N . K. Kolsov 1928-yilda xromosoma ichida joylashgan oqsil molekulasi irsiyatning moddiy asosi b o ‘lishi mumkin, degan fikrni bayon qildi. XX asrning 30-yillarida mikroevolyutsiya ta ’limoti (S.S.C het- verikov, N. V. Timofeyev — Resovskiy va boshqalar) va evolut- siyaning sintez nazariyasi yaratildi. O ‘sha yillarda Sovet Ittifoqida odam genetikasi va tibbiyot genetikasi rivojlana boshladi (S. G. Levit, A. A. Prokofyeva — Belgovskaya, V. P. Efroimson va boshqalar). XX asrning 40-yillarida G. Bidl, E. Tatum lar mikroorganizm- lar genetikasi va biokimyoviy genetikaga asos soldilar. Genetika, mikrobiologiya, biokimyo va fizika fanlari hamkorligida molekular biologiya va molekular genetika fanlari shakllandi. XX asrning 50-yillarida M. Uilkins, E. Chargaff, Dj. Uotson va F. Krik hamkorligida D N K strukturasi to ‘g‘risida aniq m a’lu m otlar olindi. XX asrning ikkinchi yarmida molekular genetika juda rivoj- landi, genetik kod, genlar faolligining idora qilinishi, genetik injeneriya va biotexnologiya sohasida ulkan muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. Hozirgi davrda genetik injeneriya va biotexnologiya metodla- rining takomillashishi natijasida o ‘simliklarning yangi navlari va hayvonlarning yangi zotlarini keltirib chiqarishning, insonlarda 7
usullari yaratilmoqda. Hozirgi davrda genetika fanida genlar nafis tuzilishini o ‘rga- nish, genomika — shaxsning individual rivojlanishi jarayonida gen- lar faoliyatining boshqarilishi kabi murakkab m uam m olar ustida ilmiy izlanishlar o ‘tkazilmoqda. O ‘zbekistonda genetik tadqiqotlarning rivojlanishiga m ashhur olimlar Y o.T.To‘raqulov, J.Q.Ham idov, J.A.Musayevlar katta hissa qo‘shdilar, jum ladan Y o.X.To‘raqulov rahbarligida irsiy kasalliklar rivojlanishining biokimyoviy mexanizmlari o ‘rganildi. Akademik J.H .H am idov o ‘z shogirdi A.A.Abdukarimov bilan tireoid gormon- lar ta ’sirining genetik mexanizmlari haqida m uhim m a’lumotlar oldilar. Atoqli olimlarimiz N.M .M ajidov, Sh.Sh.Shomansurovlar asab kasalliklari patogenezida irsiy omillar rolini o ‘rgandilar. 1971-yilda Toshkent Tibbiyot institutida O ‘rta Osiyo respub- likalarida birinchi m arta J.H .H am idov va A.T.Oqilovlar rahbarligi da tibbiyot genetikasi b o ‘limi ochilib, irsiy kasalliklar tarqalishining oldini olishga qaratilgan ishlar olib borildi. Hozirgi davrda geneti- ka fanini, xususan tibbiyot genetikasini yanada rivojlantirish, uning yutuqlarini inson manfaatlari yo‘lida foydalanish maqsadida tibbi yot institutlari qoshida tibbiyot genetikasi kafedralari yoki kurslari ochilgan b o ‘lib, b o ‘lajak shifokorlarning tibbiy genetikaga oid bi- limlarini oshirishga xizmat qilmoqda. 1999-yilda “Sog‘lom avlod u ch u n ” xayriya jam g‘armasi tashabbusi va Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan Toshkent shahrida Respublika skrining markazi tashkil qilinib, irsiy va tug‘m a kasalliklar ularni erta aniqlash, davolash va oldini olish, aholi salomatligini yaxshilash, barkamol avlodni dunyoga keltirishda genetika fani yutuqlaridan keng foy- dalanilmoqda. Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar Yüklə 398,07 Kb. Dostları ilə paylaş:
|