Huquqning paydo bo`lishi, mohiyati belgilari, tizimi va manbalari

Ijtimoiy normalar tizimida huquqning o`rni.

Jamiyatda normalarning ikki tizimi mavjud: 1) texnikaviy; 2) ijtimoiy.

Texnikaviy normalar “ inson-mashina” munosabatlarini tartibga soladi. Ijtimoiy normalar-odamlar va ularning birlashmalari o`rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi umumiy xulq-atvor qoidalari bo`lib, ular “ inson-inson” munosabatlarini tartibga soladi.

Axloq normalari – ezgulik va yovuzlik, qadr-qimmat, adolat va nohaqlik haqidagi axloqiy tushunchalarga mos ravishda jamiyatda o`rnatilgan xulq-atvor qoidalaridir.

Jamoat birlashmalari normalari – jamoat birlashmalarining o`z faoliyatini tartibga solish uchun va tashkilotlarning a`zolari o`rtasidagi munosabatlarni aniqlash uchun o`rnatgan xulq-atvor qoidalaridir.

Odat normalari – kishilarning ko`p marta takrorlanganligi uchun odatga aylangan va shu tariqa avloddan-avlodga o`tib kelayotgan xulq-atvor qoidalaridir. An`ana normalari-ilg`or an`analarni asrash munosabati bilan yuzaga kelgan umumlashgan va barqaror hulq-atvor qoidasi.

Marosim normalari – kishilarning ma`lum rasm-rusmlarni bajarishdagi xulq-atvor qoidalaridir.Diniy normalar. Siyosiy normalar – alohida shaxslar va siyosiy birlashmalarining hokimiyatga munosabati masalalarini tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalari. Huquq normalari-umummajburiy xulq-atvor qoidalari.

Axloq va huquq. Axloq-kishining jamiyatdagi xulqini normativ tartibga soluvchi usullardan biridir. Axloq-ijtimoiy ong shakllaridan biri, shu bois butun ijtimoiy ong singari uning ham tuzilishi bir xil emas. Axloqning alohida xususiyati shundan iboratki, axloq normalariga amal qilish jamoatshilik fikri orqali ta`minlanadi. Huquq – ma`lum yuridik shakllar, ya`ni manbalarda-qonun, farmon, qaror va huquqda namoyon bo`luvchi ijtimoiy xulq-atvor qoidalarining qat`iy ifodalangan tizimidir. Axloq yozilmagan hulq-atvor qoidalari majmuidan, huquq normalari yozilgan xulq-atvor qoidalari yig`indisidan iborat. Axloq va huquq o`rtasidagi asosiy farq:

1) Huquq normalari davlat tomonidan belgilangan va ruxsat etilgan bo`ladi, axloq normalari esa davlatning yordamisiz o`z-o`zidan shakllanadi;

2) Huquq normalarida davlat irodasi, axloq normalarida esa jamoatchilik fikri ifodalanadi;

3) Huquq normalari davlatning majburlov kuchi bilan, axloq normalari esa jamoatshilik fikri orqali amalga oshiriladi;

4) Axloq normalari keng doirani, huquq normalari esa tor doirani qamrab oladi.

5) Huquqda xulq-atvorni baholash mezoni “ qonuniy-noqonuniy”, axloqda “halol-nohalol” deb qabul qilingan.

6) Huquq normalari aniq ko`rinishga ega.

Huquq normalarining tuzilishi. Huquq normasi –davlat tomonidan belgilanadigan, kafolatlanadigan va bu muhofaza qilinadigan barcha uchun majburiy xulq-atvor qoidalaridir. Huquq normasi tuzilishiga ko`ra ush tarkibiy qismdan tashkil topgan.

1. Gipoteza – huquq normasining tarkibiy qismi bo`lib, unda norma amal qila boshlaydigan, ijro etiladigan sharoitlar bayon etiladi. Masalan, sudning fuqarolik ishlari bo`yicha arizalarni qabul qilishni rad etishga asos bo`luvchi gipotezali huquq normalari: da`vogarning bahslarni qonunda belgilangan tartiblarga rioya etib, dastlab suddan tashqari hal etishi, ishning ushbu sudga dahldor emasligi, layoqatsiz shaxs tomonidan ariza berilishi.

2. Dispozisiya – huquq sub`yektining yuridik muhim ahamiyatga ega bo`lgan hatti-harakati mazmunini ochib beradigan huquq normasining tarkibiy qismi. Agar gipoteza hokimiyat ko`rsatmasini qo`llashga farmon bersa, dispozisiya o`zida yuridik normalarning asosini aks ettiradi.

3. Sanksiya – huquq normasini bajarmaganlik uchun davlat organlari qo`llaydigan majburlov chorasi. Uning turlari: hayfsan, jarima, ozodlikdan mahrum etish. Huquq normasi quyidagilarni belgilab beradi: 1) kim, nimani va qashon qilishi kerak-dispozisiya; 2) bu harakatni qaysi sharoitlarda amalga oshirish kerak-gipoteza; 3) huquq normasi bajarilmasligining oqibatlari qanday – sanksiya.