Global iqtisodiy rivojlanish

2.Jahon iqtisodiyotini globallashuvi ob’ekti va sub’ekti. Jahon iqtisodiyotini globallashuvi mohiyati, kelib chiqish sabablari, shart-sharoitlari va darajalari.
So'nggi o'n yilliklarda turli bozorlar, xususan kapital, texnologiya va tovarlar va ma'lum darajada ish kuchi tobora ko'proq o'zaro bog'liq bo'lib, ko'p millatli korporatsiyalarning ko'p tarmoqli tarmog'iga birlashtirilgan bir paytda, iqtisodiyotni globallashtirish jarayoni jadallashdi. Garchi ma'lum miqdordagi transmilliy korporatsiyalar an'anaviy savdo sohasida faoliyat yuritayotgan bo'lsa-da, umuman olganda, xalqaro firmalar ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoatning qayta tuzilishini yangi ishlab chiqarishlarni, xususan avtomobilsozlik, neft-kimyo, mashinasozlik, elektronika va boshqalarni yaratish va an'anaviy, jumladan to'qimachilik va oziq-ovqat sanoatini tashkil etish orqali sanoatni qayta qurish tarafdoridir.
Zamonaviy transmilliy korporatsiyalar (ular global korporatsiyalar deb ham ataladi), oldingi ishlab chiqarish tipidagi TMKlardan farqli o'laroq, asosan axborot va moliya bozorlarida faoliyat yuritadilar. Ushbu bozorlarni sayyoraviy birlashtirish mavjud, yagona global moliyaviy va axborot makoni shakllanmoqda. Shunga muvofiq, TMKlar va bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan millatlararo iqtisodiy tuzilmalar va tashkilotlarning (Xalqaro valyuta jamg'armasi, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi va boshqalar) roli ortib bormoqda. Hozirgi kunda eng yangi texnologiyalarning 80 foizi transmilliy korporatsiyalar tomonidan yaratilgan bo'lib, ularning daromadlari ayrim hollarda, yirik davlatlarning yalpi milliy daromadidan oshadi. Dunyoning eng katta 100 iqtisodiyoti ro'yxatidan 51tasi TMKlar deb aytish kifoya. Bundan tashqari, ularning muhim qismining faoliyati tarmoq kompyuterlari, eng yangi kompyuter dasturlari, tashkiliy texnologiyalar, jamoatchilik fikrini va ommaviy ongni shakllantirish texnologiyalari va boshqalarni o'z ichiga oladigan gipertexnologiyalarni (yoki metatexnologiyalarni) rivojlantirish bilan bog'liq bo'lib, bugungi kunda moliyaviy bozorlarni boshqaruvchi bunday texnologiyalarning ishlab chiqaruvchilari va egalari hisoblanadi. va global iqtisodiyotning yuzini aniqlash. Sanoati rivojlangan davlatlar daromadlarining 1/5 qismi va rivojlanayotgan mamlakatlarning 1/3 qismi eksportga bevosita bog'liq. Hisob-kitoblarga ko'ra, dunyoda ishlab chiqarishda band bo'lganlarning 40-45 foizi va xizmat ko'rsatish sohasining 10-12 foizi bevosita yoki bilvosita tashqi savdo bilan bog'liq bo'lib, bu dunyo daromadlarini qayta taqsimlashning asosiy vositasi bo'lib qolmoqda.
Jahon miqyosidagi globallashuvning milliy iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatadigan ba'zi jihatlari alohida e'tiborga loyiqdir. Birinchidan, biz to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning o'sish sur'atlari jahon savdosining o'sish sur'atlaridan ancha yuqori ekanligini ta'kidlaymiz. Ushbu investitsiyalar texnologiya transferi, sanoatni qayta qurish va milliy iqtisodiyotga bevosita ta'sir ko'rsatadigan global korxonalarni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ikkinchi jihat texnologik innovatsiyalarga ta'sir bilan bog'liq. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, yangi texnologiyalar globallashuvning harakatlantiruvchi kuchlaridan biri hisoblanadi, ammo bu, o'z navbatida, raqobatni kuchaytirib, ularning yanada rivojlanishi va mamlakatlar o'rtasida tarqalishini rag'batlantiradi. Va nihoyat, globallashuv natijasida xalqaro savdo munosabatlarining asosiy omiliga aylanayotgan xizmatlar, shu jumladan moliyaviy, huquqiy, boshqaruv, axborot va "ko'rinmas" xizmatlarning barcha turlari savdosi o'smoqda. Agar 1970 yilda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning 1/3 qismi xizmatlarning eksporti bilan bog'liq bo'lsa, hozirda bu ulush 50% gacha o'sdi va intellektual kapital jahon bozorida eng muhim tovarga aylandi. Xalqaro miqyosdagi chuqurlashuv jarayoni natijasi milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri. Buni davlatlarning yagona xalqaro iqtisodiy tizimga yaqin tuzilishga birlashishi sifatida qabul qilish va talqin qilish mumkin. Garchi global mahsulotning asosiy qismi ishlab chiqaruvchi mamlakatlarda iste'mol qilinsa ham, milliy rivojlanish tobora global tuzilmalar bilan bog'liq bo'lib, avvalgiga qaraganda ko'p qirrali va rang-barang bo'lib bormoqda.
Globallashuv jarayoni iqtisodiy kuch va imkoniyatlar nuqtai nazaridan juda qutblangan dunyo tizimida kechmoqda. Ushbu holat potentsial xavflar, muammolar va mojarolar manbai hisoblanadi. Bir qancha etakchi davlatlar ishlab chiqarish va iste'molning katta qismini, hatto siyosiy yoki iqtisodiy tazyiqlarga duch kelmasdan boshqaradilar. Ularning ichki ustuvorliklari va qadriyatlari xalqaro miqyosdagi barcha yirik sohalarda o'z izlarini qoldirmoqda. Barcha transmilliy korporatsiyalarning katta qismi (85-90%) rivojlangan mamlakatlarda joylashgan, ammo so'nggi yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday korporatsiyalar tashkil etila boshlandi. 90-yillarning oxiriga kelib. o'tish davrida Evropa mamlakatlarida 4,2 mingga yaqin Lotin Amerikasi va Sharqiy Osiyo transmilliy korporatsiyalari va bir necha yuz transmilliy korporatsiyalar mavjud edi. Rivojlanayotgan mamlakatlardagi ellikta eng yirik TMMlar orasida sakkiztasi Janubiy Koreyaga, bir xil Xitoyga, ettita Meksikaga, oltitasi Braziliyaga, to'rttasi Tayvanga, Gonkongga va Singapurga, uchtasi Malayziyaga va bittasi Tailand, Filippin va Chiliga tegishli. Ushbu mamlakatlarning yosh transmilliy korporatsiyalari, masalan, Janubiy Koreyaning Daewoo va Samsung, Xitoyning kimyoviy kimyoviy moddalari, Tayvanning Ta-Tung, Meksikaning Kemeks, Braziliyaning Petroleo Brazilillero va boshqalar dunyodagi o'rnini saqlash uchun qattiq kurashmoqda. bozor.
Globallashtirishning yana bir harakatlantiruvchi kuchi ilmiy texnikaviy taraqqiyot – texnologik innovatsiyalar bо‘lib, u transport va aloqani, axborot va telekommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda yanada yaqqol namoyon bо‘ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g‘oya va axborot mahsulotlarini chegaraviy transport vositalariga tez va kam xarajat bilan joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Yangi axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining yuzaga kelishi, tez harakatlanuvchi kompyuter texnikasi, signal uzatishning optik tо‘lqinli texnologiyasi, sputnik va uyali telefon aloqasi, kibernetika, tarmoq texnologiyalari, kompakt elektron qurilmalar rivojlanishi, Internet global tarmog‘i yaratilishi bilan, boshqa texnik yutuqlarning yuzaga kelishi bilan paydo bо‘ldi. Butunlay yangi imkoniyatlar axborot va kommunikatsiya texnologiyalari doirasida yangiliklarning kashf qilinishi globallashtirish jarayonlari rivojlanishini rag‘batlantiruvchi inqilob bilimlariga (knowledge-based) asoslangan haqiqiy axborot innovatsiyalari haqida gapirish imkonini beradi. Mavjud hisob-kitoblar va baholarga muvofiq keyingi 5-10 yil ichida dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki barobarga oshdi va bu Mur qonuni nomini oldi (bu tendensiyani ilk bor topgan kishi nomi sharafiga). Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning amerika tadqiqotchisi Dj.Garret jahon iqtisodiyoti globallashuvining uch asosiy mexanizmini ajratib kо‘rsatadi, ularga quyidagilar kiradi:
1) jahon savdosida о‘sib borayotgan raqobat;
2) ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlarini boshqa mamlakatlarga joylashtirish hisobiga shaxsiy daromadlarini oshirishga intilishlari natijasida ishlab chiqarishning kо‘p millatli xarakterini о‘rnatish;
3) moliyaviy bozorlarning xalqaro integratsiyasi.
Jahon iqtisodiyotida transmilliylashtirish jarayonlari real va moliyaviy tarmoqlarda transmilliy korporatsiyalar yaratilishi va ularning faoliyati jarayonlarida о‘z aksini topadi. G‘arb iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy faoliyatning bunga о‘xshash subyektlari transmilliy, xalqaro, multimilliy, supermilliy, global va boshqa kompaniyalar deb nomlanishi mumkin. Shunga muvofiq ravishda transmilliy korporatsiya deganda, yirik moliyaviy, ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, savdo-servis uyushmalari tushuniladi, ular о‘z operatsiyalarini о‘zlari tashkil etadilar va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham birdek amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab chiqarish, bank, investitsiya, savdo-reklama faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish, kadrlarni tayyorlashni о‘z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi.
TMKlarning zamonaviy ajralib turadigan jihatlari quyidagilar hisoblanadi:
a) Bozorlarni reja asosida yuritish va jahon miqyosida raqobatni amalga oshirish (ayrim xorijiy ekspertlar global raqobatning zamonaviy atamasi uchun yangi sо‘z - "giperraqobat” sо‘zini ishlatadilar);
b) Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish;
c) Yangi axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida о‘z bо‘limlari faoliyatini kuzatish;
d) Korporatsiyalar tuzilmasining moslashuvchanligi;
e) Bо‘limlar, zavodlar va qо‘shma korxonalarni yagona xalqaro boshqaruv tarmog‘iga birlashtirilishi;
f) TMK faoliyat yuritayotgan davlatlarga iqtisodiy va siyosiy ta’sir kо‘rsatish.
Har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor bо‘lib qoladi (yirik mamlakatlar bunda g‘ayritabiiy afzalliklarga ega), modomiki, transmilliylashtirish jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy rivojlanishning asosiy kriteriyasi jahon bozoriga zamonaviy mahsulotlar bilan chiqish va u yerda о‘z о‘rniga ega bо‘lishdan iborat bо‘lib qoladi.