Hozirgi ozbek adabiy tilining leksik sathi va leksikologiyasi Reja

Bir sememali va ko‘p sememali leksemalar

Formal tilshunoslik bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zni farqlaganligi kabi nazariy leksikologiyada bir sememali va ko‘p sememali leksema farqlanadi. Nazariy leksikologiya nuqtai nazaridan nutqda qo‘llangan so‘z har doim bir ma’noli. Chunki so‘z leksemaning bir martalik ko‘rinishi bo‘lib, u leksemaga zid ravishda betakrorlik tabiatiga ega.

Leksema bir tushunchani ifodalasa, u bir sememali leksema deyiladi. Masalan, [qalam] leksemasi bir tushunchani ifodalaydi va shu sababli bir sememali leksema hisoblanadi. Ammo nutqda leksema ko‘chma qo‘llanishda har xil tushunchalarni ifodalayverishi mumkin. Lekin ma’no va tushuncha orasidagi munosabat ijtimoiy shartlanganlik va barqarorlik kasb etmasa, leksemaning ko‘p sememaliligi haqida hukm chiqarib bo‘lmaydi. Masalan, Qashqirlar tog‘-toshlar aro izg‘ishardi gapidagi (qashqir) so‘zi jangari to‘dani tashkil etgan kishilarni ifodalamoqda. Ushbu qo‘llanishda (qashqir) so‘zi «tog‘da yashovchi o‘ta yirtqich bo‘ri» ma’nosini emas, balki «tog‘da uya qurgan yirtqich kishilar» ma’nosini ifodalamoqda va leksema ongimizda ushbu ma’no bilan emas, balki oldingisi bilan yashaydi. Demak, bu ma’no nutqiy bo‘lib, tushuncha bilan vaqtinchalik bog‘lanishga ega.
Jamiyat taraqqiy etishi bilan nutqiy hosila ma’no vaqtincha ifodalagan tushunchasi bilan doimiy aloqadorlik kasb etib, bora-bora barqarorlashib boradi va hosila nutqiy ma’no lisoniylashadi. Natijada bir sememali leksema birdan ortiq sememali leksemalarga aylanib boradi.
Leksema ko‘p sememali bo‘lsa, har bir sememada boshqa-boshqa tushuncha aks etgan, sememalarda farqli semalar mavjud, har bir sememaning nutqiy voqelanishidagi qurshovi o‘ziga xos, har bir sememasi asosida bog‘lanuvchi birliklar paradigmasi turlicha bo‘ladi. Quyida bir leksemaning lisoniy mohiyati – sememalari tiklanishiga diqqat qilamiz.
[qoyil] leksemasi ikki xil qurshovda kelish imkoniyatiga ega. Birinchi qurshovda leksema atributiv vazifada keladi va narsa-predmet shaxs kabilarni ifodalovchi otlar bilan birikib, [sifat+ot] qurshovi hosilasi sifatida namoyon bo‘ladi. 1. Qoyil ish. Qoyil odam. 2. Belim qisib qovurg‘amni shishirdim. Do‘stim sening zo‘rligingga qoyilman. Shuningdek, leksema, ushbu ma’nosi bilan [qolmoq], [bo‘lmoq] fe’llari bilan qo‘shma fe’llar hosil qiladi. 1. Zag‘chako‘z bir misol bilan hammani qoyil qilmoqchi bo‘ldi. 2. Xolam ruschani ham qoyil qiladilar. 3. Qovun so‘yildi. Smirnov xuddi asalning rangiga va ta’miga o‘xshash bir karchni og‘ziga soldi-yu, mazasiga qoyil bo‘ldi.(O’TIL)
Mustaqil qo‘llanishdagi nutqiy ma’noda [qoyil] leksemasining «narsa-predmet yoki shaxsga oid», «belgi», «tasanno aytishga loyiq», «ijobiy», «so‘zlashuvga xos», «umumiy xususiyat», «shaxsiy baho», «me’yordan ortiq» semalari voqelanishini kuzatish mumkin. Semalar qatorida «belgi», «tasanno aytishga loyiq», «shaxsiy baho» semalari uyushtiruvchi mavqeda bo‘lib, leksemaning asl mohiyati shularda parchalangan.
Leksema o‘z semantik tabiatiga ko‘ra [ajoyib], [zo‘r] leksemalari bilan paradigmatik munosabatda bo‘ladi. Bu leksemalar ham narsa-predmet yoki shaxsning biror me’yordan ortiq belgi-xususiyatga bo‘lgan shaxsiy munosabatini ifodalaydi. Biroq ular shaxsiy munosabatning belgiga ko‘ra darajalanishini namoyon qiladi. «Biror xususiyatning me’yordan ortiqligi» belgisining oshib borishi» darajalanish qatori
[zo‘r] - [ajoyib] - [qoyil]
tarzida bo‘ladi.
Demak, har uchala leksema ham ijobiy, umumiy belgini ifodalasa-da, ular o‘rtasidagi darajali ziddiyat birliklarning tildagi o‘ziga xos mavqeini saqlab turadi.
Leksema asosida hosil bo‘lgan qo‘shma fe’llarda ham leksemaning asosiy semalari o‘z mavqeida qoladi, yordamchi fe’l uni harakat/holatga aylantiradi va hosila shaxsning ichki holatini ifodalaydi. Demak, [qoyil] leksemasi asosida hosil bo‘lgan nutqiy hosilada [qoyil] va [qilmoq] leksemalari semalari qorishgan holda tajallilanadi. Hosila holat/belgi ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi.
[qoyil] leksemasi ikkinchi sememasi bilan so‘z-gap vazifasida keladi. 1. Qoyil! Men buni hech kimdan kutmagan edim. 2. Qoyil! - Komil o‘tirgan yerida chapak chalib ketdi. Bu nutqiy ma’nolarda leksemaning vazifa semasi bo‘rtadi va leksema mohiyatidagi ma’noviy «mag‘iz»ni o‘z vazifasiga moslab voqelantiradi. Shu boisdan sememadagi «so‘z-gap» vazifa semasi alohida ajralib turadi. Nutqiy ma’noda oldingi semema voqelanishidan farqli o‘laroq, «shaxsiy baho» semasi kuchayib, «shaxsiy munosabat» darajasiga yetadi. Shu asosda leksema sememasining bu turini «kuchli ijobiylik», «munosabat» va «so‘z-gap» semalari qurshovi tarzida qabul qilamiz. Demak, leksemaning ikkala semasi o‘zaro «shaxsiy baho» va «shaxsiy munosabat» semalari asosida darajali ziddiyatda tursa, vazifa semalarining o‘ziga xosligi asosida ekvipolent ziddiyat hosil qiladi.
[qoyil] leksemasi ikkinchi semasi bilan [tasanno], [ofarin] leksemalari bilan paradigmatik munosabatda bo‘ladi. Leksema bir tomondan o‘z semantik ko‘lami bilan ushbu leksemadan farqlansa, ikkinchi tomondan, uslubiy xoslanganligi va bo‘yoqdorligi bilan ham ajralib turadi. [qoyil] leksemasida uslubiy belgi «so‘zlashuvga xoslik» tarzida bo‘lsa, [tasanno], [ofarin] leksemalari badiiy bo‘yoqdorligi va kitobiyligi bilan xarakterlanadi.
Leksemalar orasidagi yana bir muhim farq ularning semantik imkoniyati va, shu asosda, vazifa semalarida. [qoyil] leksemasi fe’llar bilan erkin birikuv hosil qila olmaydi. Uning fe’llar bilan bog‘lanishi derivatsiya darajasida. [qilmoq], [bo‘lmoq], [qolmoq] fe’llari bilan birikib, yuqorida aytilgandek, qo‘shma fe’l hosil qiladi, xolos. [tasanno], [ofarin] leksemalari esa nutq fe’lining ba’zilari bilan erkin birikib, to‘ldiruvchi vazifasida kelish imkoniyatiga ega (tasanno aytmoq, ofarin aytmoq). Bu esa, [tasanno], [ofarin], [qoyil] so‘zlarining lug‘aviy-grammatik xususiyati bilan belgilanadi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, [qoyil] leksemasi ikki sememali leksema bo‘lib, uni jadvalda quyidagicha berish mumkin (17-jadval).
17-jadval

№	Semema	Semalar	Voqelanish qolipi	Paradig-masi
S1	Predmet yoki shaxsning umumiy ijobiy, ofarin aytishga loyiq me’yordan ortiqlik xususiyatini ifoda etuvchi sifat	«belgi», «narsa/predmet/ shaxsga xos» «ofarin aytishga loyiq», «ijobiy» «so‘zlashuvga xos» «me’yordan ortiqlik» «umumiy xususiyat» «so‘z-gap»	[sifat+ot]	[ajoyib] [zo‘r]
S2	Kuchli ijobiy munosabatni ifodalovchi so‘z-gap	«so‘z-gap», «kuchli ijobiylik», «munosabat»	[so‘z-gap]	[ofarin] [tasanno]

Har qanday leksema, xoh u bir sememali, xoh ko‘p sememali bo‘lsin, nutqda ko‘p ma’noli bo‘ladi. So‘z esa hamisha bir ma’noli.