Global iqtisodiy rivojlanish

1-rasm. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining tarkibiy qismlari
Globallashuv jarayonlari kelajakda quyidagi ko‘rinishlarda yuzaga kelishi bashorat qilinmoqda:
- mintaqaviy integratsiya jarayonlarining intensivlashuvi;
- o‘z iqtisodiy faoliyatini hali to‘liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiy tizimlarining yanada ochiqligi;
- Har qanday bozorga barcha ishtirokchilarning hech qanday cheklovlarsiz kirishi;
- savdo va moliyaviy operatsiyalar uchun qoidalarni universallashtirish;
- bozorni tartibga solish va nazorat qilishni unifikatsiyalash;
- kapital harakati, investitsiya jarayoni va global to‘lov va hisob-kitob tizimiga bo‘lgan talablarni standartlashtirish.
Globallashuv va integratsiyaning bir nechasini ajratib ko‘rsatish mumkin:
-mintaqaviy va xalq xo‘jaligi (makro daraja);
- tovar, moliya va valyuta bozorlari, mehnat bozorlari (mezodaraja);
- induvidial kompaniyalar (mikro daraja).
Bundan tashqari, raqobatbardoshligining pastligi oqibatida savdo qilinadigan tovarlarning hammasi ham tashqi bozorlarda ayirbosh qilinmasligi mumkin. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, dunyoda hech bir mamlakat ishlab chiqariladigan barcha turdagi tovarlar bo‘yicha doimiy raqobat ustunligiga erisha olmaydi.
Ikkinchidan, har bir milliy iqtisodiyotda mehnat va kapitalning nisbatan erkin ko‘chib yurishi kuzatiladi, bunga muvofiq, mamlakatda tegishli bozorlar shakllanadi va faoliyat ko‘rsatadi. Bunda hududlardagi ish haqi miqdorida bir oz farq kuzatilsa-da, ishchi kuchining erkin ko‘chib yurishi mazkur farqni nisbatan kamaytiradi.
Global iqtisodiyotda esa nisbatan boshqacha holat kuzatiladi. Immigratsiya qonunlari, ishchilarning mamlakatdan mamlakatga ko‘chib o‘tishi bilan bog‘liq xarajatlar va boshqa to‘siqlar turli mamlakatlarda beriladigan ish haqlari o‘rtasidagi farqlarni tenglashtirishga monelik qiladi. Ishchi kuchi oqimiga qaraganda kapitalning xalqaro oqimida to‘siqlar nisbatan kam uchraydi. Bunday farqlar, o‘z navbatida, tovarlar oqimining harakati va ichki savdo operatsiyalarining samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Uchinchidan, korxonalar iqtisodiyoti mamlakat ichida erkin savdo qiladigan va davlat ko‘magidan foydalanmaydigan firmalar faoliyatini o‘rgansa, xalqaro savdo nazariyasi esa tashqi savdo yo‘liga qo‘yiladigan turli cheklovlar va ularning savdo oqimiga ko‘rsatadigan ta’sirini o‘rganadi.
To‘rtinchidan, makroiqtisodiyot fani mamlakatning barcha hududlarida amal qiladigan tadbirkorlik muhitini o‘rganadi. Davlat tomonidan qo‘llaniladigan fiskal va pul-kredit siyosati milliy chegaralar doirasidagina amal qiladi. Biroq davlat tomonidan amalga oshiriladigan ushbu siyosatlarning bir-biridan tubdan farq qilishi tovarlar oqimi va xalqaro shartnomalarning amal qilishiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Beshinchidan, odatda, har bir mamlakat o‘z valyutasiga ega bo‘lib, uning taklif qilinish darajasi Federalbank tomonidan nazorat qilinadi. Makroiqtisodiyot fani ana shunday yagona valyutaning amal qilishi va uning real vaziyatlarga ta’sirini o‘rganadi. Global iqtisodiyotda esa jahon xo‘jaligi aloqalarida qatnashuvchi mamlakatlar valyutalari o‘rtasidagi munosabatni yuzaga keltiradigan valyuta bozorlari, almashuv kurslari va unga davlatlarning aralashuvi natijasida yuzaga keladigan o‘zgarishlar tadqiqot ob’ekti sifatida qaraladi¹.