Guliston davlat universiteti b. A. Xasanov, A. A. Xashimov, A. B. Muxametov, A. A. Abduvohidov buxgalteriya hisobi

Kredit va qarzlar hisobining soliq jihatlari. Soliq hisobida kreditlar va qarzlar bo’yicha foizlar realizatsiyadan tashqari xarajatlarga tarkibiga kiritiladi va soliq kodeksining 310-moddasida belgilangan me’yorlarda soliqqa tortiladigan foydani kamaytiradi.
Soliq to’lovchining qarz majburiyatlari (kreditlar, tovar va tijorat kreditlari, qarzlar, bank omonatlari, bank hisobvaraqlari yoki rasmiylashtirish usulidan qat’i nazar, boshqa jalb qilingan mablag’lar) bo’yicha foizlar tarzidagi xarajatlari (bundan buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun hujjatlarida kapitallashtirish uchun ruxsat berilgan xarajatlar mustasno) Soliq kodeksining VI bo’limida nazarda tutilgan o’ziga xos xususiyatlar inobatga olingan holda, haqiqiy stavkadan kelib chiqib, chegirib tashlanadi.
Yuridik shaxsning nazorat qilinadigan qarzi bilan bog’liq xarajatlari Soliq kodeksi 310-moddaning birinchi qismi qoidalari hisobga olingan holda, ushbu moddada belgilangan eng ko’p qiymatlardan oshmaydigan miqdorda chegirib tashlanadi. Mazkur qoida quyidagilarga nisbatan qo’llaniladi:
1) qarz mablag’laridan foydalanganlik uchun foizlarga;
2) neustoykalarning (jarimalar, penyalarning) summalari, javobgarlikning boshqa choralari qo’llanilganligi natijasida, shu jumladan shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun zararlarning o’rnini qoplash natijasida to’lanishi lozim bo’lgan summalarga.
310-modda maqsadlarida yuridik shaxsning quyidagi qarzlari nazorat qilinadigan qarzlar deb e’tirof etiladi:
1) O’zRning soliq rezidenti bo’lmagan, mazkur soliq to’lovchi aktsiyalarining (ustav fondidagi paylar, ulushlarning) 20 foizidan ortig’iga bevosita yoki bilvosita egalik qiladigan chet ellik yuridik yoki jismoniy shaxs oldidagi qarzi;
2) Soliq kodeksining 37-moddasiga muvofiq ushbu qismning 1-bandida ko’rsatilgan chet ellik shaxsning o’zaro bog’liq shaxsi deb e’tirof etiladigan boshqa shaxs oldidagi qarzi;
3) ushbu qismning 1 va (yoki) 2-bandlarida ko’rsatilgan shaxslar oldida kafillik qiluvchi, kafil sifatida ish yurituvchi shaxs yoki ushbu soliq to’lovchining ushbu moddaning to’rtinchi qismida ko’rsatilgan qarzini to’lashni ta’minlash yuzasidan majburiyatni boshqacha tarzda o’z zimmasiga oladigan boshqa shaxs oldidagi qarz.
Nazorat qilinadigan qarz soliq davridagi quyidagi qarzlarning jami summalarini o’z ichiga oladi:
- modda qarz mablag’lari bo’yicha;
- javobgarlikning boshqa choralari qo’llanilganligi natijasida, shu jumladan shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun zararlarning o’rni qoplanishi natijasida to’lanishi lozim bo’lgan neustoykalar (jarimalar, penyalar) summalari bo’yicha.
310-moddaning to’rtinchi qismi maqsadlari uchun soliq davrida mavjud bo’lgan qarz deyilganda, qaysi xo’jalik operatsiyasi natijasida joriy hisobot (soliq) davrida qarz yuzaga keladigan yoki ko’payadigan bo’lsa, o’sha har bir xo’jalik operatsiyasining qiymat ko’rsatkichlari summasi, shuningdek joriy hisobot (soliq) davrining boshida to’lanmagan qarzning summasi tushuniladi.
Agar 310-moddaning uchinchi qismida ko’rsatilgan chet ellik shaxs yoki boshqa shaxslar oldidagi nazorat qilinadigan qarz miqdori soliq to’lovchining xususiy kapitalidan uch baravardan ortiq bo’lsa, faqat lizing faoliyati bilan shug’ullanuvchi banklar va soliq to’lovchilar uchun esa o’n uch baravardan ortiq bo’lsa, xarajatlarning chegirib tashlanishi lozim bo’lgan eng ko’p miqdorini aniqlashda ushbu moddaning ettinchi – to’qqizinchi qismlarida belgilangan qoidalar qo’llaniladi.
Soliq to’lovchi nazorat qilinadigan qarzning har bir turi bo’yicha eng ko’p summalarni har bir hisobot (soliq) davrining oxirgi sanasida hisoblab chiqarishi shart. Hisob-kitob nazorat qilinadigan qarz bo’yicha ayrim chiqimlarning (xarajatlarning) soliq davri boshlanganidan e’tiboran o’sib boruvchi yakun bilan aniqlangan summasini tegishli hisobot (soliq) davrining oxirgi sanasida hisob-kitob qilinadigan kapitallashtirish koeffitsientiga bo’lish yo’li bilan amalga oshiriladi.
310-moddaning ettinchi qismida ko’rsatilgan kapitallashtirish koeffitsienti tegishli nazorat qilinadigan, to’lanmagan qarz miqdorini ushbu chet el tashkilotining soliq to’lovchi ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) bevosita yoki bilvosita ishtirok etishi ulushiga muvofiq bo’lgan xususiy kapital miqdoriga bo’lish hamda olingan natijani uchga, banklar va faqat lizing faoliyati bilan shug’ullanuvchi soliq to’lovchilar uchun esa o’n uchga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi.
Xususiy kapital miqdorini aniqlashda soliq to’lovchining aktivlari summasi va majburiyatlari miqdori (soliqlar va yig’imlar bo’yicha qarz summalari, shu jumladan ular bo’yicha kechiktirish va bo’lib-bo’lib to’lash summalari hisobga olinmaydi) tegishli hisobot (soliq) davrining oxirgi kunidagi buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida aniqlanadi.
Nazorat qilinadigan qarzning har bir turi bo’yicha 310-moddaning oltinchi –to’qqizinchi qismlariga muvofiq hisob-kitob qilingan, biroq haqiqatda hisoblangan xarajatlardan ko’p bo’lmagan summalar xarajatlar jumlasiga kiritiladi.