Gordon Allport hayoti va ijodi

Gordon Allport hayoti va ijodi


1. Gordon Allport hayoti va ijodi.
2.Shaxs xususiyatlari konsepsiyasi.

Gordon Allport 1897 yil 11 noyabrda Indiana shahridagi Montezuma shahrida tug'ilgan. U to'rtta aka-ukaning eng kichigi bo'lib, ko'pincha uyatchang, ko'p mehnatkash va mehnatkash. Onasi maktab o'qituvchisi, otasi esa shifokor bo'lib, Allportda kuchli ish axloqi bo'lgan. Bolaligida otasi oilaviy uyini uydan olib, bemorlarni davolashdi.

Allport o'zining yoshlik yillarida o'z matbaa ishlarini olib borgan va o'rta maktab gazetasining muharriri bo'lib xizmat qilgan. 1915-yilda Allport o'z sinfida ikkinchi o'rinni egalladi va Garvard Kollejida tahsil oldi, u erda uning akasi Floyd Henri Allport doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. psixologiyada.
1919-yilda Garvard universitetida falsafa va iqtisod bo'yicha bakalavr darajasini olganidan so'ng, Allport İstanbulda falsafa va iqtisodni o'rgatish uchun Istanbulga safar qildi.
Bir yillik o'qitishdan so'ng u Garvardga o'qishni tugatish uchun qaytib keldi. Allport doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1922 yilda Hugo Munsterberg rahbarligida psixologiyada.
Sigmund Freyd bilan uchrashuv Allport psixiatr Zigmund Freyd bilan uchrashish tajribasi haqida hikoya qiladi.
1922-yilda Allport mashhur psixoanalist bilan uchrashish uchun Avstriyaga (Vena) sayohat qildi. Freydning ofisiga kirganidan so'ng, u asabiy tarzda o'tirdi va u Vena safarlarida poezdda ko'rgan bir bola haqida hikoya aytib berdi. Allport tushuntirishicha, bola kirli bo'lishdan qo'rqib, oldindan iflos odam ko'rgan joyga o'tirishdan bosh tortdi. Allport nazarda tutganidek, bolaning onasiga bo'lgan munosabati juda ta'sirchan bo'lgan.
Allport 1924-yilda Garvardda ishlaydi va keyinchalik Dartmutda o'z lavozimini qabul qiladi. 1930-yilga kelib u Garvardga qaytib keldi, u erda o'zining ilmiy faoliyati davomida qolgan. Garvarddagi birinchi yilida u Qo'shma Shtatlarda taqdim etilayotgan birinchi shaxs psixologiya klassini o'rgatdi. Uning o'qituvchisi sifatida Stanley Milgram , Jerome S. Bruner, Leo Postman, Tomas Pettigryu va Entoni Greenwald singari ba'zi talabalarga chuqur ta'sir ko'rsatdi.
U bir lug'atga borib, u o'ziga xos xususiyatni tasvirlaydigan topilgan har bir so'zni aytib, bu nazariyani ishlab chiqa boshladi. 4500 turli xususiyatlar ro'yxatini tuzib chiqqach, ularni uchta turli toifaga ajratdi:
Kardinal xususiyatlar : Bu shaxsning butun shaxsiyatiga ustunlik qiluvchi xususiyatlar. Kardinal xususiyatlar juda kam uchraydi.
Markaziy xususiyatlar: Bizning shaxsiyatimizni tuzadigan umumiy xususiyatlar. Yaxshilik, halollik va samimiylik kabi fazilatlarning barchasi markaziy fazilatlarning misollari.
Ikkilamchi xususiyatlar: Bu ma'lum shartlar va sharoitlarda mavjud bo'lgan xususiyatlar. Ikkilamchi xususiyatga ega bo'lgan misol katta odam guruhiga nutq so'zlamasdan oldin asabiylashadi.
Shaxs xususiyati tizimini fe‘l-atvor pozitsiyasi doirasida o’rganish alternativ tipologiyadir (Eslatib o‘tamiz, insonning uziga xos bulgan va turli vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan sifatlari fe‘l-atvor deyiladi. Ya‘ni fe‘l-atvor to‘g’risida fakat xolatlararo barqarorlik xolatlarida so‘zlash mumkin: axir xar bir inson xayoti davomida bir bora bo‘lsa, mexribon, xalol, oliyjanoblik deb nomlansa bo‘ladigan xarakatlar qiladi, lekin bu uning kelajakda doimo shunday bo‘ladi degani emas. Bunda barcha guruxlar uchun emas, balki xususiyatlari boshqalardan ajralib turadigan aloxida insondagi fe‘l-atvorni ifodalaydi. Agar shaxsni gurux portreti bilan taqqoslaganda, fe‘l-atvor - ko‘proq umumlashtirilgan obraz doirasidan chiqadigan xarakteristikaga va konkret sub‘ekning mantiqiy xulq-atvoriga amal qilinadi. Shuning uchun tipologik yondashuv ko‘pgina tandiqlarga uchragani ajablanrali emas, fe‘l-atvor nazariyasi esa shaxsga idiografik yondashuvga asos solgan G.Ollport orqali ishlab chiqilgan. Ollport tipologik yondashuvni tanqid qilib
«Xar kanday tipologiya butun shaxs tizimida qandaydir segmentning ajralib chiqishiga va shu segmentga o‘ziga xos bo‘lmagan darajada axamiyat berilishi asoslanadi.

1. 
   Shaxs xususiyati odat emas ko‘proq umumlashgan sifatdir. Odatlar birlashib, xususiyatlarga qo‘shiladi.
   
2. 
   Shaxs xususiyatlari fe‘l-atvorni xaraktlantiruvchi element xisoblanadi. Ya‘ni xususiyatlar insonni ularni namoyon qiladigan vaziyatni qidirish yoki xosil kilishga moyillik bildiradi.
   
3. 
   Xususiyatlarning borligini faqat tajriba yo‘li Bilan aniqlash mumkin. Garchi ular bevosita kuzatishlarga izn bermaydi, psixologik metodlar ularni namoyon kiladi.
   
4. 
   SHaxs xususiyatlari boshqa xususiyatlardan faqat nisbatan mustaqildir. Xususiyatlar berkingan xolda yanada ko‘proq umumlashgan xulq-atvor xarakteristikasida namoyon buladi.
   
5. 
   SHaxs xususiyatlari axloqiy yoki ijtimoiy baxoning sinonimi xisoblanmaydi. Va xususiyatning salbiy ko‘rinishi – bu xar doim «yomon», ijobiy esa xar doim xam «yaxshi» bo‘lmaydi.
   
6. 
   Xususiyatni u namoyon bo‘lgan shaxs kontekstida yoki uning jamiyatda ommalashuvida ko‘rib chiqish mumkin.
   
7. 
   Ayrim qiliqlarning xususiyat bilan kelishmasligi insonda uning yo‘qligini isbotlamaydi.
   

Dastlab G.Ollport umumiy xususiyatlarni xarakteristika tarzida madaniyati me‘yorida bir-biridan ajralib turuvchi insonlarni va boshkalar bilan takkoslanmaydigan idividual (morfologik) insonlarni uzaro ajratib chikdi. Keyinchalik u oxirgilarni individual dispozitsiya (G.Ollport individual dispozitsiyani moslashuvchan xulk-atvorning muayyan turlarini neyropsixik elementlar kabi aniklaydi, xudi shular Ollportga kura shaxs psixologiyasi asosiy kizikishni ifodalaydi.
Dispozitsiyalar orasida kamrok va kuprok aks etganini ajratish mumkin. Eng axamiyatli dispozitsiya – bu insonning butun xayoti davomidagi yulini belgilaydigan xususiyatlaridir (masalan, «raxmdillikka moyillik»). Markaziy dispozitsiya – xulk-atvorning bu atrofdagilarning oson bilib oladigan tendentsiyasidir. Ikkilamchi dispozitsiya – bu insondagi afzal kurish va vaziyatga
moslashish namoyon buladigan xislat (10,14). Ollport uzining dispozitsiya xakidagi tushunchalarida atrof muxitning ta‘siri va irsiyatga baravar axamiyat beradi. Tajriba yuli bilan aniklanadigan yondashuvga kelsak, bu amaliy izlanishlarda tasdiklanmagan, lekin shaxs xususiyatlarini urganishni konkretlashtirishda yordam berdi va rivojlanib bordi.
Psixologiyada xususiyatlarni belgilaydigan bir kancha usullar mavjud (5). Birinchi usul – bu kontseptualizatsiya ya‘ni, nazariy tasavvurlarga javob beruvchi xususiyat izlanishi. Uzok yillar davomida aynan shu usul asosiy edi va F.Galьton, A.F.Lazurskiy isharida kullanilgan. Nazariy tasavvur kilish va xar kanday psixologik sifatni loyixalashtrish mumkinligi tushunarli, ammo, agar xususiyatni ajratishning ayrim talablariga rioya kilinmasa bu ishlar umuman befoyda bulishi mumkin. 1. Biror soddarok xususiyatni ajratib olish kerak. 2. Turli odamlardagi bir-biridan farklanadigan xususiyatga e‘tibor karatish kerak. 3. Kuprok tarkalgan xususiyatni urganish kerak. 4. Xususiyatning boshka sifatlar bilan boglik bulgan turlarini tanlamok foydalidir.
Xususiyatni ajratishining keyingi usuli psixologik sifatlarning suz ma‘nosiga asosan tuzilgan. Psixosemantik metodlar xar bir insonning, asosiy ulchami kuch- kudrat, aktivlik va baxo bulgan uz semantik maydoniga ega bulishiga asoslangan. SHunday kilib, xar bir ob‘ekt va kurinish, inson uni xoxlaydimi yukmi, kuchli – kuchsiz, aktiv- passiv va mexribon- kaxrli kabi kabul kilinadi. Bu baxolash gayriixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi, birok psixosemantik metod, CH.Osgudning izlanishlarida asoslangan sinesteziyaning paydo bulishi (turli modallikning uzaro ta‘sirini kuzgatadigan), ob‘ektlarning maydon ichidagi uzaro joylashuvini ochib berishga imkon beradi. Agar bu ob‘ektlar xususiyatlar bulsa, biz ular xakida xam bilan jipslashgan, shuningdek bir-biriga karama-karshi bulgan yoki ortogonal (mustakil) sifatlar axborotini olamiz. U xolda xususiyatlarni yaxlitlashtirish mumkin: axir bittasining mavjudligidan kolganlarini xam muxokama kilish mumkin.
Va nixoyat, uchinchi usul – bu bevosita kuzatuv ta‘siriga buysinmaydigan xarakteristikada namoyon buladigan faktorli analizga asos bulib xizmat kiladi,
lekin bu butun bir tup xususiyatga ta‘sir kilishi mumkin. Faktorlar bir necha darajada bulishi mumkin, faktor darajasi kancha yukori bulsa, shuncha kup psixologik sifatlarni aniklash mumkin. Bu ma‘noda xususiyatlar shaxsning uziga xosligini ta‘riflashi shart emas, shuningdek ular akl-idrokni xam tasvirlashi xam mumkin (R.Kettel va G.Ayzenkning faktorli analizga tayanganliklari shaxs psixologiyasiga xam, insonning intellektual kobiliyatlarini urganishda xam katta xissa kushgani tasodif emas).
Faktorli yondashuv G.Ollportning «umumiy sifatlar» deb ta‘riflangan reallikni, xamda inson indiviualligi masshtabini kurib chikishda nominativ va idiografik urtasidagi oralikni urgatadi.
Allport 1967 yil 9 oktyabrda vafot etdi. Shaxsiyatning o'ziga xos nazariyasidan tashqari, u psixologiya bo'yicha o'chmas iz qoldirdi. Shaxsiyat psixologiyasining asoschilaridan biri sifatida uning bugungi ta'sirini hali ham his qilish mumkin. Uning vaqtida ommalashgan psixoanalitik va xulq-atvorga asoslangan yondashuvlarga e'tibor qaratish o'rniga, Allport o'zida eklektik usuldan foydalanishni tanladi.