Gidrosfera va uning xususiyatlari

Gidrosferaning geologik xususiyatlari
Reja:
1. Gidrosfera to`g`risida tushuncha.
2. Global su aylanish va erning yillik suv balansi.
3. Dengiz suvi tarkibining xususiyatlari
4. Okean suvlarining termik va gaz rejimi.
5. Okean suvlarining harakati.
6. Okeanning vertikal zonalari va suv massalari.
7. Gidrosfera va uning tarkibiy qismlari

1. Gidrosfera erning su qobig`i bo`lib, u er po`sti va atmosfera o`rtasida joylashgan. Gidrosferadagi umumiy suv miqdori 1385984,6 ming km3. M.I.Lpvovich maolumotlariga ko`ra bu iqdor 1454000000 km3. Bu qobiqdagi suvlarni dunyo okani, qurqlik va atmosfera suvlariga bo`lishadi. Dunyo okeanida gidrosferaning 96,5 foiz suvi to`plangan. Quruqlik suvlari yuza va er osti suvlariga bo`linadi. Yuza suvlari gidrosfera suvlarining 1,97 % ni, er er osti suvlari esa 1,70 % ni, atmosferadagi suv esa 0,001 % ni tashkil etadi.

Er yuzasining 70,8 % ni suv qoplaydi. Uning maydoni 361 mln km2. Gidrosferaning tarkibiy qismlaridagi suv miqdori bir-biridan ancha farq qilsada, lekin ularning umumiy suv aylanishidagi faoligi ham bir xil emas. Masalan, daryo suvlarining aylanish davri 12 sutkaga,atm suvlariniki - 10 sutkaga, tuproq suvlariniki - 1 yilga, dunyo okeani suvlari - 2600 yilga, qutb muzliklari - 9700 yilga teng.
2 Global suv aylanishi va erning yillik suv balansi.
Gidrosferani dinamik sistema sifatida rivojlanishida troposfera va er ostidagi suvlarning to`xtovsiz harakati muhim rol o`ynaydi. Suvning geografik qobiqdagi global aylanishiga quyosh energiyasi, havoning gorizontal harakati va erning tortish kuchi xizmat qiladi.
Quyosh energiyasi taosirida okean va quruqlik yuzasidagi suvlar bug`lanadi. Okean sularini bug`lanishi quruqlik yuzasiga nisbatan 6,6 marta ko`p suvni bug`latadi. Global suv aylanishiga gidrosferaning 525,1 km3 miqdoridagi suvi qatnashadi. Bu suv miqdori har yili 1 km2 er yuzasidan bug`langan suv miqdori - 1030 mm ga teng. Shu miqdordagi teng. Shu miqdordagi suv yana yog`in tarzida er yuzasiga qaytib tushadi.
Gidrosfera – geografik qobiqning eng ko’p tarqalgan komponenti bo’lib, u okean suvlaridan, quruqlikdagi daryo, ko’l va yer osti suvlaridan, atmosferadagi suv bug’laridan, qoplama va tog’ muzliklaridan, qorlardan hamda ko’p yillik muzloq yerlardan tashkil topgan.Yer yuzasidagi okean va dengizlarning umumiy maydoni quruqlik yuzasiga qaraganda 2,5 barobar ko’pdir. Okean suvlari Yer sharining 3/4 qismini egallagan bo’lib, qalinligi 4000 metrga tengdir. Rus olimi M.I.Lvovichning hisobiga ko’ra, gidrosferaning 93,96 foizi (1370323000 km³) okean suviga to’g’ri keladi. Ammo inson o’z faoliyati davomida bu suvlardan kam foydalanadi. Okean suvlari Yer tabiatining qimmatbaho suyuqlik moddasi bo’lib, ular boshqa sayyoralarda uchramaydi. Okeanlarni sayyoramiz hayotidagi rolini va katta ahamiyatga ega ekanligini so’z bilan ta’riflab berib bo’lmaydi.
Yer tabiatiga xos bo’lgan xususiyatlarning aksariyati okean bilan bog’liq, Okean Quyosh energiyasini o’zida to’plovchi akkumulyator hisoblanadi. U o’zida to’plagan issiqlikni atmosferaning quyi qatlami – troposferaga beradi, uni nam bilan to’yintiradi. Bu namning bir qismi materiklarda va orollarga yog’in-sochin bo’lib tushadi. Okeanlar materiklarning iqlimiga, tuproqlariga, hayvonot olamiga va inson xo’jalik faoliyatiga ta’sir etadi. Okeanlar o’zining ko’plab mahsulotlar, xilma-xil foydali qazilmalari, energiya manbai va shifobaxsh xususiyatlari bilan jamiyatga xizmat qiladi. Ular materiklarni bir-biri bilan bog’lovchi suv yo’li vazifasini ham bajaradi. Okean suvlari o’z-o’zidan tozalanish xususiyatiga ega. Bunga sabab okeanlarda bakteriyalarning keng tarqalganidir.
Okean suvlarining kelib chiqishini mantiya bilan bog’laydilar. Ya’ni, materik Yer po’sti singari suv ham mantiyadan asta-sekin ajarlib chiqib to’planan boshlangan va hozirgi okeanlarni hosil qilgan. Magmalardan suvning ajaralib chiqishi hozir ham davom etmoqda.
Gidrosferaning 4,42 foizini quruqlikdagi daryo, ko’l va yer osti suvlari, 1,65 foizini qutb va tog’lardagi muzliklar tashkil etadi.
Yer yuzidagi quruqlik (maydoni 140 mln. km²) dan har yili 41500 km³ suv oqib chiqib okeanga tushadi. Bu suv miqdori Baykal ko’li suvidan 1,5 barobar ko’p demakdir.
Quruqlikdagi yillik suv oqimining 56 foizi Atlantika okeaniga va Arktika suv havzalariga 44 foizi Tinch va Hind okeanlari suv havzalariga, 2,5 foizi esa berk suv havzalariga to’g’ri keladi.
Dengiz suvi tarkibining xususiyatlari.
3 Dengiz suvining xususiyati - uning sho`rligi. Ochiq okeanda suvlaring o`rtacha sho`rligi 35 promilga teng. Dengiz suvining tuz tarkibi quyidagicha: natriy xlorid - 77,7 %, magniy xlorid - 10,87 %, magniy sulfat - 4,7 %, kalpciy sulpfat - 3,6%, kaliy sulpfat - 2,5 %, kalpciy karbonat - 0,3 % ni tashkil etadi.
Daryo suvlarining sho`rligi o`rtacha 0,146 promillega teng. Dengiz suvida osh tuzi eng ko`p bo`lsa, daryo suvida karbornatlar ko`p miqdorda tashkil etadi.
4 Okean suvlarining sho`rligi o`zgaruvchan miqdordadir. U joyning iqlimiga, muzlash yoki muzlarni erishiga, okean oqimlariga, daryo suvlarining miqdoriga va boshqa omillarga bog`liq. Ochiq okean suvlarida sho`rlik 32-38 promilga boradi. O`rta dengizlarda esa sho`rlik ancha ortadi. Masalan, Qizil dengiz suvining sho`rligi 41 promilga teng.
Okean suvlarining termik va gaz rejimi.
Okean suvlari katta issiqlik sig`imiga ega. Okeanning 10 m lik suv qatlamini issiqlik sig`imi butun atmosferaning issiqlik sig`imidan to`rt marta ko`pdir. Shuning uchun okean suvlari sekin isib, sekin soviydi. U o`z issiqligi bilan havo massalarini ilitadi.
Okean issiqlik balansidagi kirimda - quyosh energiyasi, chiqimida bug`lanishga sarf bo`lgan issiqlik va atmosfera bilan bo`lgan turbulent issiqlik almashinishi kuzatiladi. Turbulent issiqlik almashinining miqdori unchalik katta bo`lmasada, bu issiqlik atmosfera bo`yicha taqsimlanib butun er shari bo`yicha tarqaydi.
Okean suvlarinng harorati va sho`rligi taosirida suvlarning gaz rejimi shakllanadi. Ҳarorat va sho`rlik qancha ko`p bo`lsa, bu suvlarda erigan gazlar miqdori shunchalik kam bo`ladi.
5 Okean suvlarining harakati va suv massalari
Okean suvlari doimo harakatda bo`ladi. Bu harakat to`lqinlanish, suv qalqishi, ichki to`lqinlar, dengiz oqimlari, sinoptik girdoplar ko`rinishida bo`ladi. Suvning harakatiga shamol, er qimirlashlar va vulkanlar otilishlari, Er-Oy tortilishi, harorat, sho`rlikni turlicha bo`lishi taosir ko`rsatadi.
6 Okean suvlarini vertikal yo`nalishda to`rt zonaga ajratiladi. Yuza suvlar - dunyo okeanining suv hajmini 5,1 % ni tashkil etadi. Oraliq suvlar - 31 %, suqurlik suvlar - 50,7 %, suv osti yaqinidagi suvlar - 13,2 ni tashkil etadi.
Okean suvlarini harorati sho`rligi, tiniqligi, organik hayot xususiyatlariga ko`ra suv massalari ajratiladi. Yuza suvlarida quyidagi suv massalari ajratiladi: 1) ekvatorial-trpik, 2) tropik, 3) shimoliy subtropik, 4) janubiy subtropik, 5) shimoliy atlantika, 6) janubiy hind okeani, 7) subarktika, 8) subantarkttika, 9) arktika, 10) antarktika.
Dunyo okeanidan oqilona foydalanish, chuchuk suv tanqisligi, gidrosferani muhofaza qilish muammolari hozirgi kunda yildan yilga keskinlashib bormoqda. 1982 yil 30 aprelda BMT dengiz huquqi bo`yicha Konvenciya qabul qildi. Bu dunyo okeanidan foydalanishni boshqarib turishda muhim rol o`ynaydi. Gidrosfera - bu sayyoramizdagi suvni o'z ichiga olgan biosferaning qismi. U barcha holatlaridagi suvni va er usti va er osti suvlarini o'z ichiga oladi. Yig'ilgan muz qutbli muzliklar, tog 'tizmalarida va atmosferada ham, daryolar, ko'llar va dengizlarda aylanib yuradigan barcha suvlar ham gidrosferaning bir qismidir.
7 Gidrosfera muhim xususiyatlarga ega, biz quyidagicha xulosa qilishimiz mumkin:
Fizikaviy-kimyoviy xususiyatlarni doimiy ravishda o'zgartirishda mavjudlik. Masalan, ko'plab toshlar yomg'ir suvi bilan erigan va kabi ajoyib shakllanishlarni keltirib chiqaradi stalaktitlar va stalagmitlar.
U doimo bilan o'zaro ta'sir qiladi Yer qobig'i va tuzilishini o'zgartiradi. Ushbu qobiq har doim ham tuzatilmaydi, lekin yillar davomida o'zgartirilib boriladi.
Bu dunyodagi ekotizimlarning aksariyat qismining asosiy qismidir. Ham quruqlik, ham dengiz ekotizimlarida.
Suv bugungi kunda biz bilganimiz kabi hayotni shakllantirishning muhim elementidir.
Dunyoda mavjud bo'lgan barcha suvlarning atigi ozgina qismi odam iste'moliga yaroqlidir va boshqa turlar. Biroq, bu kichik foiz har kimni qo'llab-quvvatlaydi.
Quruqlikdagi materiallar hosil bo'lishida suv suyuq va gaz shaklida bo'lgan. Bizning sayyoramizdagi suv hamma narsaning boshida shunchaki bug 'edi. Bu bizning sayyoramizni boshqargan yuqori harorat tufayli juda issiq. Hamma narsaning boshida Yer bo'lgan o'sha qizg'in olov to'pi suvni bug'dan ko'ra boshqa holatda bo'lishi mumkin emasligini ko'rsatdi.
Keyinchalik, bizning sayyoramiz soviy boshlaganda, u suyuq holatga o'tishi va butun dunyo dengizlari va okeanlarini keltirib chiqarishi mumkin edi. Bundan tashqari u muzlab, muzliklar va qutbli muzliklarni hosil qildi. Ushbu suvning bir qismi atmosferada suv bug'i bo'lib qoldi va bulutlarning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi.
Birinchi suv konlari shu tarzda paydo bo'lgan. Biroq, biz bilamizki, er yuzi tarixi davomida suv doimiy bo'lib qolmagan. Bir tomondan, doimiy muomalada va o'zgarishda bo'lishimiz mumkin, deb aytishimiz mumkin suv aylanishi. Yillar davomida iqlim sharoitida yuz bergan turli xil o'zgarishlar tufayli muz, suyuq suv va bug 'nisbati ham o'zgartirildi. Bu erning xususiyatlari yillar davomida o'zgarib borishiga olib keldi.
Suv egallagan sirt maydoni ham er dinamikasiga qarab o'zgaradi. Suv bo'lishi mumkin bo'lgan fizik-kimyoviy va geologik o'zgarishlardan tashqari, tirik organizmlar ham gidrosfera uchun katta o'zgarishlarni anglatadi. Organik moddalarning hissasi va uning fizik xususiyatlarining o'zgarishi suvni ham o'zgarishiga olib keldi. Odamlarning harakati suv aylanishini eng ko'p o'zgartirgan narsadir, chunki u global isish natijasida haroratning ko'tarilishi tufayli uning kanalizatsiya, tozalanishi, ifloslanishi va jismoniy holatining o'zgarishiga olib keldi.
Sayyoramizning sovishi tufayli suv quyuqlashganidan beri, vaqt o'tishi bilan u o'zgarib, o'zgarib bormoqda.
tarkibi
Qattiq suv. Sayyoramiz suvining bu qismi qutblar, qorlar va alp tog'lari muzliklarida joylashgan suvdir. Suzuvchi muzli yuzalar "muz parchalari" deb nomlanadi. Qattiq jismlarning butun to'plami kriyosfera deb nomlanadi.
Suyuq holatdagi suv. Bu suv ko'llar, ko'llar, daryolar, dengizlar, okeanlar, quvurlar, oqava suvlar va er osti suvlarini hosil qiladi. Dengiz va okeanlarda biz dengiz va okeanlarni uchratamiz. Shuningdek, tirik mavjudotlar ichida suvning juda oz qismi mavjud.
Suv gaz holatida. Bu atmosferada bo'lgan bug 'holatidagi suv. U biz yashagan yil va vaqtga qarab ma'lum bir tarkib va ​​hajmga ega.
Suvning butun Er yuzida tarqalishi
Sizga fikr berish uchun, gidrosfera 1,4 trillion km3 suvdan iborat. Ushbu miqdordagi suv quyidagi tarzda taqsimlanadi:
97% dengiz va okeanlarda.
2.5% toza suv shaklida.
Qolgan 0.5% qolgan joylarga taqsimlanadi.
Bugungi kunda bizda mavjud bo'lgan asosiy muammolardan biri odamlar tomonidan suvning ifloslanishi. Iqtisodiy faoliyatimiz bilan biz suvlarni yaxshi holatga tushiramiz va pasaytiramiz. Aytish kerakki, toza suvlar endi dunyoda deyarli mavjud emas. Biz yashashimiz kerak bo'lgan suvni ifloslantiramiz va buzamiz.
Yaxshiyamki, biz suvni qayta tiklash va ifloslanishni kamaytirish imkoniyatiga egamiz. Bundan tashqari, biz suvni tuzsizlantirishimiz mumkin dengizlar va okeanlar uni ichishga yaroqli qilish uchun. Bularning barchasi muammo shundaki, boshqa tomondan katta energiya sarfi va ko'proq ifloslanish olinadi. Biz suvning odamlar va sayyoradagi hayot uchun qanchalik muhimligini anglab etishimiz kerak.
Umid qilamanki, ushbu ma'lumotlar yordamida siz gidrosfera va uning xususiyatlari haqida ko'proq bilib olishingiz mumkin.

Maqolaning mazmuni bizning printsiplarimizga rioya qiladi muharrirlik etikasi. Xato haqida xabar berish uchun bosing bu erda. Suvlar dunyo okeanidan tashqari daryolarda, ko’llarda, buloqlarda, botqoqliklarda va hatto bulutlarda ham mavjud. Bular okean suvlarining aylanma harakatidagi zarrachalari hisoblanadi.

Daryo va ko’l suvlari gidrosferaning 0,4% ini tashkil etadi. Daryo suvlarining hajmi 1200 km³ ga teng. Quruqliklardagi daryolar Dunyo okeaniga har yili 36 ming km³ suv olib kelib qo’yadi. Eng yirik va eng sersuv daryolar Yevrosiyo, Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika materiklarida keng tarqalgan. Bular – Dunay, Ob, Yenisey, Lena, Amur, Yanszi, Mekong, Gang, Kongo, Nil, Missisipi, Missuri, Yukon, Amazonka, Parana kabi daryolardir.
Quruqlik daryolarining geografik tarqalishi, ularning suvini ko’p yoki kam bo’lishi iqlimga bog’liq. Masalan, ekvatorial mintaqadagi daryolar, musson iqlimli van am subtropik o’lkalardagi daryolar sersuv bo’ladi, yilning aksariyat qismida to’lib oqadi. Cho’l va chalacho’l iqlimli rayonlardagi daryolarda suv faqat bahordagina ko’payadi.
Quruqlikda ko’l suvlarining geografik tarqalishi ikki xil omilga iqlim va relyefga bog’liq. Ko’l suvlari asosan yog’in ko’p yog’adigan zonalardagi pastqamlik, botiq, cho’kma kabi relyef shakllarida to’planadi. Ko’l suvlarining umumiy hajmi 750 ming km³ ko’llarning geografik tarqalishiga nazar tashlasangiz, ularning nam iqlimli o’lkalarda keng tarqalganligini va kontinental quruq iqlimli cho’l va chalacho’llarda nihoyatda kam uchrashining guvohi bo’lasiz.
Materiklarda katta suv hajmiga ega bo’lgan yirik ko’llar ko’p uchraydi. Bular – Yevrosiyodagi Kaspiy, Onega, Ladoga, Jeneva, Baykal, Orol, Issiqko’l, Afrikadagi Viktoriya, Tanganika, Nyasa, Shimoliy Amerikadagi buyuk ko’llar – Yuqori, Michigan, Guron, Eri va Ontorio ko’llaridir.
Ko’l suvlari sho’rligiga qarab chuchuk, sho’rtob va sho’r suvli ko’llarga bo’linadi. Sho’r suvli ko’llar kimyoviy tarkbiga ko’ra karbonatli, sulfatli va xloridli ko’llarga bo’linadi.
Tabiatda okean va dengiz tipidagi ochiq suv havzalari va ularni sqlovchi yopiq havzalar ham bor. Yer osti suvlarining umumiy hajmi 61 mln. km³ dan ko’proq. Yer osti suvlari yog’inlaridan, daryo va ko’l suvlaridan to’yinadi.
Yer osti suvlarining joylashishi relyef bilan uzviy bog’liq. Yer osti suv havzalari pasttekisliklarda, tog’ oralig’idagi botiqlarda joylashgan. Bular ko’pincha