Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

2.4. Hisob-kitob hisobvarag’i bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish


Tashkilotning hisob-kitob hisobvarag’i bo’yicha operatsiyalar hisobi. Tashkilotlar, odatda, kreditorlar va kontragentlar majburiyatlari bo’yicha pul hisob-kitoblarini banklardagi milliy yoki xorijiy valyutadagi hisob raqamlari orqali naqd pulsiz to’lovlar orqali amalga oshiradilar. Naqd pulsiz operatsiyalarni amalga oshirish uchun asos bo’lib “O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risidagi NIZOM” (Markaziy bank qarori 26.04.2013, №9/1, O’zR Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan 03.06.2013 yil № 2465) xizmat qiladi.
Turli xil naqd pulsiz to’lovlarni o’tkazish uchun har bir tashkilot bank muassasalarida bir necha hisob raqamlarini (milliy va xorijiy valyutada) ochishi mumkin.
Hisob raqami ochish va bank hisobvarag’i shartnomasini tuzish uchun tashkilot bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etishi shart:
- belgilangan namunadagi hisob raqamini ochish uchun ariza;
- tashkilot Ustavining notarial tasdiqlangan nusxalari;
- tashkilotni soliq to’lovchi sifatida ro’yxatdan o’tkazganligi to’g’risida soliq organidan ma’lumotnoma (STIR);
- Pensiya jamg’armasi va Ijtimoiy soliq fondiga badallar to’lovchilari sifatida ro’yxatdan o’tkazish to’g’risidagi hujjatlarning nusxalari;
- tashkilot muhri izi tushirilgan rahbar, uning muovini va bosh hisobchiining imzolari namunalari yozilgan kartochka;
- tashkilot rahbari va bosh hisobchiini tayinlash to’g’risidagi buyruqlarning nusxasi.
Tashkilot bilan hisob raqami ochish paytida bank hisobvarag’i shartnomasi tuziladi, unda hisob-kitob va kassa xizmatlari ko’rsatish, tashkilot hisob raqamiga pul joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va majburiyatlari va boshqalar aks ettiradi.
Hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun O’zbekiston hududida joylashgan va bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun Markaziy bankning litsenziyasiga ega bo’lgan har bir moliya-kredit muassasasi Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazida vakillik hisobvarag’i (korrespondentlik hisobvaraq) ochiladi.
Banklarning hisob raqamlari va korrespondentlik hisob raqamlari 20 ta raqamli belgidan iborat.
Ikki yil ichida mijozning hisobvarag’ida pul mablag’lari va ushbu hisobvaraq bo’yicha operatsiyalar mavjud bo’lmagan taqdirda, bank o’z mijozini yozma ravishda xabardor qilib, bank hisobvarag’i shartnomasini bajarishni rad etish huquqiga ega. Bank tomonidan bunday xabar berilgan kundan boshlab ikki oy muddat o’tgach, ushbu muddat ichida mijozning hisobvarag’iga hech qanday mablag kelib tushmagan bo’lsa, bank hisob-kitob shartnomasi bekor qilingan hisoblanadi.
Hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirishda tashkilotlar naqd pulsiz to’lovlar shakllari va O’zR Markaziy banki tomonidan belgilangan standart hujjatlar bilan olib borishlari kerak.
O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
- to’lov topshiriqnomalari bilan hisob-kitoblar;
- akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblar;
- inkasso bo’yicha hisob-kitoblar;
- cheklar bilan hisob-kitoblar.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar shakli va hisob-kitob hujjatlarining turi mablag’larni to’lovchi va mablag’larni oluvchi o’rtasida tuziladigan shartnomaga (bitimga) muvofiq belgilanadi.
Bank hisobvarag’i shartnomasida boshqa muddatlar belgilab qo’yilgan bo’lmasa, bank tegishli to’lov hujjati bankka kelib tushgan kunda mablag’larni mijozning hisobvarag’iga kirim qilishi yoki mablag’larni uning hisobvarag’idan hisobdan chiqarishi shart.
Banklar mijozning topshirig’iga binoan elektron to’lovni tegishli to’lov hujjati tushgan kunda, agar u bankning amaliyot kuni mobaynida tushgan bo’lsa, amalga oshirishi shart. Agar to’lov hujjati amaliyot kuni tugaganidan keyin tushsa, banklar elektron to’lovni keyingi ish kunidan kechiktirmay amalga oshirishi shart.
Banklar “Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg’in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish to’g’risida”gi O’zRning Qonuniga muvofiq, hisobvaraqlar bo’yicha operatsiyalarni to’xtatib turishga yoki ularni amalga oshirishni rad etishga haqli.
Etkazib berilgan mahsulot (bajarilgan ishlar, xizmatlar) uchun to’lovlar bevosita mahsulot etkazib beruvchilarga to’lanishi kerak, to’lovlarning uchinchi shaxslar (xo’jalik yurituvchi sub’ektlar) hisobidan undirilishiga yo’l qo’yilmaydi.
Mablag’lar mablag’larni to’lovchining hisobvarag’idan hisobdan chiqarilgandan so’ng, mablag’larni oluvchining hisobvarag’iga o’tkaziladi, cheklar va BPK (bank plastik kartalari)lar bo’yicha hisob-kitob qilish bundan mustasno.
Mablag’larni to’lovchining hisobvarag’ida unga qo’yilgan talablarni qondirish uchun etarli miqdorda mablag’lar bo’lmagan taqdirda, mablag’larni hisobdan chiqarish “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bank hisobvaraqlaridan pul mablag’larini hisobdan chiqarish tartibi to’g’risidagi yo’riqnomaga” muvofiq amalga oshiriladi.
Mablag’larni to’lovchi va mablag’larni oluvchi tomonidan tuzilgan shartnoma bo’yicha majburiyatlarning bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi uchun to’lanishi zarur bo’lgan penyani hisoblash va undirish bo’yicha banklar javobgar bo’lmaydi.
Mijoz hisob-kitob operatsiyalariga doir barcha masalalar bo’yicha unga xizmat ko’rsatuvchi bankka murojaat qiladi. Bank va mijoz o’rtasidagi nizolar ular o’rtasida tuzilgan bank hisobvarag’i shartnomasiga muvofiq hal qilinadi. O’zaro kelishuvga erishilmagan taqdirda, masalalar sud orqali hal etiladi.
Banklar o’rtasidagi o’zaro hisob-kitoblar Markaziy bankning Hisob-kitoblar markazida ochilgan vakillik hisobvaraqlaridan Markaziy bankning banklararo to’lov tizimi orqali milliy valyutada amalga oshiriladi.
Markaziy bankning banklararo to’lov tizimi orqali elektron to’lovlar “Markaziy bankning banklararo to’lov tizimi orqali elektron to’lovlarni amalga oshirish tartibi to’g’risida nizomga” (ro’yxat raqami 1545, 2006 yil 14 fevral) muvofiq amalga oshiriladi.