Gipermatn tushunchasini yaratilishi 1960 yillarning oxirida Ted Nelson

Gipermatn tushunchasini yaratilishi
1960 yillarning oxirida Ted Nelson ismli olim gipermatn tushunchasini yaratdi. Bu kontseptsiya butun olam to`rining asosini tashkil etadi. Unda xujjatlar va sahifalar orasida bog`lanishlar ko`zda tutilganligini alohida ta'kidlab o`tish kerak.
Nelson axborotni o`rganishning yangi usulini taklif qildi. U o`quvchiga ma'lumotlarni kitobdagi kabi ketma-ket joylashgan tarzda emas, balki o`quvchiga qulay bo`lgan va zarurat tug`ilganda turli joylarda joylashgan sahifalarga ham o`ta olish imkoniyatiga ega bo`lgan tarzda tasvirlashni hoxlagan edi. Bu usulda kitobni boshidan oxirigacha o`qish va axborotni ketma-ket o`zlashtirish o`rniga o`quvchi o`zi tushunmagan biror so`zni ajratib olishi va bu so`z haqida ko`proq ma'lumotga ega bo`lishi mumkin.
Nelson o`zi taklif etgan usulni quyidagicha tasavvur qilgan edi. Masalan, konstitutsiyani o`qib turib saylov tizimi tushunchasiga duch keldingiz, shu erdan boshqa xujjatni ochib, saylov tizimi qanday ishlashi haqidagi batafsil ma'lumotlarni olasiz.
U erdan saylov tizimining tashkil etilgan paytidan hozirgi kungacha bo`lgan tarixi aks etgan xujjatga o`tasiz. Bu xujjatdan sobiq prezidentlardan birining tarjimai holiga o`tdingiz. U erda prezidentning sevimli mushugi haqida o`qib turib, hayotingizdagi birinchi mushukni qanday boqishga bag`ishlangan xujjatga, bu xujjatning paypoqlar va mushuklar to`g`risida gap borgan qismidan paypoqlarga bag`ishlanganboshqa xujjatga va xokazolarga o`tishingiz mumkin. Nihoyat, o`qishni tugatganingizda saylov tizimiga umuman aloqasi yo`q, lekin siz qiziq va foydali, deb hisoblagan ma'lumotda to`xtaysiz.
Bu esa hozirgi kunda internetda foydalaniladigan gipermatnning o`zginasidir. Tim Berners-Li olimlar tarmoq orqali o`z ilmiy ishlarini tarqatishlarining oson usulini yaratish haqida o`ylaganda ham, balki shu narsalar uning hayolidan o`tgandir. Uning maqsadi, olimlarning izlanishlari haqidagi xujjatlarning biridan ikkinchisiga o`tish va ularning ishlari haqida to`liq ma'lumotga ega bo`lish imkonini beradigan tizimni yaratish edi. Shu tariqa gipermatn dunyoga keldi.

Odatda, gipermatn tarkibiga gipermurojaatlar kiradi. Ular matnda ajratilgan so`z, tugmacha yoki rasm ko`rinishida bo`ladilar. Ular ustiga sichqoncha kursorini olib kelib va chertib, siz bu ob'ektlar haqida qo`shimcha ma'lumotlarga ega bo`lasiz. Bu qo`shimcha ma'lumotlar to`rning ixtiyoriy joyida: shu xujjatning ichida, xujjat joylashgan serverning boshqa erida yoki er sharining boshqa burchagidagi serverda bo`lishi mumkin.
1. Gipermurojaatlardan foydalanish olisdagi veb serverdan birinchi veb sahifani chaqirishdan boshlanadi. Sahifaning bir joyidan ikkinchisiga o`tish uchun ham gipermurojaatlardan foydalaniladi.
2. Gipermurojaatlar ikki xil bo`ladi: nisbiy va mutloq. Nisbiy gipermurojaatlar bita serverda joylashgan sahifalarni chaqirish uchun ishlatiladi. Masalan, veb saytning bosh sahifasidan uning boshqa sahifalariga o`tish nisbiy gipermurojaatlar yordamida bajariladi. Nisbiy gipermurojaatlarda sahifalarning bir-birlariga nisbatan joylashuvidan foydalaniladi. Bu esa veb sahifalarning bir vaqtda boshqa joyga ko`chirishga to`g`ri kelganda juda qo`l keladi. Masalan, veb sayt bir serverdan ikkinchisiga ko`chirilganda faqat uning bosh sahifasiga murojaat o`zgaradi. Boshqa sahifalarni bosh sahifaga nisbatan joylashishi o`zgarmaydi va bu sahifalarni chaqirish uchun ishlatiladigan nisbiy gipermurojaatlarni o`zgartirmasa ham bo`ladi.
3. Turli veb serverlar orasidagi bog`lanishlarda mutloq gipermurojaatlardan foydalaniladi. Bunday bog`lanishlar veb sayt yaratilayotgan paytda nazorat qilinmaydi va ular tayyor veb saytlar orasida ishlatiladi.
Mutloq gipermurojaatlarda “o`lik” bog`lanishlar, yani ishlamaydigan bog`lanishlar paydo bo`lishi mumkin. Masalan, sizning saytingizdan murojaat qiladigan boshqa sayt sizga ma'lum qilinmasdan boshqa joyga ko`chirilishi mumkin va bu “o`lik” bog`lanish paydo bo`lishiga olib keladi.
Gipermurojaat, ya’ni hujjatning bir joyidan boshqa joyiga yoki bir hujjatdan boshqa hujjatga o’tish,  juft tegi yordamida amalga oshiriladi. Bu tegning HREF parametri bor bo’lib, uning qiymati o’tish joyi manzili (adresi) bo’ladi. Web-sahifaning mazkur teg yozilgan joyi o’tish nuqtasi deyiladi. tegi parametri bilan umumiy holda quyidagicha yoziladi:
matn ,
Web-sahifadagi axborot bir nechta bo’limdan iborat bo’lishi mumkin. Bu bo’limlarga tez “o’tish” imkoniyati web-sahifani ko’rib chiqishni osonlashtiradi. Web-sahifada bunday o’tishlar gipermatnli aloqani tashkil etadi. Gipermatn texnologiyasi o’z vaqtida WWW hizmatining oz fursatda ommaviylashishiga sabab bo’lgan edi.
Gipermurojaat, ya’ni hujjatning bir joyidan boshqa joyiga yoki bir hujjatdan boshqa hujjatga o’tish, juft tegi yordamida amalga oshiriladi. Bu tegning HREF parametri bor bo’lib, uning qiymati o’tish joyi manzili (adresi) bo’ladi. Web-sahifaning mazkur teg yozilgan joyi o’tish nuqtasi deyiladi. tegi parametri bilan umumiy holda quyidagicha yoziladi:
matn ,
bu yerda “matn” – ixtiyoriy matn bo’lib, brauzer uni ekranda belgilab ko’rsatadi, “manzil” – o’tish kerak bo’lgan joy (bo’lim) manzili. Odatda o’tish joyini aniqlovchi matn ekranga ko’k rangda va tagiga chizilgan ko’rinishda chiqadi. Manzil ham ixtiyoriy matn bo’lishi mumkin.
Web-sahifaning o’tish kerak bo’lgan joyiga tegining NAME parametri yordamida “manzil” kiritiladi. U o’tish nuqtasidagi “manzil” bilan bir xil bo’lishi kerak. Bu teg NAME parametri bilan birgalikda umumiy holda quyidagi ko’rinishda yoziladi:
matn ,
bu yerda “matn” – ixtiyoriy matn bo’lib, odatda, “matn” sifatida web-sahifaning shu yeridan boshlangan bo’lim nomi yoziladi, dagi “manzil” dagi “manzil”dan ko’rib turganingizdek “#” belgisi bilan farq qiladi.

Web-sahifada o’tish nuqtasi boshqa matnlardan “ajralib” turishi uchun, uni ro’yxat tarkibiga kiritish ham mumkin. Gipermurojaat web-sahifada o’tish nuqtasida berilgan matnga sichqoncha parametrini olib kelib, sichqonchaning chap tugmasini bosish orqali amalga oshiriladi. Bu holda o’tish nuqtasidagi matn rangi o’zgaradi (odatda pushti rangga bo’yaladi).
Keltirilgan misolda o’tish nuqtalari markerli ro’yxat tarkibiga kiritilgan. O’tish nuqtasi bilan o’tish joyi ekranda ko’rinib turgan bo’lsa, o’tish bajarilgani bilinmaydi.
Gipermurojaat o’tish nuqtasidagi matn o’rniga yoki matn bilan birga rasm ham qo’yish mumkin. Buning uchun o’tish nuqtasidagi matn o’rniga  tegi ishlatiladi. Mazkur teg yordamida qo’yilgan rasmni brauzer avtomatik ravishda o’tish buyrug’i bilan bog’laydi. Endi web-sahifada “o’tish” uchun matndan ham, rasmdan ham foydalansa bo’ladi. Masalan, HTML-hujjatga

yozuvi kiritilsa, web-sahifada “mypic.jpg” rasm orqali “1-bob”ga o’tish mumkin bo’ladi.
tegi yordamida nafaqat bitta web-sahifa ichida, balki bir web-sahifadan boshqa web-sahifalarga o’tishni ham amalga oshirish mumkin. Buning uchun mazkur tegdagi “manzil” sifatida Internet tizimidagi biror web-sahifa manzilini, ya’ni URL-manzilni yozish kifoya. Masalan,
Rambler.ru ga o’tish
O’tishdagi “manzil” sifatida diskdagi web-sahifa faylining nomini yozsa ham bo’ladi va bu holda diskdagi web-sahifa ochiladi. Bu hususiyat tarkibiy web-sahifalar (web-saytlar) yaratish imkonini beradi.