Go‘daklik davri reja

Homila bosqichi (9—38 hafta)

1. Tuxumdon va urug‘don differensiatsiyasi.

2. Qon tomir tizimining faoliyati.
3. Homila harakatining onaga sezilishi.
4. Homila boshida soch qoplanishining hosil bolishi.
5. Solish va yutish faoliyati.
6. Bosh miyaning maxsus faoliyati.
7. Homilaning hayotchan davri.
8. Oglrligini tezda ko‘paytirib olishi.
9. Tug‘ruq.
Bu davrda organizm uchun muhim bolgan nerv, nafas olish
va ovqat hazm qilish kabi organlarning shakllanishi tugallanadi.
Bu davrning eng muhim hodisalari quyidagilardan iborat.
Uruglanishdan 5—6 oydan so‘ng homilaning qoshlari,
kipriklari va sochlari paydo boladi. Embrional davrning oxiriga
borib, erkak embrionda urug‘don, qiz embrionda tuxumdonlar
rivojlanadi. Uchinchi oyda urug‘donda tashqi jinsiy belgilar rivojlanishiga
ta’sir ko‘rsatuvchi garmonlar sintez qilishni boshlaydi:
qiz embrionda bu garmon sintezlanmaydi va o‘xshash hujayralardan
jinsiy organlar hosil boladi.
4-haftada hujayralar qavati naysimon bolib o‘raladi. Nayning
bir uchi kengayib, undan bosh miya hosil boladi, qolgan qismidan
orqa miya shakllanadi. Homila bosqichi boshlanishiga kelib,
bosh miya tarkibida turli tuzilmalar bolib, organizm funksiyalarini
boshqaradi. Bu bosqichda miyaning barcha sohalarini o‘sishi
amalga oshadi, xususan, odam xulq-atvorining ko‘plab muhim
turlarini boshqaruvchi bosh miya po‘stlog‘ining xususiyatlari
ham rivojlanadi. Bu o‘zgarishlar homilaning 22 va 28 haftalar
o‘rtasida rivojlanayotgan organlarning ko‘pchilik tizimi ishonchli
ravishda faoliyat yurita boshlaydi, shuning uchun homila hayotining
bu davri homilaning hayotchan davri deb ataladi. Bu
vaqtda homila bola ko‘rinishini oladi. Yaqtidan avval tugllgan
bolalarning nafas olish organlarida muammolar tug‘ilishi mumkin.
Shuningdek, ular tana haroratini doimiy tarzda boshqarib
turolmaydilar. Chunki, ularda teri osti qavatidagi yog‘ qava-
ti mavjud bo‘lmaydi. Bu qavat homilaning 8-oyida hosil bo‘ladi.
Hozirgi zamon neonatal yordamning imkoniyatlari yordamida
erta tug‘ilib qolgan bolalar yashab qolishi mumkin. Homila bosqichida
xulq-atvor paydo bo'ladi, homilada faollik davri ko‘rinadi.
Ko‘pchilik onalar homila harakatchanligi va tinch vaqtlarini
aytib berishlari mumkin. Homilaning ko‘z va quloqlari ta’sirlarga
javob beradi, yuragi tezroq urishni boshlaydi, ko‘zlari yoruglikka
pirpirash bilan javob beradi.
Bunday ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, ona qornidagi
oxirgi oylar homilani mustaqil hayotga, ya’ni, ona organizmidan
tashqi hayotga tayyorlab beradi, bu o‘zgarishlar homilador ayol
o‘zining bo‘lajak farzandiga sog‘lom atrof-muhitni ta’minlagandagina
amalga oshishi mumkin.
SogMom bola tug‘ilishi uchun bo‘lajak onalarga vrachlar asosiy
5ta tavsiyani ta’kidlab o‘tadilar:
1. Homilador ayol davolovchi vrach ko‘rigidan muntazam o‘tib
turishi, har oyda, homiladorlikning oxirida har haftada vrach qabuliga
borib turishi shart.
2. Homilador ayol to‘g‘ri ovqatlanish tartibiga rioya qilishi
shart. Asosiy ozuqa 5ta asosiy mahsulotlar guruhidan: yormalar,
meva va sabzavotlar, sut mahsulotlari, go‘sht yoki dukkakli
o‘simliklardan tayyorlangan ozuqalar bo‘lishi kerak. Barcha vitaminlar,
minerallar va temir moddalardan iborat taomlarni tanovul
qilishlari kerak.
3. Alkogol va kofein tutuvchi ichimliklarni iste’mol qilish,
chekish tavsiya etilmaydi. Biror-bir dori-darmon yoki tibbiy muolajani
qabul qilishda avval vrach bilan maslahatlashishlari kerak.
4. Homiladorlik davrida badan tarbiya bilan shug‘ullanish
zarur. Agar homilador ayol yaxshi jismoniy holatda bo‘lsa, tana
qo‘shimcha oglrlikni ko‘tarishda qiyinchilikka uchramaydi.
5. Homilador ayol o‘zining toliqib qolishiga yo‘l qo'ymasligi,
ayniqsa, homiladorlikning oxirgi haftalarida, maxsus mashg‘ulotlarga
qatnashishi zarur. U yerda ayollarni tug‘ruqqa va yangi
tug‘ilgan chaqaloqlarni parvarish qilishni o‘rgatadilar.
210
Bola hayotining har bir oyi uning jismoniy va psixik imkoniyatlarining
shakllanishidagi muhim davrdir. Ikki, uch oylik bola
ham yangi tug‘ilgan chaqaloqdan ancha farq qiladi, uch yashar
bola esa o‘z taraqqiyoti bilan bir yashar boladan birmuncha ustun
turadi. Ilk bolalik davrda bolaning shaxsi, xarakteri, xulq-atvori
ma’lum darajada tarkib topadi. Shu sababli bolaning ma’lum
davrdagi rivojlanishi xususiyatlarini tahlil qilganda, bu rivojlanishning
oldingi bosqichlarda qanday bolganligini bilish kerak.
Bu faqat bolaning rivojlanish jarayonini takomillashtirish va tezlashtirish
uchun emas, balki ana shu jarayonning bola kuchiga
yarasha va yosh imkoniyatiga mos keladigan bo‘lishini ta’minlash
uchun ham kerakdir.
Pedagogik tajribalarga va mavjud psixologo-fiziologik tekshirish
natijalariga asoslanib maktabgacha yoshdagi bolalarning
psixik taraqqiyoti quyidagi yosh bosqichlariga ajratiladi. (Bunda
bola tug‘ilgandan tortib, to maktabda o‘qiy boshlaguncha bolgan
davr hisobga olinadi.)
1. Tugllgandan bir yoshgacha: chaqaloqlik davri (hayotining
birinchi oyi); hayotining birinchi yili — go‘daklik davri.
2. Bir yoshdan uch yoshgacha: ilk bolalik davri.
3. Uch yoshdan yetti yoshgacha: maktabgacha bolgan davr.
Bola psixikasi taraqqiyotining mana shu ko‘rsatilgan davrlari
umuman qabul qilingan bolsa ham, bu davrlarni absolut davr deb
hisoblash mumkin emas. Yosh davrlariga ajratishda qat’iy chegara
yo‘q. U hech kim yil fasllarining almashinuv oyi va soatini
ko‘rsata olmaganidek, odam hayotining davrlari o‘rtasidagi chegarani
ham aniq ajratish mumkin emas. Shuning uchun yuqoridagi
davrlarga ajratishni absolut deb bolmaydi.
Bola tuglldi. Yangi tug‘ilgan bola hayotida birinchi inqirozni
boshidan kechiradi. Ona organizmi bilan anatomik boglanish
uzilgan bolsa-da, bola mustaqil hayot kechira olmaydi, chunki
bola ona bilan fiziologik jihatdan boglangandir, ona uni o‘z suti
bilan boqadi. U yangi, o‘zgacha muhitda yashay boshlaydi. Bola
hayotining birinchi kunlari tugllganidagi og‘irligini yo‘qotadi.
Bunga tashqi dunyo sharoitiga moslashish davrida energiyaning
ko‘plab sarflanishi sababdir. Bola organizmining, ma’lum vaqt
o‘tib, tug'ilgan davridagi og‘irligiga teng kelishi uning tashqi muhitga,
yangi sharoitga moslashganligidan darak beradi. Odatda
chaqaloqning og‘irligi 10—12 kun o‘tgach, asli holiga keladi.
Yangi tug‘ilgan bola anatomik-fiziologik tomondan hali yetilmagan
bolib, katta kishi organizmidan o‘ziga xos tomonlari bilan
farq qiladi. Yangi tug'ilgan bola suyak-muskul tizimining tez
o‘sishi bilan kattalardan keskin farq qiladi. Ularning muskul va
muskul to‘qimalari juda bo‘sh bo‘ladi. Muskullar asta-sekin qota
boshlaydi. Oldin bo‘yin muskullari (bola boshini tuta boshlaydi),
keyin tana muskullari (bola o'tira oladi), undan keyin esa oyoq va
qo‘l muskullari yetiladi, predmetlar bilan harakat qilish imkoniyati
paydo bo'ladi, bola yura boshlaydi.
Yangi tug'ilgan bolaning suyagida ohak va boshqa tuzlar kam
bolib, u asosan tog‘ay to'qimalaridan iboratdir. Bosh suyaklar
bola 2—3 oylik bolgandagina bir-biri bilan tutashib ketadi.
Bosh suyagining peshana va tepa qismlari tepasida katta liqildoq
deb ataladigan oraliq bolib, u qalin parda va teri bilan qoplangan
boladi. Bu oraliq bir-bir yarim yildan keyingina suyak bilan
qoplanib ketadi.
Yangi tug'ilgan bola nerv tizimining yuksak qismi — bosh miya
yarim sharlari tashqi ko'rinishdangina kattalar miyasiga o'xshaydi.
Aslida chaqaloqning boshi katta ko‘rinsa-da (miya og'irligi
butun tananing sakkizdan birini, kattalarda esa qirqdan birini
tashkil etadi), hali taraqqiy etmagan boladi. Tanasining umumiy
og'irligi 3—4 kilogramm bo'lgani holda, miyaning og'irligi 300
grammdan oshadi. Chaqaloq miyasidagi nerv hujayralari, ≪ariqchalar
≫ va ≪izlar≫ning soni katta kishilar miyasidan farq qilmaydi,
ammo bola miyasi tuzilish jihatidan bir shaklda bolib, ≪izlar≫
aniq ko'rinmaydi, nerv hujayralari tarmoqlarining miqdori kam
boladi.
Nerv tolalarining bir-biridan yetarli darajada ajralmaganligidan
tashqi olamdan kelayotgan o'zgarishlar boshqa nerv mar-

kazlariga ham ta’sir etadi, bosh miya yarim sharlarida hech qanday

aniq va barqaror o‘zgarish joylari paydo bo‘lmaydi. Uning
uchun chaqaloq tashqi qo‘zg‘ovchilar ta’siriga qo‘l, oyoq va boshini
tartibsiz harakat qilib javob beradi. Miyaning eng ≪qadimiy≫
bolimlari nafas olish, qon aylanishi, emish, yutinish kabi jarayonlarni
ta’minlaydi. Bu nerv tolalari bolaning yashashi uchun
yetarli miqdorda (nerv tolasi) mielen qobig‘i bilan qoplangan.
Chaqaloq bola bizga eng ojiz zotdek tuyuladi. Shunga qaramay,
xuddi shu yoshning ham kuchli tomoni bo‘lib, bu jihati bilan
go‘daklar kattalardan ustun turadi,—deb ta’kidlaydi professor
Ye.A.Arkin. Uning fikricha, bolaning kuchi uning o‘sish energiyasida
namoyon bo‘ladi. Bola tanasining og‘irligi hayotining birinchi
yilida uch barobar ko‘payadi, bo‘yga nisbatan yetti oylik
bola juda tez o‘sadi va sakkiz oylik bolganda, bo‘yi ikki barobar
ortadi, o‘ttiz oyga yetganda to‘rt marta ortadi. Bolalar har oyda
2 santimetr o‘sadi. Uning miya oglrligi har kuni 1,5 grammdan
ko‘payadi. Miyaning rivojlanishi sur’ati haqida gapirganda shuni
e’tiborga olish kerakki, yetti oylik bolaning miyasi 2 marta ko‘paysa,
2—3 yoshga kelib, uning og‘irligi uch marta ortadi. Miyaning
kattaligi deyarli 20 yil mobaynida ortib boradi, katta yarim sharlarning
ustki ≪izlari≫ murakkablashib boradi. Bolalarning o‘sishidagi
bu qadar ulkan jadallik vegetativ nerv tizimiga, bir qator ichki
sekretsiya bezlari (bo‘qoq bezi va boshqalar)ga bogliq.
Ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqaradigan maxsus garmonlar
qonga olib, organizmning o‘sishi va rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Go‘daklarning bu qadar tez o‘sishi ushbu davrning
o'ziga xos tomonini ifodalaydi. Shuning uchun bu davrda bolaning
o‘sishiga va rivojlanishiga ta’sir etadigan barcha narsalar
yaxshi bolishi, sifatli ovqat, sof havo, quyosh nuri yetarli miqdorda
bolishi kerak.
Bolaning nerv faoliyati ikki xil ta’sirda o‘z ifodasini topadi.
Bularning birinchisiga shartsiz yoki tug‘ma reflekslar, ikkinchisiga
esa shartli reflekslar kiradi. Shartsiz reflekslar bolaning tugllish
paytiga kelganda, ancha yetilgan boladi, buning natijasida
qon aylanish, nafas olish va ovqat hazm qilish singari eng zarur
vegetativ funksiyalar amalga oshiriladi. Masalan, qorni ochgan
chaqaloqning labiga bir narsa tegishi bilanoq, unda emishni
bildiruvchi harakatlar paydo bo‘ladi, bu ovqatlanish refleksi, ya’ni
shartsiz refleksdir.
Yuqorida qayd qilinganidek, tug‘ilish davrida bosh miya katta
yarim sharlari og‘irligi, hajmi va funksiyasi jihatidan rivojlangan
darajada bolmasa ham, bosh miya mavjud shartsiz reflekslar
zaminida yangi tug‘ilgan bola bilan tashqi muhit o‘rtasida eng
zarur aloqalar o‘rnatish imkoniyatini beradigan elementar shartli
reflekslar hosil qilishga qodirdir.
Bola hayotining birinchi kunlaridan boshlab individual hayot
kechirish jarayonida tashqi muhit bilan aloqa vujudga keladi. Bola
hayotining ikkinchi oyida unda barcha sezgi organlariga xos
shartli reflekslar hosil boladi. Lekin tadqiqotchilarning ko‘rsatishicha,
bola hayotining bu davridagi reflekslar zaif ifodalangan
va beqaror boladi.
Bolaning o‘sishi va rivojlanishi jarayonida egallayotgan reaksiyalari
barqaror bola boradi, tez paydo bola boradi va anchagina
differensiyalashadi. Modomiki, bolada shartli reflekslar hayotining
birinchi oylarida paydo bolar ekan, bola tarbiyasini ham
hayotining birinchi oylaridan boshlab to‘g‘ri tashkil etish lozim.
Bu esa bolaning rivojlanishi va xulq-atvorida salbiy xususiyatlar
kelib chiqmasligining oldini oladi, bola taraqqiyotining normal
bolishini ta’minlaydi. Markaziy nerv tizimining ruhiy bolimlari
rolining ortib borishini asosiy nerv jarayonlari — qo‘zg‘alish va
tormozlanishning ifodalanishida aniqroq ko‘rish mumkin boladi.
Odatda tormozlanish ikki turda: ichki va tashqi turga ajratiladi.
Ichki tormozlanishning eng yorqin ifodasi uyqudir. Tormozlanishning
tashqi ifodasi bolani tarbiyalash tufayligina hosil boladi.
Buning uchun asosiy ozuqa (masalan, sut) bilan birga, bolaga yana
boshqa qo‘shimcha (doimo sut ichiriladigan shishachani almashtirib
qo‘yish) ham ta’sir etadi. Chaqaloq tugllgandan boshlab
uning atrofidagilari har tomonlama qollab-quvvatlaydilar.
Ular bola organizmini jismoniy parvarish bilan ta’minlaydilar,
o‘rgatadilar, tarbiyalaydilar, insoniy psixologik va axloqiy jihatlarni
o‘zlashtirishga, jamiyatda yashash sharoitlariga moslashuviga
yordam beradilar. Bolani ota-onalar va kattalar tomonidan
qollab-quvvatlash tug‘ilishidan boshlab, toki bola katta bolib,
mustaqil hayot tarzini kechira olguncha davom etadi.
Chaqaloq tug‘ilgandayoq amalda qollashga tayyor bolgan
sensor va harakat malaka instinktlariga ega boladi, bu uning
olamga moslashib olib o‘z rivojlanishida tezgina o‘sib ketishga
yordam beradi. Chaqaloqda tugllganidan boshlab, masalan,
ko'pgina murakkab harakatlar, asosan organizmni yetilish jarayonida
genetik berilgan dastur asosida, shuningdek, reflektor,
ya’ni bu harakatlar dasturi kaliti sifatida kodlangan o‘ziga xos
ichki va tashqi rag‘batlar ta’sirida hayotining birinchi soatlaridan
keyin maxsus tayyorgarliksiz, darhol yuzaga keladi. Go‘daklik
davri inson hayotidagi organik ehtiyojlarni (kislorodga, ovqatga,
issiq yoki sovuqqa) qondirishga nisbatan yo‘naltirilgan xatti-harakatlarning
tug‘ma, instinktiv shakllari sof holda kuzatiladigan
yagona davr hisoblanadi. Insonga xos bolgan xatti-harakatlarni
va yangi tajribalarni egallash uchun beqiyos imkoniyatlarning
borligi go‘dak yoshidagi bolalarning asosiy xususiyatlaridandir.
Organik ehtiyojlarning yetarli darajada qondirib borilishi, to‘g‘ri
tashkil etilgan kun tartibi, rejim va to‘g‘ri tarbiya natijasida bola
psixik rivojlanishi uchun asos boladigan taassurotlarga ega
bolishiga, harakatga, muloqotga, nisbatan yangi turdagi ehtiyojlar
turkumi yuzaga kelishiga sabab boladi. Bola tugllishining
birinchi haftasidanoq, uning ko‘rish va eshitish sezgilari jadal
sur’atda rivojlanadi.
Tug'ruqxonalarda bolalar hayotlarini birinchi kunidayoq kunduzgi
yoruglik tushib turgan deraza tarafiga yuzi bilan instinktiv
buriladi. 0 ‘tkazilgan tadqiqotlardan aniqlandiki, tugllganiga
bir yarim sutka bolgan bola miyasida ko‘ruv organiga rangli
qo‘zg‘atuvchilar ta’siriga javob potensiallarini ko‘rish mumkin. Bu
vaqtga kelib miyada shartli reflekslar shakllanishi yuzaga keladi.
Hid bilish eng muhim sezgi organi sifatida u tugllgandan keyin
darhol ishlay boshlaydi. Shunday o‘ziga xoslikka oddiy ko‘rish,
harakat va eshitish ham ega. Bola hayotining boshlang‘ich ikki
oyida og‘zini chetiga qandaydir predmet bilan teginganda, bunga
javoban reflektor o‘girilish qobiliyatini namoyon etadi, barmoqlari
ustiga tegilsa, ularni qattiq siqib oladi, qollari, oyoqlari,
boshi bilan umumiy koordinatlashmagan harakatlarni amalga
oshiradi. Unda yana harakatlanayotgan obyektlarni ko‘zi bilan
kuzatish, ular tomoniga boshini o‘girish qobiliyati ham mavjud.
Chaqaloq narsalarning mazasini ajrata oladi. U boshqa narsalar
mazasiga qaraganda shirin suyuqlikni xush ko‘radi va hatto
shirinlik darajasini aniqlay oladi. Chaqaloq hidlarni sezadi, ularga
boshini burish, yurak urishi va nafas olishi chastotasini o‘zgarishi
bilan javob beradi. Yana bola organizmiga o‘zini saqlash va
rivojlanishiga yordam beruvchi jarayonlar guruhi tug‘ma ravishda
berilishini alohida aytib o‘tish joizdir. Ular ovqat hazm qilish,
qon aylanish, nafas olish, tana harorati, moddalar almashinuvi
jarayonlari va hokazolarni boshqarish bilan bogliq. Shubhasiz,
so‘rish, himoyaviy, moljal oluvchi, ushlab oluvchi, tayanch harakati
va qator boshqa reflekslar tug‘ma hisoblanadi, bularni barchasi
bola hayotining ikkinchi oyida aniq ko‘rinadi.
0 ‘tkir yorug‘likdan bola ≪bevosita≫ ta’sirlanadi, ya’ni o‘tkir
yoruglikka qaray olmay, undan ko‘zini yumadi. Predmetlarni
ko‘z bilan idrok qila olmaydi, chunki ularda ko‘rish mexanizmi
hali o‘sib yetmagan boladi, bu mexanizmlar kattaroq yoshda paydo
boladi. Yetti-to‘qqiz kunlik bola ba’zan sekin harakatlanayotgan
predmetga qarab qoladi, lekin uzoq vaqt qarolmaydi. Ko‘zini
bir nuqtaga qaratish psixik taraqqiyotda muhim rol o‘ynaydi. Bola
ikki-uch oylik bolganda yaqinidagi predmetlarni ikki ko‘zi bilan
kuzata oladi, unda asosiy rang va shakllarni farq qila olish
qobiliyati paydo boladi. Olti oyligida u ranglarga nisbatan o‘z
munosabatini ham bildira boshlaydi, yoqqan rangiga intilsa, yoqmaganini
itaradi, undan yuzini o‘giradi. Yangi tugllgan bolaning
eshitishi zaifroq boladi, shunga kola u hali o‘zi eshitib, odat-
lanib qolmagan juda kuchli qo‘zg‘ovchilarga javob beradi, lekin
ovozning qaysi tomondan kelayotganligini ajrata olmaydi. Bola
ikkinchi oyining oxirlariga borgandagina eshitayotgan tovushiga
e’tibor bera boshlaydi, tovushning qayerdan kelayotganini qidirib,
u yoq bu yoqqa qaraydi.