Hujayra fiziologiyasi, ta’sirlanishi, shikastlanishi, qo’zg’alishi, o’tkazuvchanligi, harakatlanish xususiyatlari

Biologik membranalarning vazifasi. Membranalar labil tuzilishga ega bo'lganligi sababli har-xil vazifalarni: xususan to'siqlik, tashuvchi, osmotik, tuzilma, energetik, biosintetik, sekretorlik va boshqa vazifalarni bajaradi. Ammo membranalarning birlamchi vazifasi ichki muhitni tashqi muhitdan ajratib turish bo'lgan. Keyinchalik evolyutsiya jarayoni mobaynida bir qancha hujayra ichki kompartmentlari vujudga kelganki, buning natijasida hujayra va organoidlar kichik hajmda kerakli fermentlar va metabolitlarni ushlab turish, geterogen fizik-kimyoviy makromuhitni vujudga keltirish hamda membranalarning har xil tomonlarida turli reaksiyalarni (biokimyoviy), ayrim hollarda bir-biriga qarama-qarshi biokimyoviy jarayonlarni amalga oshirish imkoniyati yuzaga kelgan.

Tirik hujayralar membranalari orqali ikki xil tashiluvni kuzatish mumkin.

1.Moddalarning kimyoviy va elektrik gradient bo'yicha passiv tashiluvi.

2.Moddalarning elektrokimyoviy gradientga qarama-qarshi ravishda, energiya sarflanishi bilan boradigan faol tashiluvi.

Moddalarning passiv tashiluvi quyidagicha amalga oshiriladi:

a) fosfolipidli qatlam orqali. Ushbu tashiluv modda lipidda erisagina amalga oshishi mumkin.

b) lipidlar orasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan g'ovaklar orqali.

v) lipoprotein tashuvchilarning faoliyati tufayli.

g) lipoprotein komplekslar, xususan natriyli, kalsiyli, va boshqa komplekslar tufayli vujudga kelgan kanalchalar orqali.

Qandlar, aminokislotalar va ayrim boshqa substratlar maxsus tashuvchilar masalan H⁺-ionlari yordamida (o'simliklarda, bakteriyalarda, zamburug'larda) amalga oshishi mumkin. Bunda moddalar simport bo'yicha tashiladi ya'ni o'sha tarafga o'tayotgan ionlar bilan birgalikda tashiladi. Aytib o'tish lozimki hayvon hujayralarida ushbu hol Na⁺ ionlari bilan birgalikda ro'y beradi. Moddalar tashiluvining H⁺ va Na⁺ ionlari bilan birgalikda ro'y berishida asosiy harakatlantiruvchi kuch bo'lib moddalar gradienti emas, balki ionlar gradienti hisoblanadi. Shuningdek qandlarning fosfor aralashgan va fosfor aralashmagan ko'rinishlarining faol tashiluvi ham mavjud.

Ionlarning elektrokimyoviy gradientga qarama-qarshi faol tashiluvi tashuvchi ATFazalar yordamida energiya sarflanishi bilan boradi. Hozirgi vaqtda tashuvchi ATFazalarning K⁺-ATFaza, Na⁺-ATFaza, H⁺-ATFaza, Ca⁺-ATFaza va anionli ATFaza kabi xillari aniqlangan. Keyingi vaqtlarda adabiyotlarda ionlarning faol tashiluvida anorganik pirofosfatazalar (H⁺-RRaza) ham qatnashishi mumkin degan ma'lumotlar e'lon qilinmoqda. Shuningdek H⁺ ionlarining faol tashiluvida NADF, NADFH yoki boshqa oksidlanishi-qaytarilishi mumkin bo'lgan birikmalar tufayli ham bo'lishi mumkin. Ionlarning (H⁺) ATF yoki NAD(F)H yordamida membranalar orqali tashiluvi proton pompasi (H⁺-pompasi yoki H⁺-nasosi) nomini olgan.

Proton pompasi (H⁺-pompa) xuddi hayvon hujayralaridagi Na⁺ kabi bir qancha hujayra uchun o’ta muhim bo‘lgan jarayonlarni amalga oshirishda, xususan hujayra ichki pH muhitini boshqarishda membrana potentsiaillarini vujudga keltirishda, energiyaning tashiluvi va yig‘ilishida, moddalarning membranalarda tashiluvida, ildizlarning mineral tuzlarni yutishida va boshqa jarayonlarda qatnashadi,

Ushbu H⁺-pompasining faollashishida N⁺-ionining elektrokimyoviy (Δμ_H⁺) potensiali ortadi. Bu ko‘payish uning elektrik (ΔΨ) va kimyoviy (ΔrN) komponentlarining ko‘payishini o‘z ichiga oladi ya’ni:

Δμ_H+= ΔΨ+ΔpH

Ushbu ikkala komponent ham moddalarning almashinuvida qatnashishi mumkin. Elektrik potensial bir qancha ionlarning (K⁺,Mg²⁺, Mn²⁺, Ca²⁺ vaboshqalar) yutilishi uchun energetik asos bo'lib xizmat qiladi. Proton potensiali esa hujayraga N⁺-ionlari simporti bilan boradigan anionlar, qandlar, aminokislotalarning hujayragi tashiluvi hamda osmotik boshqariluvi uchun xizmat qiladi. Membrananing tuzilma funksiyasi. Membranadagi poliferment komplekslarning ma'lum bir tartibda joylashishi tufayli katalitik markazlar bir-biri bilan yaqinlashadi. Buning natijasida poliferment komplekslar yuqori samaradorlikka ega bo'ladi. Membranadagi bitta ferment molekulasi o'rtacha 20-30 molekula fosfolipid tutadi.

Oqsillar atrofidagi lipidlarning doimiy harakati tufayli fermentning lipid «qobig'ida» molekulyar teshikchalar vujudga keladi. Agar lipid suyuq agregat holatida bo'lsa bu hol ferment faoliyatiga ta'sir qilmaydi. Ammo lipidlarning anchagina qismi qattiqlashgan bo'lsa bu oqsil fermentlarning yopishishiga olib kelib, ularning funksiyasini buzilishiga olib keladi.

Energiyaning to'planishi va tashiluvi. Bu membrananing eng asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Yashil o'simliklar xloroplastlari tomonidan qabul qilingan yorug'lik energiyasi avvalo NADH va ATF energiyasiga, oxir oqibatda esa qand, organik kislotalar, aminokislotalar kimyoviy bog'larining turg'un energiyasiga aylanadi. Ushbu birikmalarning sitoplazma va mitoxondriyalarda oksidlanishi natijasida hujayraning hayot faoliyati uchun zarur energiyalar ajraladi. P.Mitchelning (1961) xemoosmotik nazariyasiga ko'ra mitoxondriyalar va xloroplastlardagi ATF sintezi jarayoni N⁺-ionlarining elektrokimyoviy membrana potensiali vujudga kelishi bilan bog'liqdir. Bu esa N⁺-nasoslarining ishi tufayli bo'ladi.

Membrananing retseptorlik-regulyatorlik (boshqaruvchilik) funksiyasi ham alohida ahamiyatga egadir. Membranalarda oqsil tabiatli, kimyoviy va fizik omillarga o'ta sezuvchan xemo-, foto- va mexanoretseptorlar mavjud. Bu retseptorlar tashqi va ichki muhitdan keladigan signallarni qabul qiladi va hujayrada moslashish reaksiyalarini vujudga kelishini ta'minlaydi.

Yadro. Irsiy belgilarni saqlovchi organoid bu yadrodir. O'simlik hujayrasi yadrosining diametri 10 mkm atrofida bo'lib ikkita membrana (ichki va tashqi) bilan o'ralgandir. Ushbu membranalarda 10-20 nm o'lchamdagi teshikcha-kanalchalar bo'lib ular orqali nukleoplazmaga oqsil va nuklein kislotalar tashiladi. Ko'rinishi dumaloq, oval va ipsimon bo'lishi mumkin. O'simlik hujayrasida ko'pincha bitta yadro uchraydi, biroq ko'p yadroli hujayralar ham bor. Yosh hujayrada yadro markazga yaqin bo'ladi. Yadro ikki qavatli membrana bilan o'ralgan bo'lib unda 1-6 dona yadrocha bo'ladi (I.4-rasm).

Yadro endoplazmatik to’r yordamida boshqa organoidlarning membranasi bilan bog'langan bo'ladi. Yadro maxsus-spesifik oqsillarni sintez qilish va irsiy belgilarni avloddan-avlodga ko'chirishda muhim rol o'ynaydi.

Nukleoplazmada DNK, RNK va oqsillardan tashkil topgan xromatin ipchalari bor bo'lib ular bo'linayotgan hujayrada xromosomalarga aylanadi. Bu xromosomalarning soni har bir tur o'simlik uchun bir xildir. Meyoz va poliploidiya hollaridan boshqa barcha hollarda har bir tur hujayrasi yadrosidagi DNK miqdori doimiydir.

O'simliklarning genomi hayvon hujayralari genomiga nisbatan ko'p DNK tutishi bilan farqlanadi. Nukleolazmada fermentlar, kofaktorlar mavjud bo'lib, ular o'z navbatida DNK molekulasining replikasiyasi va transkripsiyasini amalga oshiradi.