Hövzə Ayətullah Xameneinin sözlərində

Elm inkişafının təhdidi: ehkamçılıq

Məsələlərə yeni baxışla baxmamaq, zamanın ötüşünü və insanların düşüncə yeniliyini görməzliyə vurmaq, fikir və düşüncə tərəqqisini inkar etmək ehkamçılıq, doqmatizmdır. Siz hansı elmə baxsanız, o elmin yüksəliş və inkişafının ehkamçılıq əleyhinə bir fəryad olduğunu görərsiniz. Əgər mühafizəkarlıq və görməyə adət etdiyimiz hər bir şey üzərində möhkəm dayanmaq yaxşı bir şey olsaydı, üsulumuz da inkişaf etməzdi, fiqhimiz də min il öncədən indiyə qədər bu qədər dəyişib inkişaf etməzdi. Həyatın bütün işləri belədir. Ehkamçılıq ən böyük təhdidlərdən biridir.³¹

Düşüncə və əməl özbaşınalığından çəkinməyin zəruriliyi

Ehkamçılığın əksi düşüncə və əməl özbaşınalığıdır. Veyillik və özbaşınalıq həm düşüncədə, həm əməldə fəlakətdir. Düşüncədə belədir ki, insan fikir və düşüncə bazarında təklif olunan hər bir şeyə dəyərləndirmədən, tənqidi gözlə baxmadan və düzgün anlamadan yanaşsın. Əməldə özbaşınalıq da təqvanın əksidir. Təqva diqqətli və ehtiyatlı olmaqdır ki, heç bir əməl, söz, hal və hiss meyarlara zidd olmasın. Bu, təqvadır. Bunun əksi isə veyillik və özbaşınalıqdır. Bu özbaşınalıq və veyillik hissinin ardınca qəbulda, əməldə və dərkdə səhlənkarlıq gəlir. Bu hissə düçar olanların vəziyyəti yaxşı olmaz.

Xüsusən Qərbi kor-koranə yamsılamaq belə bəlalardan biridir: Qərb sivilizasiyası elmi baxımdan inkişaf etdiyindən və bərbəzəkli olduğundan onu kor-koranə yamsılmaq və oradan gələn hər bir şeyi qəbul etmək; istər fəlsəfəni, istər əxlaqı, istər digər sözləri.³²
Fikir istehsalı sahəsində ifadə azadlığı mədəniyyəti

Mən çox təəssüf edirəm ki, bəziləri ölü sükut və durğunluqla çərənləmək və küfr demək bataqlığı arasında üçüncü yol tanımır, bunların hər hansı birindən uzaqlaşmaq üçün digərinə üz tuturlar. Halbuki İslam inqilabı həm düşüncə diktatorluğunu və ehkamçılıq mədəniyyətini, həm də Qərbin məhdudiyyətsiz və eqoist azadlığını tənqid edib düzəltməyə, ifadə azadlığının heç bir şeylə yox, məntiqlə, əxlaqla, digərlərinin mənəvi və maddi hüququ ilə şərtlənib ictimai və siyasi mədəniyyətə çevrilməsinə, hürriyyətin, ədalətin, məntiqiliyin və insafın geniş yayılmasına, düşüncələrin bütün sahələrdə fəallaşmasına və oyanmasına, əziz Peyğəmbərin (s) və onun Əhli-beytinin rəvayətlərinə əsaslanan fikir və nəzəriyyə toqquşmasının nəticəsi olan mədəni-ideoloji doğuşun alim və mütəfəkkirlərin ikinci adəti olmasına görə baş verdi. Xüsusən də İslam mədəniyyəti və İslam sivilizasiyası həmişə yeni problemlərlə, digər məktəb və sivilizasiyalarla döyüşdə çiçəklənmişdir.³³

Günün düşüncə ehtiyaclarını təmin etmək üçün yeni mütəhhərilərə ehtiyac

Bizim Mütəhhəriyə həmişə ehtiyacımız var. Bir fərd kimi Şəhid Mütəhhəridə dayanmaq olmaz. Bizim cəmiyyətimiz və islami fikir toplumumuz onun elmi nailiyyət və yeniliklərinə əsaslanaraq digər yeniliklər də əldə etməlidir. Bizim növbəti onilliklər üçün mütəhhərilərə ehtiyacımız var. Çünki hər günün yeni fikir ehtiyacları var.³⁴

İslam düşüncəsinin istehsalı üçün lazım olan amillər

Mərhum Şəhid Mütəhhərinin 1960 və 70-ci illərdə bu ölkənin elm və düşüncə mühitində gördüyü işi öyrənmək lazımdır. O özünün güclü fikri və yüksək düşüncəsi ilə o zamana qədər islami məsələlər sahəsində heç kəsin daxil olmadığı sahələrə girdi və ölkədə yayılmış, yaxud yayılmaqda olan təfəkkürlərə, Şərqin və Qərbin tərcümə ilə idxal etdiyi fikirlərə qarşı mübarizəyə başlayıb, dərin, geniş və tükənməz fəaliyyətə başladı. O, həm marksistlərlə mübarizə cəbhəsində çox dəqiq bir cihada qalxdı, həm də Qərb təfəkkürləri və liberalistlərlə mübarizə cəbhəsində. Bu rol çox əhəmiyyətlidir. Həm böyük cəsarət və özünəinam tələb edir, həm müxtəlif sahələrdə fikir və ictihad qüvvəsi, həm də qəti inam. Bu böyük insanda bunların hamısı vardı: həm alim, həm çox mömin idi, həm imanına yəqini vardı, həm də özünəinamı. Bunlar lazımdır.³⁵

Qum Elm Hövzəsində azad diskussiyaların təşkil edilməsinin zərurliyi

Ən vacib məsələlərdən biri azadfikirlilikdir. Burada bu mövzuya toxundular. Nə üçün Qumda azad diskussiyalar təşkil olunmur? Bunun nə eybi var?! Bizim elm hövzələrimiz elmi azadfikirliliyin beşiyidir. İndinin özündə də bununla fəxr edirik. Elm hövzəsindən başqa təhsil mərkəzlərində belə bir şey yoxdur ki, şagird dərsdə müəllimə irad bildirsin, acıqlansın, müəllim də ondan ədavət və qərəz duymasın. Tələbə azad şəkildə iradını bildirir, müəllimdən çəkinmir, müəllim də bundan əsla incimir və narahat olmur. Bu çox mühüm məsələdir və hövzəyə məxsusdur.

Bizim elm hövzələrimizdə elə böyüklər olmuşdur ki, həm fiqhdə müxtəlif üslubları öyrənmişlər, həm də daha köklü olan digər məsələlərdə. Filosof, arif və fəqihlər bir-birinin yanında yaşamış, işləmişlər. Bizim hövzələrimizin keçmişi belədir. Birinin bir elmi əsası vardı, digəri onu qəbul etmirdi. Alimlərin həyatına baxsanız, bunu görərsiniz.³⁶
Müxalif fikri vurmaq və kafir elan etmək yerinə nəzəriyyə kürsüləri təşkil etmək

Bir nəfər fiqhdə nadir bir fikir irəli sürür. Çox gözəl, qəbul etməyin. Nəzəriyyə kürsüsü təşkil olunsun və diskussiya aparılsın. Beş nəfər, on nəfər alim gəlib onun fikrini dəlillə rədd etsinlər. Bunun eybi yoxdur. Bir fəlsəfi və ya etiqadi nəzəriyyə irəli sürülərkən də belə etmək lazımdır. Təkfir və bu kimi məsələləri hövzədən yığışdırmaq lazımdır; özü də hövzə daxilində böyük və görkəmli alimlərə qarşı. Sözünün bir hissəsi mənim fikrimə müxalifdir deyə ona ağzıma gələni deməliyəm?! Belə olmaz. Buna tələbələrin öz daxilindən başlamaq lazımdır. Bu elə bir şeydir ki, tələbələrin özlərinin vasitəsi ilə mübahisə və müzakirə kürsüləri təşkil etmək və qeyd etdiyim azadfikirlilik hərəkatı olmadan mümkün deyil. Bunu elm hövzəsində adət halına salın, jurnallarda, yazılarda işıqlandırın. Bir nəfər fiqhdə bir söz deyirsə, başqa biri onun əleyhinə bir risalə yazsın, kimsə onu qəbul etməsə, o da bir tənqidi yazı yazsın. Bir-biri ilə elmi mübahisə etsinlər, eybi yoxdur. Mənim fikrimcə, elmi mübahisə yaxşıdır.³⁷

Üçüncü fəsil: Hövzə tələbələri və ruhanilər

Din aliminin vəzifəsi: xalqın din elmini gücləndirmək

Əgər bir şəhərdə din elminin ağacı möhkəm, səmərəli və qol-budaqlı olmasa, o bölgənin əhalisində dini ruh inkişaf etməz və düşmənə əlverişli şərait yaranar.

Əziz qardaşlar və möhtərəm din alimləri! Bizim bu libasımız və mövqeyimiz həmişə məsuliyyətli olmuşdur. Biz elə bir zaman fərz edə bilmərik ki, onda din alimi adi məsuliyyətlərin fövqündə duran mühüm məsuliyyət daşımasın. Həmişə belə olmuşdur. Bu, elmin xislətinə görədir: "Ümmətimin iki qrupu islah olunsa, bütün ümmətim islah olunar, fəsada uğrasa, bütün ümmətim fəsada uğrayar"³⁸. Onların birincisi fəqihlər, ikincisi isə hakimlərdir. Bizim dövrümüzdə bunların hər ikisi birləşmişdir. Bu gün biz ruhanilərin üzərinə həmin ağır vəzifə və məsuliyyətlərdən əlavə məsuliyyətlər də düşür.³⁹
Mütaliə və tədqiqatın zəruriliyi

Alim onun elminə ehtiyaclı insanlar qarşısında məsuliyyət daşıyır: "Siz onu (kitabda olanları) gizlətməyib, insanlar üçün aydınlaşdırmalısınız"⁴⁰. Əvvəlcə bu sözün özünü başa düşmək lazımdır. Biz başa düşməliyik ki, başa düşdüyümüzü izah edə bilək. Deməli, başa düşmək də bizə vacib, zəruri və qaçılmazdır. Biz öz dərkimizi günbəgün artırmalıyıq. Bizim bildiklərimiz bilmədiklərimizin qarşısında səhra və zəmilər qarşısındakı bir saman çöpü kimidir. Bizim bildiyimiz nədir? İnsan hər bir kitabı açanda görür ki, onda bizim boş qabımızın möhtac olduğu çoxlu sözlər var. Hanı dərinlik? Hanı istedad? Bu qədər anlamaq üçün qismət hanı? Hər halda, biz çalışmalıyıq.

Bizə və xalqımıza lazım olan bilgilərə nisbətən bir şey bilmirik. Biz dərs oxumalı və mütaliə etməliyik. Mən burada ev tapşırığı vermək istəmirəm. Gərək mütaliə, araşdırma və təfəkkürlə biliyimizi artıraq ki, nəsə çatdıra bilək.⁴¹
Təhsildə ciddilik

İnsanın bu libası geyinib dərs oxumaması mənasız bir şeydir; bir şeyi qəsb etmək kimidir. Bu paltar, necə deyərlər, bir uniforma və rəsmi geyim növü olub, xüsusi bir qrupa məxsusdur. Bu qrup kimlərdir? Din alimləri. Deməli, "alim" sözü insana şamil olmalıdır, əks təqdirdə, faydasızdır.

Bilirsiniz ki, elm təklikdə kifayət etmir. Əgər elm olsa və təqva olmasa, elmin olmadığı yerə yüz rəhmət! Təqvasız elm çox təhlükəlidir.⁴²
Yeniliyi kəşf etmək və müxtəlif ixtisaslı alimlərin fəndlərindən istifadə

Dərs, elmi mübahisə və tədqiqatla məşğul olmaq, özünü əziz İslama səmərəli səviyyəyə çatdırmağa bacardıqca çalışmaq lazımdır. Çalışmaq lazımdır ki, tədqiqat qüvvəsi indi hövzə tələbələrində, xüsusən də siz əziz və fəal alimlərdə olduğu kimi canlı formada hər yerə yayılsın.⁴³

Dərs, elmi mübahisə və araşdırma

Hövzənin tələbə və alimləri tədqiqatı, elmi və tədrisi özlərinin birinci işləri bilsinlər və bundan ötrü bütün səylərini göstərsinlər. Hövzənin bütün fənlərində tədqiqat aparmaq lazımdır.

Qum Elm Hövzəsinin tələbə və alimləri dərsi, elmi mübahisəni və araşdırmanı ciddi saysınlar, tətilləri azaldıb işin həcmini artırsınlar, hər bir fürsətdən istifadə etsinlər, daimi mübahisə ənənəsini və hövzələrin gur vaxtında görünən elmi mübahisə və fiqh qruplarını dirçəltsinlər, tələbələr dərs oxumaqdan yorulmasınlar, daim oxusunlar, dərs oxumağın qayda-qanunlarına əməl etsinlər. Yazılarda diqqətli olmağa çalışsın və onları müəllimlərə göstərin.⁴⁴
Keçmiş alimlərin elmi nüfuzunu qorumağın yolu

Əgər bütün xalqın, müxtəlif təbəqələrin bir yerə toplaşmasını istəyirsinizsə, ruhanilər orada olmalıdırlar. Əgər ruhanilər və din alimləri bir yerə toplaşsalar, bütün təbəqələr, yaxud xalqın böyük əksəriyyəti də oraya yığışar. Bu bizim ölkəmizin uzun illər və hətta əsrlər boyu sübuta yetmiş bir xüsusiyyətidir.

Bunun səbəbi nədir? Səbəb ruhaniliyin vəziyyətidir. Mən dəfələrlə demişəm ki, xalqın indiki ruhani nəslinin hörmətinə görə İslam inqilabına dəstək verdiyini düşünməməliyik. Bu səhvdir. Əslində, onların tükənməz bir ehtiyat olan minillik hörməti bu qələbə və uğurlara səbəb oldu. Bu minillik hörmət uzun əsrlər boyu böyük alimlərin elm və təqvasının məhsuludur. Dinin və ruhanilərin xalq arasında bu hörməti belə böyük təsir buraxa bilirsə, deməli, o pak, alim və müqəddəs sələflərin hörmətini qorumalıyıq. Əks təqdirdə, həmin oturuşmuş amil tədricən yox olacaq. Bunun xisləti belədir. Bəs onların hörmətini necə qorumalıyıq? Bunun özü geniş söhbətdir.

Əvvəla, onlar alim idilər, biz də onların elmini inkişaf etdirməyə çalışmalıyıq. Onların elmi böyük və mühüm irsdir. Hansısa bir ixtisasa yiyələnmiş olsalar da, İslamın hüquqi və fiqhi məsələlərindən, İslam fəlsəfəsindən, İslam kəlamından bir şey anlamayan üç-dörd nəfərin hörmətsizlik və təhqir etmələrinə baxmayın. İslam fiqhi və onda olan Şiə fiqhi mütəxəssis və intellektuallar üçün heyrətamiz bir şeydir.

Zarafat deyil ki, Cəvahir kitabının müəllifi kimi bir insan oturub təkbaşına əvvəldən axıra qədər bütün fiqhi elə dəqiqliklə yazsın və İslam hüququna dair ensiklopediya ərsəyə gətirsin. Bu, möcüzəyə bənzər bir şeydir. Şeyx Ənsari, Riyaz kitabının müəllifi, istər ən qədimlərdən, istər sonrakılardan olan digər böyük alimlər də belə olmuşlar. Şeyx Müfidin iki yüz, Əllamə Hillinin üç yüzə yaxın əsəri var. Xacə Nəsirəddin Tusi və Şeyx Tusi də ayrı cür. Mütəxəssislər üçün bunların mesaj və mənası böyükdür.

...Onların elmi çox olmuşdur. Bugünkü elmi təbəqə o irsi uca tutmaq və sözügedən hörməti qorumaq istəyirsə, elmdə inkişaf etməlidir; həm hövzə, həm də qeyri-hövzə alimləri.

Bu elm barədə. Paklıq və təqva haqda da məsələ bəllidir. Dünyaya həris olan, haramlardan çəkinməyən alim rədd edilir. Bu o demək deyil ki, alim həyatın ləzzətlərindən məhrum olmalıdır. Əslində, bəzi mərhələlər var və insan o mərhələlərdə həqiqətən ləzzətlərə göz yummalıdır.⁴⁵
Minbər və təbliğat alimcəsinə olmalı və dinləyicilərin problemlərinin həllinə yönəlməlidir!

Fərz edin, siz natiqlik və təbliğat işində çalışırsınız. Çox gözəl! Sözlər alimcəsinə olmalıdır. Zəif sözdən, mütaliəsiz minbərdən çəkinmək lazımdır. İslam məsələlərinə dair ən yaxşı və ən yeni sözləri bilmək lazımdır. Üç-dörd dəfə az çıxış etməyimiz mümkündür, eybi yoxdur. İnsan yaxşı danışmaq üçün az danışmağa məcburdur.

Məsələn, universitetlərdə, orduda və yaxud korpusda təbliğatla və ruhaniyə məxsus işlə məşğul olan şəxs öz dinləyicilərinin düşüncə ehtiyacını məharətlə bilməli, dillə söyləməsələr də, beyinlərində hansı düyünün, çaşqınlığın və sualın olduğunu bilməli və elmi yolla həll etməlidir. Əgər bacarsa, özü həll etsin, bacarmasa, özündən elmli birisinin yanına gedib həllini öyrənsin. Elmin səviyyəsi belə yüksəlir.⁴⁶
Elm şərtinə diqqət

Kim harada fəaliyyət göstərirsə, elm, dərs və təhsil işi ilə birbaşa əlaqəsi olmasa da, məsələn, məhkəmə işlərindədirsə, bu məsələlərə diqqət yetirməlidir. Düzdür, məhkəmə işləri elmi işlərdir, lakin təhsil və elmi inkişafla birbaşa əlaqəsi yoxdur. Biri hakimdir, biri İslam hüquqşünasıdır; diqqətlə işləyib çalışmalı və müxtəlif hadisələr barədə Allahın həqiqi hökmünü tapmalıdır.

Deməli, bu nəsil istər elm, istərsə də təqva və paklıq baxımından sələflərin hörmətini qorumağa borcludur.⁴⁷
Hövzə tələbələrinin üç vəzifəsi

Lakin sual budur: Bu gün biz əmmaməlilərin üzərinə düşən vəzifələrin nə olduğunu bilirik, yoxsa yox? Bu çox mühüm məsələdir. Bu gün bu paltarın dünyada malik olduğu əhəmyyətə görə bizim vəzifəmiz nədir? Elm adamları üçün söylənən üç məşhur vəzifə var: Birincisi elmi vəzifədir; yəni alim olmaq, elmli danışmaq. Çünki bu geyim elm geyimidir. İkincisi təqva vəzifəsidir; yəni həqiqətən təqva yoluna qədəm qoymaq, əməlin düzgünlüyü üçün qəti və həqiqi əsasa malik olmaq. Üçüncüsü siyasi ayıqlıqdır; çünki bizim səhvimiz bir nəfərin deyil, sözümüzü dinləyən toplumun səhvidir.

Hövzə tələbəsi yaxşı dərs oxuyub savadlanmağa, müəllim can-başla tədris etməyə, ruhani peşələrindən birində çalışan şəxs öz qərəzsizliyini, tərəfsizliyini və dünyaya etinasızlığını əməldə göstərməyə və hamı söz birliyini qorumağa çalışmalıdır. İxtilaf, ikitirəlik, bir-birinin canına düşmək və sair belə işlər elm adamına yaraşmaz və məsuliyyətləri ağırlaşdırar. Çünki bu, xalqın əhval-ruhiyyəsində təsir buraxır.⁴⁸
Qeyri-elmi işdə çalışanların vəzifələrindən biri elmi işi davam etdirmək olmalıdır!

Siz cənablar elm işinizi bitmiş saymayın. Sizin hər biriniz müctəhid də olsaydınız, yenə işləməli idiniz. Ölkənin müxtəlif icra işlərində - istər məhkəmə, istər təbliğat qurumlarında, istər mətbuatda və mədəni işlərdə, istər universitetlərdə, istər xalq arasında, istər məscid və minbərlərdə çalışan din alimləri elmi işi və inkişafı öz vəzifələrindən saymalı, onu tərk etməməlidirlər.⁴⁹

Mənəvi paklıq olmadan elmin zülmət olması

Cənablar! Əgər kimsə elmə yiyələnsə, müctəhid olsa, yüksək məqamlara ucalsa, lakin haqqı qəbul etməyə hazır olmasa, nəfsi ona hakim olsa, şəxsi istək və təmayülləri aydın məsələləri ondan gizlətsə, belə bir şəxsin İslam dünyasına nəinki heç bir faydası olmaz, hətta bəzən cahillərdən də zərərli olar. Əgər bir şəxs ən elmli və ən savadlı müctəhid olsa, lakin İslam quruluşunun bu gün müsəlman İranda necə haqlı əsaslar naminə qiyam etdiyini, günah, fəsad və zülmə söykənən cahil quruluşu məhv etdiyini anlayıb görə bilməsə - belə ki, bu gün də böyük şeytan olan ABŞ-dan tutmuş onun köməkçi və mütəffiqlərinə qədər fəsada və günaha əsaslanan bütün quruluşlar və dünyanın bütün azğınları bu quruluşla vuruşurlar – hətta onların səsinə səs versə, onlar üçün yem düzəltsə, onların təhrikinə sevinsə, ən savadlı alim və fəqih olan bu insanın başına kül ələnsin! İslam düşmənlərinin radiolarının təriflərinə ürəkdən sevinən alimin başına kül ələnsin! O ağlamalıdır. Elm və ictihadı çox yüksək səviyyədə olsa da, əslində, elm deyil, cəhalətdir; nur deyil, zülmətdir. Çünki nur olsaydı, əvvəlcə belə şəxslərin özlərini hidayət edərdi.⁵⁰

Hövzə tələbələrinin tədqiqatda və elmi dərinlikdə ciddiliyi

Ruhanilərin ciddi şəkildə məşğul olmalarını düşündüyüm məsələlər bu dediklərimdir: Birincisi budur ki, dini bilgilər ruhanilər arasında genişlənməli və dərinləşməlidir. Yəni gənc tələbə və alimlər çox ciddi şəkildə din elmlərini öyrənsinlər. Bu gün elə bir gün deyil ki, biz öz peşə məharətlərimzə, bildiklərimizə və ixtisasımıza güvənmədən mühüm və açar vəzifələri yerinə yetirə bilək. O zaman avam dillə desək, mayasız fətir olar. Bu, bizim hamımızın üzərinə bir vəzifənin düşməsinə bais olmuşdur. O vəzifə budur ki, kim harada olsa, bir addım irəliləsin; bəziləri elmi tədqiqatla, bəziləri Quran, hədis, yaxud dəyərli dini ədəbiyyat üzərində işləməklə, bəziləri də başqa yollarla.

Mən ruhanilərin bir qrupuna deyirdim ki, kimsə Şəhid Mütəhhərinin əsərlərindən onunu seçib əvvəlindən axırına qədər diqqətlə oxusa və dərindən öyrənsə, onların din elminin dəyərli bir toplusu olduğunu anlayar. Din elmi yalnız hansısa fiqh kitabından ibarət deyil.⁵¹
Mənəvi paklığın nəticəsi

Əgər elm hövzələrində elmi həvəsin olduğunu, lakin bu həvəsin və elmi işin quruluşun ehtiyaclarını lazımi həddə təmin etmədiyini görsək, yenə də mənəvi paklıq məsələsinə diqqət yetirməliyik. Çünki hövzələrdə əxlaq, mənəvi paklıq və ondan irəli gələn saflıq olsa, oxunan hər bir söz xalqın və cəmiyyətin xeyrinə olmalıdır.⁵²

Ruhaninin iki vəzifəsi: düşüncə və onun izahı

Cəmiyyətdə ruhanilərin üzərinə iki vəzifə düşür: biri beyin işidir, digəri isə dil işi. Bir cəmiyyətdə bütün mütəfəkkir, alim və ziyalıların işi beyin işidir. Din alimlərinin işi də belədir; düşünüb xalqı hidayət etməli, xalqa yol göstərməlidirlər. Lakin bundan əlavə, din alimlərinin başqa bir işi də var və bu, dil işidir: "Din dörd amillə ayaqda qalır: natiq alimlə..."⁵³. Quranda nə qədər "xalqa izah etmən üçün", "bu, xalq üçün bəyandır" kimi sözlər deyilmiş, demək və izah etmək üzərində təkid göstərilmişdir. Bu, din alimlərinin vəzifəsidir.⁵⁴

Ən çox mənəviyyatın və həqiqətin hövzə tələbələri arasında olması

Bəzi insanların toplaşdığı və bizim şahidi olduğumuz məclislər arasında mənim üçün bəlkə də bu məclis kimi şirin və gözəl olanı yoxdur. Elm və təhsillə məşğul olan, insaniyyətin islahı və Allahın razılığı yolunda çalışan bir qrup gənc buraya toplaşmışdır. Bu toplantı müxtəlif dəyərlərin bədii, gözəl və möhtəşəm kompozisiyasıdır və mən dəfələrlə demişəm ki, ümumilikdə, ən çox səmimilik, mənəviyyat və həqiqət hövzə tələbələri arasındadır.⁵⁵

Bügünkü dünyada təbliğat aparmaq üçün elm və tədqiqatın zəruriliyi

Yenə də bu xüsusiyyətlərə aid olan və siz əzizlərə deməli olduğum məsələ elm öyrənmək və düşüncə silahı ilə silahlanmaq üçün fürsəi qənimət bilməkdir. Bu hövzədə istedadlar hədər getməməlidir.

Mən bir neçə il öncə Sarayevo şəhərinə və keçmiş Yuqoslaviyanın bəzi bölgələrinə degib müsəlmanları yaxından gördüm. Onların yaşayış tərzi tamamilə qeyri-islami, duyğuları isə islami idi. O zaman hələ kommunist rejimi hakimiyyətdə idi, lakin müsəlman bir ölkənin prezidentinin gəldiyini gördükdə küçələrə çıxırdılar və sevincdən gözləri yaşarırdı; onlar iranlı heyətin kişilərinin paltarını, qadınların çadrasını öpürdülər.

Bu duyğu əbədilik deyil. Lakin yaxşı bir təbliğatçı tutarlı bir düşüncə və məntiqlə oraya getsə, onu əbədilik edə bilər. Mənim əzizlərim! Bu işləri kim görəcək? Bu gün dünyanın sizə çox ehtiyacı var. Bizim şəhərlərimiz, kəndlərimiz, universtetlərimiz, xalqımız da belədir. Bu ehtiyacı təmin edəcək yeganə amil elm, tədqiqat və təfəkkürdür.⁵⁶

Elmi işə həvəs və hövsələ

Elm adamlarının uğurları elmə, elmi işə həvəs və hövsələyə borcludur.⁵⁷

Düşüncə cihadı

Cihadların biri də düşüncə cihadıdır. Düşmənin bizim fikrimizi yayındırması və səhvə salması mümkündür. Xalqın fikrinin aydınlığı yolunda çalışan, yayınmanın qarşısını alan və yanlış anlaşmaya mane olan hər bir kəs düşmənlə qarşı-qarşıya dayandığından fəaliyyəti də cihad sayılır; özü də mühüm bir cihad. Deməli, bu gün ölkəmiz cihad mərkəzidir.⁵⁸

Alimlərin ağır məsuliyyət amili

Bu gün hamının vəzifəsi bir şeydir. Biz bu vəzifə barədə bir qədər düşünməli və üzərində dayanmalıyıq. Güman ki, hər iki firqənin mütəvatir hədislərinə əsasən, Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: "Alimlər peyğəmbərlərin varisləridir".⁵⁹ Yəni onların üzərinə düşən məsuliyyət və əmanət bunların üzərinə düşür; varisliyin mənası budur. Əlbəttə, bu varisliyin əhatəsi daha genişdir. Yəni "siz onların məsuliyyətini öhdənizə götürmüsünüz" - deyiriksə, mütləq onların bəzi vasitə və alətlərinə də malik olmalısınız. Bunların da ən mühümü din elmidir. Odur ki, səhv etməsəm, həmin hədisin davamında deyir: "Peyğəmbərlər dinar və dirhəmi deyil, elmi irs qoyurlar".

Sözsüz ki, elmi kimin üçünsə əbəs yerə qoymurlar. Peyğəmbərlərdən irs çatan elm və bilgi onların üzərinə düşən vəzifəyə görədir. Şübhəsiz ki, bu vəzifə də irslərdən biridir.⁶⁰
Ruhaniliyin elm və mənəviyyat şərti

Ruhaniliyin əsas şərti iki amildir: biri elm, biri mənəviyyat. Ruhanilikdə bu iki amil əsas təməllərdir. Bizim ruhaniliyimiz digər dinlərin ruhaniliyi kimi deyil. Oralarda din elmi yalnız dini mətnlərə, səmavi kitaba və onunla bağlı bəzi rəvayətlərə aiddir. İslam isə dünya və axirət dini olduğundan ruhaniliyin elmi də geniş və əhatəlidir. Bir tərəfdən etiqadlara, inanclara, fəlsəfəyə və etiqadi əsaslara, digər tərəfdən də çox geniş və əhatəli dini fəqahətə şamil olur. Bunun söhbəti çox uzun, geniş və dərindir. İslam ruhaniliyində din elmi həqiqi elm, mürəkkəb bilgi və peşəkar əməldir. Bir şərt budur.⁶¹

Hövzədə gənc alimlərin vəzifəsi

Bu gün gənc alimlərə vacib olan iş yaxşı dərs oxumaq, din elmini - yəni fiqhi, kəlamı, təfsiri və əqli elmləri yaxşı öyrənmək, onlar üçün vaxt ayırmaq, təbliğatı bir sənət növü kimi öyrənmək və təbii ki, saleh sələflərimizin ən böyük yadigarı olan mənəviyyatı, paklığı və ixlası həmişə yadda saxlamaqdır. Bunlar vacib işlərdir. Bütün bunların kənarında dövrün vəziyyətindən, inkişaflardan, düşmən cəbhələrindən, dostların bəzən tanınmayan və çox qiymətli imkanlarından xəbərdar olmaq zəruridir. Siz gənc alimlər bu sahədə həm özünüzü təmin etməli, həm böyüklərə, müəllimlərə, alimlərə, ömürlərini dini araşdırmalarda keçirənlərə kömək etməlisiniz. Çünki siz gəncsiniz və günün məsələləri ilə tanışlığınız daha çoxdur.⁶²

Dini əsaslandırma metodikasını sıradan çıxarmağa çalışanlar

Bəziləri deyirlər ki, dini elmi üsul və metodlarla öyrənən, əsaslandıran və bəyan edən siz ruhanilər kənara çəkilin, biz gəlib onu metodsuz, üsulsuz, elmsiz və hazırlıqsız ürəyimiz istəyən şəxsə bəyan edək. Siz kənara çəkilin, biz deyək. Ürəkləri belə istəyir. Bunu elm hövzələrində genişləndirib yaymağa çalışırlar da. Bu gün hövzələrin problemlərindən biri budur.⁶³

Universitetlərdə çalışan ruhanilərdə elm və düşüncə qüvvəsi

Bir xüsusiyyət elm xüsusiyyətidir. Tərəf-müqabilinizin ehtiyacı qədərincə əlidolu getməlisiniz. İnsanın yüksək səviyyədə bacarığı olmayınca, aşağı səviyyədə olanı yüksəldə bilməz. Siz kimi yuxarıya çəkmək istəsəniz, öz sinənizə qədər çəkə bilərsiniz.

Buna əsasən, insan öz səviyyəsini və elmi bacarığını yüksəltməlidir ki, yuxarıya çəkə bilsin. Qarşı tərəfi kiçik görmək, sualını dəyərsiz, ehtiyacını səviyyəsiz və özünü az tələbatlı güman etmək olmaz. Kim tərəf-müqabili ilə belə rəftar etsə, məğlub olacaq, ünsiyyət və təsir işində uğur qazana bilməyəcək.⁶⁴
Müxtəlif düşüncələrlə tanışlığın zəruriliyi

Dünyanın müxtəlif düşüncələri ilə tanışlıq hövzələr üçün lazım və zəruri məsələlərdəndir. Bu, baş verməsə, təbliğat üçün istədiyimiz və gördüyümüz işin düzgün yerinə yetiriləcəyinə əmin ola bilmərik. Əgər dinləyicilərimizi tanımasaq, onları əhatə edən düşüncələri tanımasaq, beyinlərində olmayan və onları maraqlandırmayan bir söz deyib əbəs iş görmüş olacağıq. Tərəf-müqabilləri, dinləyiciləri tanımaq və seçmək lazımdır. Bəzi şəxslər müəyyən qruplarla əlaqə yarada bilirlər, başqaları da başqa qruplarla. Tərəf-müqabili seçmək lazımdır. Elm hövzəsinin idarəçiləri bu sahələrdə fəaliyyət göstərməli və proqram hazırlamalıdırlar. Dinləyiciləri, onların suallarını və onlara hakim düşüncələri öyrənmək lazımdır. Bu gün dünyada yeni şübhələr və təzə sözlər ortaya qoyulur. Onların bəziləri elmi, yaxud yarımelmi əsaslara malikdir. Dini təbliğ, dinin fikrini bəyan etmək, başqa sözlə desək, dini müdafiə və ya izah etmək istəyən şəxs dünyadakı yeni düşüncə və sözlərin nə olduğunu bilməlidir. Bizim hövzələrimizə bu tanışlıq vacibdir.⁶⁵