Guruh tuzishning determinantlari. Reja: Guruh haqida tushuncha. Guruhlardagi ijtimoiy psixologik hodisalar


FAOLIYATNING ASOSIY TURLARI. O`YIN



Yüklə 46,36 Kb.
səhifə9/9
tarix23.06.2023
ölçüsü46,36 Kb.
#134429
1   2   3   4   5   6   7   8   9
sotsial psixlogiya

FAOLIYATNING ASOSIY TURLARI. O`YIN

Hayotining birinchi yillaridayok bolada faoliyatning oddiy shakllarini o`zlashtirishi uchun dastlabki shart - sharoitlar tarkib topa boshlaydi. Ulardan birinchisi o`yin faoliyati hisoblanadi. Ma’lumki, o`yin faoliyatini hayvonlarning bolalarida ham kuzatiladi. Bu - ularning turli xildagi xarxashalaridan, urishishni taqlid qilishi, u yoqdan - buyoqqa chopishi va hokozolardan iboratdir. Hayvon bolalarining o`yin jarayonidagi kiligini avvalo ularning organizmidagi faoliyatga, jamlangan kuch - kuvvatni sarflashga bo`lgan ehtiyojni qondirishi deb qarash mumkin. Agar hayvon bir muncha vaqt mobaynidan o`ynaydigan sherigidan mahrum etib qo`yilsa, keyinchalik uning qo`zg’alishi va o`yin faoliyati keskin kuchayadi, ya’ni tegishli kuch quvvat to`plangani kabi hodisa ruy beradi. Bu hodisa "o`yinga to`ymaslik" deb ataladi.

O`yin faoliyati bilan organizmda kuch - quvvat almashinuvi o`rtasidagi bog’lanish o`yinga nisbatan ma-yilning tug’ilishiga olib keladi. Lekin o`yin faoliyati ruyobga chiqaradigan chiqaradigan fe’l - atvor shakllari qanday va qaerdan paydo bo`ladi? Kuzatishlar shuni ko`rsatadiki ularning ba’zi birlari, masalan, mushukchadagi "sichkon ovlash" ishtiyoki hayvonning tug’ma instinktiv harakatlari jumlasiga kiradi. Boshqa bir xillari esa, masalan, shimpanze bolasining katta yoshdagi maymunlar va odamlarning harakatlarini takrorlashi taqlid qilish orqali yuz beradi. Uchinchi bir xili tevarak - atrofdagi olam bilan o`zaro birgalikda harakat qilish jarayonida hayvonlarning o`zlari tomonidan topiladi.

Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, o`yin bolalarda ham o`z faolligini ro`yobga chiqarish shakli, hayot kechirish va faoliyat ko`rsatish shakli bo`lib xizmat qiladi. Bolaning o`yin harakatlari avval boshdanoq buyumlardan foydalanishning insoniy usullari va amaliy xulq - atvorining katta yoshdagilar bilan muloqot jarayonida va katta yoshdagilar raxbarligida o`zlashtirilib olinadigan insoniy shakllari zamirida rivojlanib boradi.

Bola o`z tajribasida qurol buyumlar bilan bir vaqtning o`zida boshqa turdagi buyumlar - o`yinchoqlarga duch keladi. O`yinchoqlarni ishlatishning insoniy usuli - o`yin, yana ular yordamida allaqanday boshqa, haqiqiy buyumlar va harakatlarning ifoda etishdir. Katta yoshdagilar bolalarni o`yinchoqlardan ana shu tarzda foydalanishga o`rgatadi. Ular bolaga kugirchokka qanday suv ichirilishini, uni qanday qilib tebratish kerakligni, sayr qildirishni, o`yinchoq ayik bolasini qanday ovqatlantirishni, mashinani qanday qilib haydash kerakligini ko`rsatishadi va hokozo.

Lekin bolada o`yinchoqqa nisbatan "haqiqiy" buyumning tasviri sifatidagi munosabatning o`zi o`yin faoliyatiga faqat SO`Z aralashuvi munosabati bilan hosil bo`ladi. Bola so`zning ahamiyatini amaliy harakatlar orqali yoki katta yoshdagilarning harakatlarini kuzatish natijasida o`zlashtirib olgan holda SO`Z bilan birgalikda bu harakatlarni o`ynaydigan buyumlariga ko`chiradi. Bu o`rinda o`yin faoliyati buyumning ahamiyatini belgilaydigan harakatlarni o`sha buyumning o`zidan ajratishdan va bu harakatlarni boshqa buyumga - o`yinchoqka ko`chirishdan iborat bo`ladi. O`yin faoliyati tufayli so`zning ahamiyatini buyumning tashqi ko`rinishidan amalda ajratiladi va bu mohiyat buyum ustidagi harakatlar bilan, uning kishi faoliyatidagi vazifasi bilan bog’lanadi. Buyumlarga bo`lgan munosabat odamlarning buyumlarga nisbatan funktsiyalari sifatida nomoyon bo`la boshlaydi. Rolli o`yinlar paydo bo`ladi. Rolli o`yinlarda bola katta yoshdagi kishilarda o`zi kuzatgan ijtimoiy funktsiyalarini, ularning shaxs sifatidagi xulq - atvorini aynan takrorlaydi. Jumladan, ikki yashar qizcha qo`g’irchoqni ovqatlantirar ekan, OVQAT yedirish o`yini bilan ovora bo`lsa, to`rt yoshar bola qo`g’irchoqni ovqatlantirayotganda kizini ovqatlantiradigan ona bo`lib o`ynaydi. Bunda o`yin mazmuni konkret harakatlarni tasvirlashdan odamlar o`rtasidagi munosabatlarni tasvirlashga tobora ko`proq ko`chiriladi. Bunda bola narsalarning hatti-harakatlari u foydalanayotgan narsalarning xususiyatlari bilan emas, balki ularning vazifalari haqidagi tasavvurlar bilan boshqariladi. Boshqacha qilib aytganda, bolada o`z hatti-harakati o`yinning sotsial roli va unga tegishli harakatlar haqidagi tasavvurlar bilan boshqarish qobiliyati tarkib topadi. Bola rolli o`yinlarning rivojlangan bosqichiga kelib, boshqa bolalar bilan o`zaro munosabatga kirishadi. O`yin paytida rollarni taqsimlab, qabul qilingan rollarga mos holda bir-birlariga murojat etib, bolalar sotsial hatti-harakatlarni, o`z harakatlarini jamoa talabiga buysundirishni bilib oladi.

O`yinlarning navbatdagi bosqichida - QOIDALI O`YINLARDA - ish-harakatlarning mazkur hislatlari yanada rivojlanadi. Lekin endilikda ish-harakatlar abstrakt talablar yoki qoidalar asosida bajariladi. Aslini olganda bu o`rinda o`yindan xulosa boshlanadi. Ijtimoiy belgisiga ko`ra u o`yinga o`xshab qolsa ham (faoliyat hali ham foydali mahsulot bermaydi), lekin psixologik strukturasiga ko`ra, faoliyat mehnatga (maqsad faoliyatning o`zi emas, balki uning natijasiga qaratilgan) va o`qishga (maqsad o`yinni o`zlashtirishdan iborat) yaqinlashadi.

TA’LIM

Bolaning "odamga aylanguncha" egallagan hamma narsani o`rganishdan, ya’ni tajribani o`zlashtirib olishdan iboratdir. Insonning hatti-harakatlari biologik tajriba bilan belgilanmaydi, balki sotsial tajriba bilan belgilanadi. Lekin sotsial tajribani biologik yo`l bilan berib bo`lmaydi. Sotsial tajriba organizmning xususiyatlariga bog’liq bo`lmay, balki inson yashab turgan jamiyatning xususiyatlariga bog’liqdir. Biologik yo`l bilan nasliy jihatdan sotsial tajribani va insoniy ish-harakat shakllari hamda faoliyatlarini organizmning amaliy o`zlashtirishi uchun kerakli bo`lgan faqat ma’lum xususiyatlari berilishi mumkin.

Taraqqiyot davomida shunday vaqt keladiki, unda bolaning hayotiga alohida faoliyat turi kirib keladi. Bu faoliyatning shunday turiki, uning bevosita maqsadi ma’lum informatsiyalar, harakatlar va ish-harakatlar shakllarini o`zlashtirishdan iboratdir. Sub’ektning o`z maqsadi o`rganishdan iborat bo`lgan mana shunday maxsus faoliyatni TA’LIM (O`QUV) deb ataladi. Ta’lim faoliyati o`z tarkibiga quyidagilarni oladi: a) ma’lum bir ideal va amaliy faoliyat turini muvaffaqiyat bilan tashqil qilish uchun narsa va hodisalarning zarur xususiyatlari haqidagi informatsiyalarni o`zlashtirish ( bu jarayonning mahsuloti bilimdir); b) mana shu faoliyat turlarini yuzaga keltiradigan usul va operatsiyalarni o`zlashtirish (bu jarayonlarning mahsuloti malakalardan iborat bo`ladi);

v) ko`zlangan maqsad va berilgan masala shartiga mos ravishda to`g’ri yo`l va operatsiya tanlash hamda nazorat qilish uchun ko`rsatilgan informatsiyalardan foydalanish usullarni egallash (bu jarayonning mahsuli - ko`nikmadan iborat bo`ladi).

Shunday qilib, insonning ma’lum bilim, ko`nikma va malakalarni o`zlashtirishda ongli maqsad bilan boshqariladigan barcha harakatlari ta’lim bilan bog’liq bo`ladi. Ta’lim jarayoni insoniyatning ijtimoiy tajribasini o`zlashtirishga yo`naltirilgandir.

O`quv faoliyati o`quvchilarga, yoshlarga bilim berib qolmay, ularni o`z harakatlarini, operatsiyalari va malaka, tajribalarni, bilish jarayonlarini boshqarish o`rgatishga yo`naltirilgan. O`quv faoliyati odamni mehnat faoliyatiga tayyorlaydi.



MEHNAT

Mehnat ma’lum ijtimoiy foydali moddiy yoki ma’naviy mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdan iboratdir. Mehnat faoliyati odamning asosiy, yetakchi faoliyatidir. Kishilarning mehnat faoliyati o`z mohiyati jihatidan ijtimoiydir. Jamiyat ehtiyojlari mehnat faoliyatini tarkib toptiradi, uni aniqlaydi, yo`naltiradi, uni aniqlaydi va boshqaradi. Mehnat taqsimoti tufayli, bironta kishi ham o`ziga kerakli narsalarni o`zi to`liq, oxirigacha ishlab chiqarmaydi. Odam jamiyat uchun kerakli, jamiyat talab qilgan (ehtiyojga ko`ra) narsalarni ishlab chiqaradi. O`zi uchun kerakli narsalarni esa o`z mehnati evaziga jamiyatdan oladi. Shaxsning ehtiyojlarining qondirilish mexanizmi va shakllari jamiyatda xukmron bo`lgan ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Shunday ekan, odamning mehnatda bajaradigan ish-harakatlari biologik ehtiyojlar bilan belgilanmaydi, balki ko`zlangan ishlab chiqarish MAQSADI hamda bu maqsadni amalga oshirishda uning boshqa kishilarga munosabatlari bilan belgilanadi.



Mehnat jarayonining bunday xususiyatlari inson faoliyati va hayvonlar hatti-harakatlar orasida katta tafovut borligini ko`rsatib turibdi.
Yüklə 46,36 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin