Tarixiylik jihatidan o'zbek tili leksikasi gulshoda O’tkirbek qizi Pratova

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3 ǀ ISSUE 3 ǀ 2022 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 972
TARIXIYLIK JIHATIDAN O'ZBEK TILI LEKSIKASI 
 
Gulshoda O’tkirbek qizi Pratova
Andijon davlat universiteti Filologiya fakulteti 2-kurs talabasi 
ANNOTATSIYA 
Ushbu maqolada o’zbek tili taraqqiyoti, prosessida sodir bo’lgan ma’lum
o’zgarishlar va ularning o’rganilish darajasi dolzarbligi haqida fikr yuritilgan. 
Kalit so’zlar: Eski qatlam, yangi qatlam, betaraf qatlam, arxaizmlar, 
neologizmlar. 
O’zbek tilining taraqqiyoti prosessida uning barcha sohalarida ma’lum
o’zgarishlar yuz berdi. Bunday o’zgarishlar ayniqsa, uning leksikasi uchun juda
harakterli hisoblanadi.
Bunda, birinchidan, tildagi ayrim so’zlarning eskirishi, istemoldan chiqib
ketishi kuzatilsa, ikkinchidan, tilda yangi so’zlarni paydo bo’lishi kuzatiladi. Bu 
ikkala hodisa ham tildagi ma’lum ob’ektiv sabablar asosida ro’y beradi. Hozirgi
adabiy til nuqtayi nazaridan eskirgan so’zlarning jami  eski qatlam (eski leksika) , 
yangi so’zlarning jami yangi qatlam (yangi leksika) deyiladi. Na eskilik, na
yangilik bo’yog’iga ega bo’lgan so’zlar betaraf leksika ( o’tgan asrning ikkinchi
yarimidan keyin, bu qatlam zamonaviy leksika deb yuritilgan ). Demak, o’zbek tili
leksikasini tarixiylik nuqtayi nazaridan uchta asosiy qatlamga bo’lib o’rganish
ma’qul hisoblanadi.
R.R.Sayfullayeva va boshqalarning ,, Hozirgi o’zbek adabiy tili’’ kitobida
keltirilishicha , hozirgi o’zbek adabiy tili leksikasining asosini betaraf leksika
tashkil etib, bu leksika umumiste’mol leksika, qo’llanilishi doirasi
chegaralanmagan leksika, faol leksika atamalari bilan ham yuritiladi.
1
Ammo
bulardan neytral leksika atamasini ishlatish leksemani tarixiylik belgisi asosida
tasniflash nuqtayi nazaridan to’g’riroq ekanligi izohlangan. Zero, na eskilik, na
yangilik bo’yog’iga ega bo’lgan so’z faol yoki umumiste’mol so’zlar ham emas.
Demak, faol yoki nofaol, umumiste’mol yoki qo’llanilish doirasi chegaralangan
bo’lishidan qat’i nazar, eskilik va tilimizga mansub barcha yangilik bo’yog’iga
ega bo’lmagan leksema hozirgi o’zbek tilining betaraf leksikasidir. Huddi shu
qatlamni zamonaviy qatlam sifatida qabul qilgan professor SH.Shoabdurahmonov
ham eskilik yoki yangilik bo’yog’iga ega bo’lmagan so’zlar zamonaviy
leksikani ( zamonaviy qatlamni ) tashkil etishi haqida fikr yuritgan.
2