Gil tuproqli sement ishlab chiqarish texnologiyasi Reja

Gil tuproqli sement ishlab chiqarish texnologiyasi
Reja:
1. Kirish
2. . O'zbekistonda sement sanoatining taraqqiyot bosqichlari
3.Gil tuproqli sementning foydalanish soxalari
4.Gil tuproqli Sеmеnt ishlab chiqarish texnologiyasi
5.Xulosa
6.Foydalanilgan adabiyotlar
Markaziy Osiyoda, jumladan, O'zbekistonda sement sanoati vujudga kelishining o'ziga xos tarixi bor.
1926-yilning iyunida Bekobod sement zavodi O'rta Osiyoda birinchi bo'lib sement ishlab chiqara boshladi.
Korxona dastlabki uch yil davomida portlandsement ishlab chiqarishni o'zlashtirib, yiliga 28 ming tonnadan mahsulot berdi. O'sha kezlarda zamonaviy hisoblangan bu zavod soatiga 4 tonna klinker ishlab chiqaradigan bitta 45 metrli aylanma pechga ega edi. Unda xomashyo va klinkerni tuyuvchi shar tegirmonlar va 1000 kVt quvvatli elektrostansiya bor edi.
1936-1937-yillardagi birinchi rekonstruksiyadan so'ng Bekobod zavodi yiliga 155000 tonna mahsulot bera boshladi. Zavod 1959- yili qayta rekonstruksiya qilinib, ancha kengaytirildi. Ikkita 118 metrli aylanma pech o'rnatildi. 1961-yili yana bitta 150 metrli pech ishga tushirildi. Natijada zavodning yillik quvvati 720000 tonnaga yetdi. Endilikda zavod texnologiyasi uzluksiz takomillashib, ulkan korxonaga aylandi. 1970- yili korxona quvvati 800000 tonnani tashkil etgan bo'lsa, 1990-yil oxiriga borib sement ishlab chiqarish 1 million tonnaga yaqinlashdi.
Shuni aytish kerakki, mazkur zavodda dastlabki vaqtlarda sementning asosiy tarkibiy qismi bo`lmish ohaktoshdan tashqari Suluktadan keltiriladigan maxsus tuproq ham ishlatilar edi. Geolog olim, O'zbekiston Fanlar akademiyasining haqiqiy a'zosi A.S.Uklonskiyning taklifiga binoan 1927-yili Sulukta tuprog'i mahalliy lyoss bilan almashtirildi. Shundan beri respublika zavodlarida sement ishlab chiqarishning ikkinchi tarkibiy qismi sifatida mahalliy lyoss tuprog'i ishlatilmoqda. 1929-yili hukumat qaroriga binoan Quvasoy sement zavodi qurila boshlandi. Bu zavod 1932-yilning 21-fevralida ishga tushirildi. Birinchi yili Quvasoy zavodi 42,2 tonna sement ishlab chiqardi. Ammo hali murakkab jarayonlarning ko'p qismi qo'l kuchi bilan bajarilar edi. Texnologiya takomillashib, ishchi va muhandis-texnik xodimlar malakasining o'sishi tufayli birinchi besh yil ichida zavodning ishlab chiqarish quvvati 120500 tonnaga yetdi. 1946-1951- yillarda zavod rekonstruksiya qilinishi natijasida sement ishlab chiqarish yiliga 200000 tonnani tashkil qildi. 1951-1959-yillar mobaynida Quvasoy zavodida qayta ta'mirlash ishlari amalga oshirildi, zavod kengaytirildi va 150 metrli pechlar bilan jihozlangan, to'la mexanizatsiyalashgan ikkita texnologik liniya ishga tushirildi. 1959-yilga kelib hamma pechlar gaz bilan ishlaydigan bo'ldi. Zavod quvvati 1960-yili 670000 tonnani, 1970-yili esa qariyb 800000 tonnani tashkil qildi. 1990 yil oxirida zavod 1 million tonnaga yaqin mahsulot bera boshladi.
Ikkinchi jahon urushidan so'ng Rossiya zavodlaridan ko'chirib keltirilgan jihozlar hisobiga Angren shahrida bir soatda 6,2 tonna sement ishlab chiqarish 4 quvvatiga ega bo`lgan, uzunligi 57,5 metr, diametri 3 metr bo'lgan bir pechli zavod qurildi. Kichik zavod hisoblangan bu zavodning yillik quvvati 40 ming tonnaga ham yetmas edi. Zavod 60-yillarning o'rtalarida qayta jihozlanib, 80 metrlik pechlar o'rnatildi va zavodning o'rtacha yillik quvvati 50 ming tonnani tashkil etdi.
Respublikamizda oq va rangli sementga bo'lgan ehtiyojni hisobga olib, Angren sement zavodi oq sement ishlab chiqarishga moslashtirildi va qayta jihozlandi. Bunda laboratoriya va zavod sharoitida Angrendagi past sifatli kaolinitli tuproqdan va Ohangaron ohaktoshidan juda yaxshi qovushib, pishadigan yuqori mustahkamlikka ega bo'lgan oq sement olish mumkinligi aniqlandi. Bunday sementga turli rang berish ham oson edi. 1977-yilning boshiga qadar Angren sement zavodi yiliga 60 ming tonna oq sement ishlab chiqara boshladi.
Sement sifatini, xususan, uning oqlik darajasini oshirish va rangli xillarini ko'paytirish maqsadida Angren sement zavodini yangi texnika bilan qayta jihozlash va 2-pechni o'rnatib ishga tushirish zarurati tug'ildi. Buning natijasida zavod quvvati ikki marta ortdi.
1968-yilning boshida Ohangaron sement zavodi ishga tushirildi. Hozirgi kunda bu zavod yiliga qariyb 2 million tonna sement ishlab chiqarmoqda.
O'zbekiston sementchilari olimlar bilan hamkorlikda ish olib borib, uysozlik zavodlariga tez qotadigan, irrigatsiya inshootlari uchun sulfatga chidamli sement, neft va gaz quduqlari uchun tamponaj, yo`l qurilishi hamda pardozlash ishlariga oq rangli sement hamda boshqa xil sementlar ishlab chiqarishni o'zlashtirdilar.
Korxonalardagi mavjud imkoniyatlardan to'liq foydalanish, yangi xomashyo manbalarini so'nggi texnologiya chizmalari asosida qo`llash loyihalari yaratilmoqda. Ohangaron kaolini, aluniti, Olmaliq, Samarqand ammofos zavodlarining chiqindisi - fosfogips va boshqa mineral xomashyolarni kompleks qayta ishlash natijasida qo'shimcha ko'plab sement tayyorlash imkoniyatlari mavjuddir.
«Yujgiprosement» instituti loyihasi (Ukraina Respublikasi) asosida qad ko'targan Navoiy sement zavodi ko'p jihatlariga ko'ra odatdagi korxonalardan farq qiladi. U O'rta Osiyoda birinchi marotaba «quruq usul» deb ataladigan texnologiya asosida ishlaydi. Bunda xomashyoni kuydirish uchun sarflanadigan yonilg'ining 30-35 % i tejaladi. Bu usul bilan olib boriladigan ish jarayonida ko'p chang ajralib chiqqanligi uchun uzoq vaqt qo'llanilmay kelindi. Haqiqatan ham sement changi uzoq masofadagi havoni ifloslantirib, atrof-muhitga ma'lum darajada zarar keltirar edi. Yangi korxonada xomashyoni kuydirishga tayyorlovchi ulkan (balandligi 20 qavatli binoga teng) siklonli issiq almashtirgichlar o'rnatilgan. Ular qo'shimcha chang tozalash moslamalari bilan birgalikda havoni ham tozalaydi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avto-matlashtirish darajasi bu korxonada yuqori. Hozirgi zavodlarda ishlab turgan eng yirik aylanuvchi pechlarning diametridan bir yarim, ikki barobar katta yetti metr diametrli va uzunligi 95 metr bo'lgan pechlar ilk bor o'rnatilmoqda. Ular har ishchi boshiga 2700 tonna sement ishlab chiqarishni ta'minlaydi. Bu hozirgi kunda g'oyat yuqori ko'rsatkich hisoblanib, AQSH va Yaponiyaning eng ilg'or sement zavodlari ko'rsatkichlaridan ancha ko'p.
Xomashyoni kondan uzatish, uni dozalash, pishirish, tuyish, texnologik 5 rejimlarning to'g'ri ishlashini ta'minlash kabi jarayonlar programmali boshqaruvchi va avtomatik tuzilmali elektron hisoblash mashinalari yordamida kuzatib turiladi. Hozirgi vaqtda ishlab turgan pechlarga siklonli issiqlik almashtirgichlar o'rnatilsa, ish unuml 20-25% ga ortadi, yonilg'i sarfi 30-35%, shuningdek, mablag' va metall sarfi sezilarli darajada kamayadi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda sementni «quruq» usulda ishlab chiqarish tayyorlanayotgan jami mahsulotning 50 foizini tashkil etsa, ayni vaqtda bir qator xorijiy mamlakatlarda mazkur usul yetakchi hisoblanadi. Jumladan, bu usul salmog'i Germaniyada 90%, Yaponiyada 78%, Vengriyada 55%, Bolgariyada 45%, AQSH da 42% ni tashkil etadi. Respublikamiz korxonalarida sement tayyorlashning bunday usulini joriy etish, so'zsiz katta iqtisodiy samara beradi
Giltuproqli sementlar va ularning turlari.
Tayanch so'z va iboralar: giltuproqli sement, kaltsiy alyuminat, tishlashish davri. Giltuproq sementlar deb tayyor mahsulotda past asosli kal`tsiy alyuminatlaridan ko'p
bo'ladigan qilib tanlangan tarkibli va erib kesaklanguniga qadar kuydirilgan xom ashyo aralashmani tuyishdan xosil bo'lgan tez qotadigan gidravlik moddaga aytiladi. Giltuproq sementlar qo'shilmalarsiz yoki mineral moddali qo'shilmalar bilan ishlab chiqariladi. Qo'shilmalar ishlatilganda sementning ba'zi xossalari yaxshilanadi, narxi
arzonlashadi. Qo'shilmalar borligi va uning turiga qarab, sementlarning quyidagi turlari
bo'ladi:
- qo'shilmalarsiz kuydiriladigan aralashmani mayda tuyganda xosil bo'ladigan giltuprok
sement; bu turi giltuprok sementlar orasida eng ko'p tarqalgani;
- giltuprok-angdrid sement – giltuprok sement klinkeriga angidrid kushib tuyishdan
xosil bulgan maxsulot;
- tuldirgichlar kushilgan giltuprok sement klinkeriga yogoch kumir bilan eritilgan
nordon domna shlaklari kushib yoki tuyilgan kvarts kumi bilan tuyib ishlanadigan giltuprok
sement.
Giltuproq sement – boglovchi moddalarning eng kimmati. Uni tayyorlash uchun metallurgiya sanoatining kimmatbaxo xom ashyosi – boksitlar talab kilinadi. Boksitlar
alyuminiy metalini olish uchun zarur material xisoblanadi va asosan suvli alyuminiy oksidi
(Al2O3 * nH2O) dan tashkil topgan.
Giltuproqli sement tarkibida 40% atrofida giltuproq (Al2O3), 45% gacha kal`tsiy oksid (SaO)
va 5…10% kremniy (SiO2) bor. Giltuproqli sement qotish jarayonida suv bilan tez reaktsiyaga
kirishib tez tishlashuvchan qotish xususiyatiga ega bo'lgan ikki kal`tsiyli gidroalyuminat
mineralini hosil qiladi:
2(CaO•Al2O3)+11N2O=2CaO•Al2O3•8N2O+2Al(ON)3
Qotgan sement tarkibida erkin xoldagi kal`tsiy gidroksid bilan uch kal`tsiyli gidroalyuminat
bo'lmagani tufayli giltuproqli sement yumshoq, chuchuk va yer osti agressiv suvlari ta'siriga
chidamlidir.
Sementning tishlashish davrining boshlanishi 30 minutdan keynn boshlanadi, oxiri 12 soatgacha davom etadi. Giltuproqli sement tez qotuvchan bo'lib, uning bir kunlik mustahkamligi 28 kunligining 50% ini tashkil etadi.
Giltuproqli sementning markasi sement-qumning 1:3 nisbatida tayyorlangan namunasi uch kundan
keyin siqishga sinab aniqlanadi. Giltuproqli sementning texnikaviy shartlari (GOST 969-77)
33-jadvalda berilgan.
Giltuproqli sementning portlandtsementdan farqi shundaki, u qotish jarayonida ko'p suv talab etadi, shu sababli beton qorishmalari uchun suv-sement nisbati 0,5-0,6 dan ko'p olinadi.
Giltuproqli sement tishlashish va qotish jarayonida o'zidan ko'p issiqlik ajratadi. Shu sababli, betonlash ishlari yuqori temperaturada olib borilsa, uni sovitib turish kerak bo'ladi. Gil tuproqli sement inshotlarning, yo'l va ko'priklar qurilishini tezlik bilan foydalanishga topshirish zarur bo'lganda katta ahamiyatga ega. Gil tuproqli sementdan tayyorlangan buyumlarni
bug' ta'siriga uchratish yoki portlandtsement bilan aralashtirish mumkin emas. Giltuproqli sement korishmasining mustahkamligi juda tez o'sadi, shuning uchun shoshilinch bajariladigan va baxtsiz
xodisalarini yo'qotish ishlarida bu sement ishlatiladi.
33-jadval Sement markasi Mustahkamlik chegarasi, MPa
Siqilishdagi Egilishdagi
24 soatdan keyin 3 kundan keyin 24 soatdan keyin 3 kundan

Giltuprok sement ishlab chikarish. Bunday sement ishlab chikarish uchun zarur xom ashyo materiallariga ximiyaviy va mineralogik tarkibi jixatidan juda kattik talablar kuyiladi.

Giltuprok sement asosan bir kal`tsiy alyuminatdan iborat bulishi kerak; boshka oksidlar xosil kilgan moddalar bor bulsa, sifati buziladi. Shuning uchun begon aralashmalar kushilmagan,
fakat giltuprok va kal`tsiy karbonat (oxaktosh) dan tashkil topgan xom ashyolar eng yaxshi material xisoblanadi. Lekin tabiyatda ximiyaviy sof giltuprok va oxaktosh uchramaydi; jinslarda ma'lum mikdorda xar xil aralashma – qumtuprok, temir oksidi, magniy oksidi va
boshkalar xam buladi. Giltuprok sement ishlab chikarish uchun zarur x mashyo materiallarda
kumtuprok muayyan mikdorda (6 – 8% gacha) bulishi kerak. Temir oksididan xom ashyo aralashmada 10% dan ortik bulmasligi kerak.
Xom ashyo materiallarini kuydirish uchun konstruktsiyasi xar xil issiklik apparatlari ishlatiladi. Xom ashyo erib kesaklashgunicha yoki batamom erigunicha kuydirilishi mumkin. Erib
kasaklashgunicha kuydirish uchun aylanma yoki shaxtali pechlar ishlatiladi. Yokilgi sifatida gaz yoki sement kuldan ifloslanmasligi uchun kam kulli kumir ishlatiladi.
Batamom erigunicha kuydirish uchun vagrankalar, elektr va domna pechlaridan foydalaniladi. Domna pechlarda bir yula ikki xil maksulot – chuyan va giltuprok sement
klinkeri olinadi (klinker pechdan fakat muayyan ximiyaviy tarkibli shlak xolida olinadi).
Giltuproq sementni elektr pechda eritayotganda texnologik operatsiyalar kuyidagi tartibda bajariladi (sxemaga qarang).
Domna pechida kuydirish nixoyatda tejamliligi bilan fark kiladi, chunki xom ashyo
materiallar xam chuyan eritish uchun kerak buladigan yokilgi xisobiga eriydi.
Giltuproq sement bilan chuyanni baravariga eritayotganda yokilgida qo'shimcha suratda ozgina iste'mol qilinadi.
Elektr pechda eritayotganda esa ko'p (1 t klinkerga 1000 kvt/soat gacha) elektr energiya
sarflash kerak bo'ladi. Natijada giltuproq sement narxi ancha qimmatlashib ketadi.
Ammo elektr pechlardan foydalanayotganda eritish jarayonini ancha anik uzgartirib turish va ancha boy eritma olishga imkon tug'iladi. Shuning uchun xam yukori sifatli sement chiqadi.
Klinkerni tuyish. Pechdan klinker suyuk xolida chuyan idishlarga kuyiladi va kristall struktura xosil kilish uchun sekin sovitiladi. Klinker tez sovitilsa, struktura shishasimon, amorf buladi. Bunday klinkerdan past sifatli sement xosil buladi, xolbuki kristalli tuzilgan klinker nixoyatda mustaxkam giltuprok sement ishlanishini ta'minlaydi.
Sovitilgan klinker tuyishdan oldin maydalanadi. Klinker iloji boricha mayda tuyilgani yaxshi, shunda shar tegirmonlarda tuyish uchun kamrok energiya sarflanadi. Klinker nixoyatda kattik bulgani uchun uni xatto bir sidra maydalab olganda xam anchagina elektr energiya sarf buladi. Maydalash uchun jagli maydalagichlar kullaniladi. Maydarok maydalash uchun konus
maydalagichlardan foydalangan ma'qul. Konus maydalagich nixoyatda qattiq materiallarni maydalayotganda juda yaxshi ishlaydi. Klinkerdan ferrosilitsiyni ajratib olish uchun maydalangan
maxsulotni magnit separatordan utkazish lozim.
Klinker ko'p kamerali sharli truba tegirmonlarda tuyiladi. Giltuproq sement sifatini oshirish uchun iloji boricha mayda tuyish lozim; 009 nomerli elakda koladigan koldik kupi bilan
10% bulishi kerak.
Giltuprok angidrid sement yoki tuldirgichlari bor giltuprok sement tayyorlayotganda angidrid yoki qo'shilma-to'ldirgichlar (domna shlagi, kvarts kumi) klinker bilan birga maydalanadi. Angidrid va shlak bir sidra maydalab olinadi va iloji boricha namligi 1 – 2% dan oshmaydigan kilib kuritiladi. Qum faqat quritiladi.
Batamom tishlashib bo'lishiga yaqin, taxminan 5 – 6 soatdan so'ng, giltuprok sement marka mustaxkamligining 30% va bundan ortigiga, bir sutka kotgandan keyin 90% dan ortigiga, uch sutkaligida esa marka mustaxkamligiga yetib oladi. Keyinchalik sement amalda mustaxkamlanmaydi.
Giltuprok sement tez kotuvchan bulsa-da, tez tishlanuvchan boglovchi mod emas.
Standart buyicha tishlashish muddatlari kuyidagicha: kamida 30 minutdan keyin tishlasha boshlaydi,
kechi bilan 12 soatda batamom tishlashib buladi. Odatda tishlashish muddatlari tegishlicha bir
soat va 5 – 6 soat atrofida buladi.
Fizik-mexanik xossalari. Giltuprok sement mustaxkamlik ko'rsatkichlari bo'yicha 300; 400 va
500 markalarga bo'linadi.
Gilputrok angidrid sement uchun xam giltuprok sementnikidek markalar, tuldirgichlari
bor giltuprok sementlar uchun esa fakat birinchi ikki marka, ya'ni 300 va 400 belgilangan. Giltuprok sementning kotishi uchun nam sharoit juda kulay. Bunday sharoitda, garchi sekin bulsa xam, mustaxkamligi osha boradi. Kuruk xavo sharoitida mustaxkamligi avvaliga
biroz oshganidan keyin tuxtaydi.
Namunalar vakti-vakti bilan dam nam, dam kuruk sharoitlarda saklansa, yaxshi natija
beradi.
Normaldan past, xatto nolga yakin temperaturada xam giltuprok sement nixoyatda ekzotermik bulgani uchun kanoatlanarli kotadi; kotishining dastlabki 1– 3 sutkasida giltuprok sement, masalan, alit-alyuminat portlandtsementga karaganda 1,5 – 2 barobar kup issiklik chikaradi. Giltuprok sement shu kadar kup issiklik chikarishi sababli uni yaxlit konstruktsiyalarda ishlatib bulmaydi; yaxlit beton massiv tayyorlansa massa ichi kiziydi, sirti tez soviydi, natijada tashki katlamlarida chuzuvchi kuchlanishlar paydo buladi va beton darz ketadi.
Ko'pga chidamliligi. Giltuprok sementlar asosida ishlangan betonlar, xavo va sovukka ancha chidamli buladi.
Qotayotganda sementtosh nixoyatda yaxshi zichlanishi tufayli giltuprok sementdan ishlangan
betonlar sovukka juda yaxshi chidaydigan buladi. Giltuprok sement portlandtsementga karaganda
suvni ancha kup talab etishiga karamasdan, giltuprok sement xam ancha zich buladi. Giltuprok
sement suvda korilganida gidrotatsiya jarayoni jadal davom etishi tufayli suvga juda talabchan buladi, lekin portlandtsementdagidek talay ortikcha suv erkin xolda kolmaydi, sementtoshda
govaklar xosil kilmaydi, gidratatsiyaga sarf buladi. Natijada sementtosh yanada zichlashadi.
Giltuprok sement asosida ishlangan konstruktsiyalarni isitish yoki buyumlarni (tezrok kotishi uchun) buglash mumkin emas. Klinker minerallarining digidratatsiyalanishiga sababchi
buladigan yukori temperaturada giltuprok sement boshka sementlarga karaganda ancha yaxshi
chidaydi. U xatto 1200 – 1400o va bundan yukori temperaturalar ta'siriga xam yaxshi karshilik kursata oladi. Yuksak temperatura ta'siridan sung namikkani takdirda xam portlandtsement
singari buzilmaydi. Bundan tashkari, giltuprok sement kizdirganda nisbatan kup chukmaydi va kengaymaydi.
Ana shu jixatlari tufayli u issikka nixoyatda chidamli buladi; unga mayda shamot kushib, 1200 –
1400o gacha temperaturaga chidaydigan, utga nixoyatda chidamli materiallar (xromit, karund va
boshkalar) kushib, 1600 - 1700o gacha temperaturaga bardosh bera oladigan utga chidamli
betonlar ishlanadi. Ishlatilishi. Giltuprok sement temir-beton konstruktsiyalar ishlashda qo'llaniladi. Bunday
konstruktsiyalar uchun qiska muddatda qotadigan va nixoyatda mustaxkam betonlar kerak. Bundan
tashkari, sovuqqa juda yaxshi chidaydigan konstruktsiyalar uchun xam ishlanadi. Oltingugurt gazlar ta'sirida buladigan konstruktsiyalar uchun xam giltuprok sement ishlatish tavsiya kilinadi.
Lekin yer usti va ostida, shuningdek suv tagida kuriladigan konstruktsiyalarga u yaramaydi, chunki bunday konstruktsiyalarda tashki xarorat va ajralib chikadigan issiklik ta'siridan beton temperaturasi 25o dan oshib ketishi mumkin (jumladan, juda kalin yoki kata xajmdagi konstruktsiyada). Xatto salgina ishkorlar ta'sirida buladigan konstruktsiyalarda xam giltuprok sement ishlatishga yo'l qo'yilmaydi.
Giltuprok angidrid sement gil tuprokli sement bilan bir katorda kotayotganida betonn temperaturasi 25o dan oshib ketishi mumkin bulgan konstruktsiyalar uchun xam ishlatiladi.
Angidrid kushilgan giltuprokli sementning angidrid kushilmagan giltuprokli sementdan printsipal fark xam shunda.
To'ldirgichlari bor bo'lgan giltuprok sement xam bir xil temperatura sharoitlarida (kotish jarayonida 25o dan oshmasa) giltuprokli sement katori ishlatiladi. Ammo to'ldirgichlari
bor bulgan sementning unchalik mustaxkam emasligini xisobga olib, kotish muddatining
kiskaligi sababli undan urtacha va past markali bulgan beton va temir-beton konstruktsiyalari yasashda foydalaniladi. Hozirgi kunda yuzlab va minglab neft` hamda gaz quduqlari qovlanmokda. Ko'pincha bu quduqlarning chuqurligi bir necha ming metrga yetadi. Quduqni o'rab olgan aylanasimon bo'shlik
devorlarining ba'zi qismi suv qatlami yoki bo'sh g'ovakli jinslar, hatto g'orlardan iborat bo'ladi. Bu esa neft` va gaz ishlab chiqarishni qiyinlashtiradi. Chunki gaz va neft` shu g'ovak va
g'or orkali katta masofalarga yoyilib ketishi mumkin. Shuning uchun bu bo'shlik, ya'ni quvur
orqasi bilan quruq ichki devorlari o'rtasida suv va gaz o'tkazmaydigan massa bilan to'ldiriladi, ya'ni tamponlanadi (gaz mustahkam berkitilgan po'lat quvurlar yordamida
osonlikcha chiqarib olinadi). Shuning uchun har bir gaz neft` quduqlarini razvedka va
ekspluatatsiya hamda kapital remont qilishda portlandtsement turlaridan biri bo'lgan tamponaj sementlari ishlatiladi. Hozirgi kunda turli chuqurlikda bo'lgan gaz va neft` quduqlari uchun yiliga birnecha 100 ming
tonna tamponaj sementlari Quvasoy sement kombinatida ishlab chiqarilmoqda. O'zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi K.S. Axmedov va texnika fanlar doktori U.D.
Mamajanov rahbarligida oddiy tamponaj sementlarni ularga turli tuzlar va ularning aralashmasi hamda yuqori molekulyar polimerlar qo'shib juda chuqur bo'lgan O'rta Osiyo gaz
quduqlarida ishlatish mumkinligini asoslab berdilar. Natijada sementlar xossasi ma'lum darajada o'zgaradi.
Maxsus tamponaj sementlar turlarini har xil sanoat chiqindilari asosida ko'paytirish,
ularning qotish nazariyasini rivojlantirish kabi ilmiy ishlar respublikamiz mustaqil bo'lgandan
keyin kun sayin rivojlanmoqda.
Giltuproq sement tez kotuvchan boʻlsa-da, tez tishlanuvch modda
emas. Standart bo‘yicha tishlashish muddatlari quyidagicha: kamida 30 minutdan keyin tishlasha boshlaydi, kechi bilan 12 soatda batamom tishlashib bo‘ladi. Odatda
tishlashish muddatlari tegishlicha bir soat va 5 – 6 soat atrofida‘ladi. Fizik-mexaniq xossalari.Giltuproq sement mustaxkamlik kursatkichlari bo‘yicha
300; 400 va 500 markalarga boʻlinadi.
Gilputrok angidrid sement uchun xam giltuproq sementnikidek markalar,
toʻldirgichlari bor giltuproq sementlar uchun esa faqat birinchi ikki marka, ya’ni 300 va 400 belgilangan.
Giltuproq sementning qotishi uchun nam sharoit juda kulay. Bunday sharoitda,
garchi sekin boʻlsa xam, mustaxkamligi osha boradi. Quruq havo sharoitida
mustaxkamligi avvaliga biroz oshganidan keyin tuxtaydi.
Namunalar vaqti-vaqti bilan dam nam, dam quruq sharoitlarda saklansa, yaxshi natija beradi.
Normaldan past, xatto nolga yakin temperaturada xam giltupro sement nixoyatda ekzotermik bo‘lgani uchun kanoatlanarli kotadi; qotishining dastlabki 1 – 3
sutkasida giltuproq sement, masalan, alit-alyuminat portlandsementga karaganda 1,5
– 2 barobar kup issiklik chiqaradi. Giltuproq sement shu kadar kup issiklik chiqarishi
sababli uni yaxlit konstruksiyalarda ishlatib boʻlmaydi; yaxlit beton massiv tayyorlansa massa ichi kiziydi, sirti tez soviydi, natijada tashki katlamlarida
chuzuvchi kuchlanishlar paydo bo‘ladi va beton darz ketadi.
Kupga chidamliligi. Giltuproq sementlar asosida ishlangan betonlar, havo va
sovuqka ancha chidamli bo‘ladi.
151 Qotayotganda sementtosh nihoyatda yaxshi zichlanishi tufayli giltuproq
sementdan ishlangan betonlar sovuqka juda yaxshi chidaydigan ‘ladi. Giltuproq sement portlandsementga karaganda suvni ancha kup talab etishiga karamasdan,
giltuproq sement xam ancha zich bo‘ladi. Giltuproq sement suvda korilganida gidrotatsiya jarayoni jadal davom etishi tufayli suvga juda talabchan bo‘ladi, lekin
portlandsementdagidek talay ortiqcha suv erkin xolda kolmaydi, sementtoshda
govaklar xosil kilmaydi, gidratatsiyaga sarf bo‘ladi. Natijada sementtosh yanada zichlashadi.
Giltuproq sement asosida ishlangan konstruksiyalarni isitish yoki buyumlarni (tezrok qotishi uchun) buglash mumkin emas. Klinker minerallarining
digidratatsiyalanishiga sababchi bo‘ladigan yuqori temperaturada giltuproq sement
boshqa sementlarga karaganda ancha yaxshi chidaydi. U xatto 1200 – 1400o va
bundan yuqori temperaturalar ta’siriga xam yaxshi karshilik kursata oladi. YUksak
temperatura ta’siridan sung namikkani takdirda xam portlandsement singari
buzilmaydi. Bundan tashkari, giltuproq sement qizdirganda nisbatan kup chukmaydi va
kengaymaydi. Ana shu jixatlari tufayli u issikka nixoyatda chidamli bo‘ladi; unga
mayda shamot qoʻshib, 1200 – 1400o gacha temperaturaga chidaydigan, utga
nixoyatda chidamli materiallar (xromit, karund va boshqalar) qoʻshib, 1600 - 1700o
gacha temperaturaga bardosh bera oladigan utga chidamli betonlar ishlanadi. Ishlatilishi. Giltuproq sement temir-beton konstruksiyalar ishlashda kullaniladi.
Bunday konstruksiyalar uchun kiska muddatda kotadigan va nixoyatda mustaxkam
betonlar kerak. Bundan tashkari sovuqka juda yaxshi chidaydigan konstruksiyalar uchun xam ishlanadi.
Oltingugurt gazlar ta’sirida bo‘ladigan konstruksiyalar uchun xam giltuproq
sement ishlatish tavsiya qilinadi.
Lekin yer usti va ostida, shuningdek suv tagida kuriladigan konstruksiyalarga u
yaramaydi, chunki bunday konstruksiyalarda tashki harorat va ajralib chikadigan
issiklik ta’siridan beton temperaturasi 25o dan oshib ketishi mumkin (jumladan, juda
152 kalin yoki katta xajmdagi konstruksiyada). Xatto salgina ishkorlar ta’sirida
bo‘ladigan konstruksiyalarda xam giltuproq sement ishlatishga yul kuyilmaydi.
Giltuproq angidrid sement gil tuproqli sement bilan bir katorda kotayotganida beton
temperaturasi 25o dan oshib ketishi mumkin bo‘lgan konstruksiyalar uchun xam
ishlatiladi. Angidrid qoʻshilgan giltuproqli sementning angidrid qoʻshilmagan
giltuproqli sementdan prinsipal fark xam shunda.
Toʻldirgichlari bor bo‘lgan giltuproq sement xam bir xil temperatura sharoitlarida
(qotish jarayonida 25o dan oshmasa) giltuproqli sement katori ishlatiladi. Ammo
toʻldirgichlari bor bo‘lgan sementning unchalik mustaxkam emasligini hisobga olib,
qotish muddatining kiskaligi sababli undan oʻrtacha va past markali bo‘lgan beton va
temir-beton konstruksiyalari yasashda foydalaniladi.
Giltuproq sementlar juda (yuqori markali portlandsementga karaganda 2 – 3 barobar)
kimmat bo‘lgani uchun hozircha yigma beton va temir-beton konstruksiyalarda ishlatilayotgani yuk. Birok yigma temir-beton texnologiyasida giltuproq sement ishlatish juda foydali bo‘ladi, chunki buyumlarni sun’ikotirishga xojat kolmaydi.b Kengayuvchan sementlar Kengayuvchan sement maxsus tarkibli gidravlik bog‘lovchi modda boʻlib, suvda kotayotganida xajman kengayadi, havoda kotayotganida esa kirishmaydi-chukmaydi yoki suvda kotayotgan vaqtidagadan kamrok kengayadi.
Yuqorida aytib utilganidek, tishlashaytgani va kotayotganida ruy beradigan fizikximiyaviy jarayonlar tufayli kirishish-chukish barcha gidravlik bog‘lovchi
moddalarning eng katta nuksonidir. Ana shu nuksoni sababli konstruksilarning tutashn erlari bog‘lovchi moddalar bilan toʻldirilganida xam mutlako suv utmaydigan boʻlmaydi. Kengayuvchan sement esa kotayotganida kirishmaydi-chukmaydi, aksincha xajman bir oz kengayadi, lekin darz ketmaydi, yorilmaydi, yana zich va monolit boʻlib qoladi.
Kengayuvchan sementlar giltuproq yoki portlandsement asosida tayyorlangan kengayuvchan sementlar tarkibiga qarab quyidagi turlarga boʻlinadi: giltuproq, gipsohak
va giltuproq-gips kengayuvchan sementlar. Kengayuvchan sementlar kisk 153 muddatda tishlashadi. Qancha vaqtda tishlashishiga qarab tez tishlashadigan sementlarga va sekin tishlashadigan sementlarga boʻlinadi