Guliston davlat universiteti xolbekova m., Fayzullayeva o

O’qituvchi, 10 minut

Ko’rib chiqiladigan asosiy savollar:
1. So’z va uning ma’nolari: omonimlar, paronimlar, sinonimlar, antonimlarning uslubiy xususiyatlari.
2. Faol va nofaol lug’at tarkibiga oid so’zlarning uslubiy xususiyatlari: arxaik, tarixiy so’zlar, neologizmlar.
Mavzuga oid tayanch tushunchalar va iboralar:
So’z qo’llash.
Shakldoshlik.
Ma’nodoshlik.
Ziddiyalar.
Faol va nofaol so’zlar.
Arxaik va tarixiy so’zlar.
Neologizmlar.
Mavzuga oid muammolar:
1.Ma’nodoshlik, shakldoshlik va zid ma’noli so’zlar –
uslubiyat asosi degan fikrga qanday qaraysiz?
Shu fikr to’g’rimi? Siz nima deb o’ylaysiz?
1-savol bo’yicha dars maqsadi:
Talabalarga so’z qo’llash haqida tushuncha berish.Faol va nofaol so’zlarga izoh berish.Ularni qo’llashdagi turlicha qarashlarni qiyoslash.
Identiv o’quv maqsadlari:
1.1.So’z va uning ma’nolarini izohlaydi.
1.2.Shakldosh, ma’nodosh so’zlar va ziddiyalarning uslubiy qo’llanishini tushuntira oladi.
1- savolning bayoni:
So’z va uning ma’nosi. Nutqning aniq va ravshan bo’lishi, avvalo, so’zdan to’g’ri foydalanishga bog’liq. So’zni o’z o’rnida to’g’ri ishlata bilish uchun uning leksik ma’nosini anglash zarur.
So’zning leksik ma’nosini tushunmaslik uni xato qo’llashga olib keladi. Masalan: O’n kun deganda er xaydash va ariq chopish tugallandi. Bu gapda chopish so’zi xato qo’llangan. Odatda, ariq chopilmaydi, qaziladi. Sekin-asta deb, xotirjam yuraversangiz, g’alvir suvdan ko’tarilganda, guruh a’zolari yuzingizga qorakuya chaplaydi. Bu misolda chaplamoq fe’lining leksik ma’nosidan to’g’ri foydalanilmagan. Odatda, qorakuya surtiladi, loy chaplanadi.
«So’z barcha faktlar, barcha fikrlar libosidir» (M.Gorkiy). «Agarda biror narsani aniq ifodalay olmas ekanmiz, bunda tilimizdan emas, balki uquvsiz mahoratimizdan gina qilishimiz kerak», -degan edi M.V.Lomonosov
So’z san’atkorlari tilga alohida e’tibor berib keldilar, uslub va ifodaning sodda bo’lishini, nutqda fikriy mujmallikka yo’l qo’ymaslikni targ’ib etdilar. Buyuk o’zbek shoiri Alisher Navoiy tilga e’tibor–elga e’tibor, deb tilning ahamiyatini alohida ta’kidladi. Bobur esa o’g’li Humoyunga yozgan maktublaridan birida uning (o’g’lining) xatda fikr ravonligi va aniqligiga rioya qilmaganligidan tashvishlanib «xatingni xud tashvish bilan o’qisa bo’ladi. Mundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila bit, ham senga tashvish ozroq bo’lur, ham o’qig’uvchiga», - degan edi.
Ona tilini mukammal egallash uchun tilning nazariy va amaliy asoslaridan xabardor bo’lish kerak. Chunonchi, gap tarkibi so’zning semantikasi–ma’no tomoni, qo’shimcha emotsional–ekspressiv ottenkasi va uslub belgilari, fikrni so’z vositasi bilan logik jihatdan to’g’ri ifoda qilish usullari va shunga o’xshash masalalarni puxta bilish zarur. «Ona tilini o’rganish, -deydi M.I.Kalinin, -nihoyatda ulug’ bir ish. Inson tafakkurining erishgan eng yuksak yutuqlari, eng chuqur bilimlari va g’oyat otashin hislar, agar ular so’z vositasi bilan aniq va ravshan ifoda qilinmasa, odamlar uchun noma’lumligicha qolaveradi. Til fikrni ifodalash qurolidir. Binobarin, agar fikr nutq vositasi bilan bayon qilingan bo’lsa, agar u til vositasi bilan ro’yobga chiqqan bo’lsa, agar u, faylasuflar tili bilan aytganda, -boshqalarga bevosita borib etsa, reallashsagina fikr bo’la oladi».
Omonimlar. Har bir tilning lug’at tarkibida tovush tarkibi va yozilishi jihatidan bir xil, ammo ma’nosi har xil bo’lgan so’zlar muayyan miqdorda topiladi. Bunday so’zlar omonimlar guruhini tashkil qiladi.
Fonetik (tovush) tomondan bir xil – shakli o’zaro teng kelib qolgan ikki va undan ortiq so’zlar omonimlardir. Omonimlar ma’no jihatdan o’zaro munosabatda bo’lmaydi– boshqa-boshqa tushunchalarni anglatadi. Masalan: ot (ish hayvoni, ism, buyruq fe’li). Ko’p ma’noli so’zlarning shakli asli bitta bo’lib, ma’nolari o’zaro bir-biriga juda yaqin va aloqador, biri-ikkinchisiga bog’liq bo’ladi. Masalan, bosh so’zi: ko’chaning boshi, gapning boshi, tomning boshi, erning boshi.
O’zbek tilida omonimlar turli ko’rnishlarga ega. Chang (to’zon)– chang (musiqa asbobi), yoqmoq (chiroqni yoqmoq)- yoqmoq (uning nutqi menga juda yoqdi, «xush kelmoq, ma’qul bo’lmoq») kabi barcha grammatik shakllari teng, bir so’z turkumiga kiruvchi so’zlar omonimlar deyiladi.
Omonimlarning ikkinchi turi – omoformalar. Ba’zan grammatik shakllardagina teng keluvchi bir xil talaffuz qilinadigan va bir xil yoziladigan so’zlar omoformalar deyiladi. Omoformalar ko’pincha boshqa-boshqa so’z tukumlariga mansub bo’ladi. Masalan: olma (ot) – olma (fe’lning buyruq shakli), qo’y (uy hayvoni)-qo’y (fe’lning buyruq shakli). Omonimlarning uchinchi turi omofonlardir. Bular aytilishi (o’qilishi) bir xil, ammo yozilishi va ma’nosi har xil bo’lgan so’zlardir. Masalan: etti (son)– etdi (fe’l), yot (begona, buyruq, fe’li)–yod (xotira). Omofonlarni farqlamaslik ko’pincha og’zaki nutqda dudmollikka olib keladi. Omonimlarning to’rtinchi turi omograflar bo’lib, ular yozilishi bir xil, lekin aytilishi (o’qilishi) har xil bo’lgan so’zlardir. Masalan: tok (uzum) – tok (elektr quvvati), tur (xil, nav) – tur (davra, shaxmat o’yinlarining ikkinchi turi boshlandi).
Tildagi har bir so’zning leksik ma’nosi boshqa so’zlar bilan munosabatga kirishganda reallashadi. Omonimlarning kontekstdan tashqari yolg’iz o’zini ishlatish deyarli uchramaydi. Shunday ekan, kontekst omonim so’zlar ma’nosi tufayli sodir bo’luvchi qiyinchilikni bartaraf qiladi.
Nutqda ikki xil anglash holatiga yo’l qo’yuvchi omonimiya hodisasi, o’z navbatida, tushuncha doirasini kengaytiradi. Chunonchi, yozuv va talaffuzda bir o’rinda so’zni, ikkinchi o’rinda so’z birikmasini o’xshash–teng keltirish hodisasi ham omonim so’zlar doirasini kengaytiradi. Misollar:
Deydilarki, kungaboqar
Umr bo’yi kunga boqar.
Nutqda omofonlarni bunday ishlatish orqali so’z o’yinlari hosil qilinadi. Bunda tovush tomonidan o’xshash, lekin ma’nosi turlicha bo’lgan elementlarning, omonim so’zmi yoki so’z birikmasi ekanidan qat’iy nazar, matndagi har galgi takrori juda muhimdir. Omonim so’zlarning bu turidan, ayniqsa, askiyada so’z o’yini va qochiriq vositasi sifatida keng foydalaniladi. Bu uslub yozuvchi va shoirlarimiz ijodida tez-tez uchrab turadi. Masalan, quyidagi misolda ma’nosi bir-biridan juda uzoq bo’lgan so’zlarning «to’qnashtirilishi» omonimik holatni yuzaga keltirgan:
Bir yosh yigit iste’dodli shoir oldiga kelib yozuvchilik da’vo qila boshladi:
- Men ko’p vaqtlardan beri adabiy ishlar bilan shug’ullanib kelayotirman. Istardimki, men yozgan asarlar ham nashr qilinsa.
- Siz nozimmi yoki nosir? – so’rabdi shoir diqqat bilan uning so’zlarini eshitgach.
Yigit elkasini qisib javob beribdi:
- Nozim ham, Nosir ham emasman, mening nomim Karimjon.
(«O’zbekiston madaniyati»)
Bu o’rinda adabiyotdan butunlay xabarsiz kishi qiyin ahvolga tushib qoladi: nozim, nosir (nazm, nasr – adabiy termin – poeziya va proza ) o’rniga uning omonimini (Nozim, Nosir – atoqli ot) qo’llab, suhbatdoshining savoliga hech aloqasiz javob beradi. Latifa muallifi omonimlarni «to’qnashtirish» yo’li bilan yozuvchilikni da’vo qiluvchi kishining satirik xarakteristikasini chizadi.
Omonimlardan xalq og’zaki ijodida, badiiy adabiyotda maxsus poetik janr – tuyuq tuzishda keng foydalaniladi. Misolar:
Qo’lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot,
Yaxshilik qil bolam, yomonlikni ot.
Nasihatim yod qilib ol farzandim,
Yolg’iz yursa chang chiqarmas yaxshi ot.
(Xalq og’zaki ijodi)
Bunda ot so’zi birinchi satrda «nom, shuhrat», ikkinchi satrda «tark etmoq, tashlamoq», uchinchi satrda «ish hayvoni - ot» ma’nolarida ishlatilgan.
Olmani sundi nigorim–ol!–dedi,
Olma birla bu ko’ngiln –ol!–dedi.
So’rdim ersa olmasining rangini,
Ne so’rarsan?– olma rangi–ol dedi.
Bu tuyuqda ol so’zi uch ma’noda ishlatilgan: 1) buyruq fe’li; 2) ko’ngil ovlamoq; 3) qizil rang.
Omonimlar va paronimlar ba’zi jihatlari bilan bir-biriga yaqin. Paronimlar tovush jihatdan butunlay teng bo’masa-da, lekin aytilishda birmuncha o’xshash bo’lgan so’zlardir. Masalan: adresat –adresant, diplomat-diplomant, indeets-indiets va boshqalar.