Hatasız Düşünme Sanatı

GERİ GÖRÜŞ ÖNYARGISI
Neden bir günlük tutmalısınız?
Büyük  amcamın  günlüklerini  buldum.  Şansını  film
sektöründe  denemek  için  1932’de  Lenzburg’dan  Paris’e  göç
etmişti.  Ağustos  1940’ta  –Almanlar’ın  Paris’i  işgalinden  bir
ay sonra– şöyle yazmış: “Burada herkes Almanlar’ın senenin
sonunda çekileceğine inanıyor. Alman subaylar da bana bunu
doğruladı.  Fransa  ne  kadar  çabuk  düştüyse,  İngiltere  de  o
kadar çabuk düşecek. Ve sonra nihayet Paris’teki eski günlük
hayatımıza döneceğiz –Almanya’nın bir parçası olsak bile.”
Bugün II. Dünya Savaşı ile ilgili bir tarih kitabını açtığınızda
tamamen  farklı  bir  hikâyeyle  karşılaşırsınız.  Fransa’nın  dört
yıl süren işgali katı bir savaş mantığını izliyor gibi. Geçmişe
bakıldığında  savaşın  gerçek  akışı  bütün  senaryolar  arasında
en  muhtemel  olanmış  gibi  görünüyor.  Neden?  Geri  görüş
önyargısının kurbanı olduğumuz için.
Bugün  2007’nin  ekonomi  tahminlerini  okuduğunuzda,  o
zamanlar  2008  ila  2010  yılları  için  beklentilerin  ne  kadar
olumlu olduğuna şaşırırsınız. 2008’de, finans piyasası içeriye
doğru  çöktü.  Bu  finans  krizinin  sebepleri  sorulduğunda  aynı
uzmanlar  kesin  bir  hikâyeyle  yanıt  veriyor:  Greenspan
döneminde  parasal  genişleme,  ipoteklerin  kabulünün
rahatlığı,  yozlaşmış  derecelendirme  kuruluşları,  öz  sermaye
yönetmeliklerinin  gevşekliği  vs.  Geriye  bakıldığında  finans
krizi  tamamen  mantıklı  ve  zorunlu  görünüyor.  Ama  yine  de
tek  bir  ekonomist  –dünya  genelinde  onlardan  yaklaşık  bir
milyon  tane  var–  bile  bu  krizin  kesin  seyrini  önceden

---

söylemedi.  Aksine,  bir  uzmanlar  topluluğunun  gerigörüş
önyargısının tuzağına bu derece düştüğü enderdir.
Geri  görüş  önyargısı  en  inatçı  düşünce  hatalarından  biridir
aslında. Onu ben-bunu-zaten-hep-biliyordum-fenomeni olarak
tanımlamak  gayet  yerinde  olur:  Geriye  dönüp  bakıldığında
her şey mantıklı bir gereklilik doğrultusunda ilerliyormuş gibi
görünür.
Şansı  yaver  gittiği  için  başarıyı  yakalamış  bir  CEO,  geriye
dönüp  baktığında  başarısının  olasılığını  tarafsız  bakışla
olduğundan  çok  daha  yüksek  görür.  Yorumcular  Ronald
Reagan’ın  1980’de  Jimmy  Carter’a  karşı  kazandığı  büyük
seçim zaferini sonradan anlaşılabilir, hatta kaçınılmaz buldu –
oysa  sandıklar  açılmadan  önceki  birkaç  güne  kadar  seçim
sonuçları  bıçak  sırtındaydı.  Ekonomi  gazetecileri  bugün
Google’ın üstünlüğünün önüne geçilemez olduğunu yazıyor –
oysa  internetin  başlangıcında,  1998’de  bu  tür  bir  gelecek
öngörüsüyle karşılaşsalar hepsi gülüp geçerdi. Özellikle uç bir
örnek daha vereyim: 1914’te Saraybosna’da tek bir merminin
sonraki  30  yıl  boyunca  dünyanın  tamamen  altını  üstüne
getireceği ve 50 milyon insanın hayatına mal olacağı, geriye
dönüp  bakıldığında  trajik  ama  akla  uygun  görünüyor.  Her
çocuk  bunu  okulda  öğreniyor.  Ama  o  zamanlar,  1914’te,
kimse  işlerin  böylesine  çığırından  çıkmasından  endişe
etmezdi. Kulağa fazlasıyla absürd gelirdi.
Geri görüş önyargısı neden bu kadar tehlikelidir? Çünkü bu
önyargı  sebebiyle,  geleceğe  dair,  aslında  yapabildiğimizden
daha iyi tahminler yaptığımızı sanırız. Bu bizi kibirli kılar ve
hatalı  kararlar  almaya  iter.  Ve  bunu  özel  “varsayımlarda”  da
yaparız:  “Duydun  mu?  Slyvia  ile  Klaus  ayrılmışlar.  İlişkinin
yürümesi  mümkün  değildi  zaten,  birbirlerinden  o  kadar
farklılar  ki.”  Ya  da:  “Yürümesi  mümkün  değildi  zaten,

---

birbirlerine  o  kadar  benziyorlar  ki.”  Ya  da:  “Yürümesi
mümkün  değildi  zaten,  sürekli  dipdibelerdi.”  Ya  da:
“Yürümesi  mümkün  değildi  zaten,  birbirlerinin  yüzünü
gördükleri yoktu.”
Geri  görüş  önyargısı  ile  savaşmak  kolay  değildir.
Araştırmalar, bu önyargıyı bilen insanların da diğerleri kadar
sık  aynı  tuzağa  düştüğünü  gösteriyor.  O  açıdan  bu  bölümü
okuyarak zaman kaybettiniz.
Ama  yine  de  bilimsel  deneyimden  çok  kişisel
deneyimlerimden  bir  tüyo  vereyim:  Bir  günlük  tutun.
Politikaya,  kariyerinize,  kilonuza,  borsaya  dair  gelecek  için
öngörülerinizi  yazın.  Zaman  zaman  notlarınızı  gerçek
gelişmelerle  karşılaştırın.  Ne  kadar  kötü  tahminlerde
bulunduğunuza  şaşacaksınız.  Ve  tarihi  de  bu  gözle  okuyun.
Sonradan  oluşan,  kesif  teorileri  değil,  o  zamanlar  yazılmış
günlükleri,  eski  gazeteleri,  o  zamanın  tutanaklarını  okuyun.
Bu  size,  dünyanın  öngörülemez  olduğunu  çok  daha  iyi
hissettirecektir.

---