I bob : To’qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularga qo’yiladigan sifat va xavfsizlik talablari

I BOB. TO’QIMACHILIK MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISH VA ULARGA QO’YILADIGAN SIFAT VA XAFSIZLIK TALABLAR.
I.1. To’qimachilik sanoati haqida umumiy talablar.
Toʻqimachilik sanoati — turli xildagi oʻsimlik tolalari, jun va sunʼiy sintetik tolalardan turli gazlamalar, ip va boshqa maxsulotlar ishlab chiqaruvchi yengil sanoat tarmogʻi. Toʻqimachilik sanoati tarkibiga toʻqimachilik xom ashyosini dastlabki qayta ishlash, ip gazlama, zigʻir, kanop, jut tolasidan gazlama, shoyi, jun gazlama, notoʻqima materiallar, toʻr toʻqish, toʻqimachilik attorlik, trikotaj, kigiznamat bosish sohalari kiradi. Toʻqimachilik sanoati mahsulotlari kiyimbosh va poyabzal ishlab chiqarishda, shuningdek, mebel, mashinasozlik sanoati va boshqalarda ishlatiladi. Oʻzbekistonda Toʻqimachilik sanoati yengil sanoatning yetakchi tarmogʻini tashkil etadi.
Toʻqimachilik buyumlari ishlab chiqarish qadim zamonlarda paydo boʻlgan. Gʻoʻza ekish, qoʻlda ip tayyorlash va gazlama toʻqish Hindiston, Xitoy, Misr va Oʻrta Osiyoda mil.dan bir necha asr ilgari maʼlum boʻlgan. Toʻqimachilik sanoati mashinalashgan ishlab chiqarishga birinchi boʻlib oʻtgan sanoat tarmogidir. Yevropada XVII-asrning 2-yarmidagi sanoat toʻntarishi shu tarmoqdan boshlangan.
Oʻzbekistonda Toʻqimachilik sanoati uzoqtarixga ega. Oʻrta ayerlarda mahalliy hunarmandlar tayyorlagan atlas, beqasam, baxmal, banoras, zandanachi, olacha kabi mahsulotlar uzoq mamlakatlarda mashhur boʻlgan, Buyuk ipak yoʻli orqali Yevropa va Yaqin Sharq mamlakatlariga chiqarilgan. Lekin mayda tarqoq hunarmandchilikni birlashtirib sanoat asosini yaratish va gazlamalar ishlab chiqarish esa faqat XX asrning 20-yillaridan boshlandi.
1926-yilda Fargʻona toʻqimachilik fabrikasining navbati ishga tushirildi (10000 urchuq va 300 toʻquv dastgohi), 1932-yilga kelib uning 2 va 3navbatlari ham qurildi (19900 urchuq, 906 toʻquv dastgohi). 1930-yilda Samarqand shoyi toʻqish fabrikasi ishlay boshladi. 1932-yildan Toshkent toʻqimachilik ktini qurish boshlandi. 1935-yil bu kt gazlama ishlab chiqara boshladi (33630 urchuq, 90-yillarda Oʻzbekiston Toʻqimachilik sanoati yangi sifat oʻzgarishlari bosqichiga oʻtdi. Respublikaning xorijiy mamlakatlar bn hamkorlik aloqalari tobora kengayib, chet ellik sheriklar bn barpo etilgan qoʻshma korxonalar soni koʻpayib bordi.
Oʻzbekiston Toʻqimachilik sanoatiini rivojlantirishning asosiy yoʻnalishlaridan biri jahon bozoriga paxta tolasini chiqarish emas, balki jahon bozorida raqobatbardosh ip gazlama ishlab chiqarishni koʻpaytirishdan iborat strategiya tanlandi. Shu maqsadda AQSH, Italiya, Turkiya, Pokiston, Hindiston, Koreya Respublikasi va boshqa mamlakatlar firmalari bn ip gazlama ishlab chiqaradigan yangi qoʻshma korxonalar tashkil etildi. Korxonalarni chet el ilgʻor toʻqimachilik texnologiyasi bn jihozlash boshlandi. 1993—94 ylarda "Buxoroteks" aksiyadorlik jamiyatiga Shveysariya, Germaniya uskunalari oʻrnatildi. 1994-yilda Turkiyaning "Yazeks" korporatsiyasi bilan hamkorlikda Qoraqalpogʻiston Respublikasining Ellikqalʼa tumanida toʻliq texnologik siklli toʻqimachilik majmui ishga tushirildi.
1995 — 2003-yillarda Oʻzbekiston Toʻqimachilik sanoatiga kiritilgan xorij sarmoyalari 519,89 mln.dan ortiqroq AQSH dollarini tashkil etdi, shoʻ jumladan, Janubiy Koreyaning "Kabul tekstaylz" kompaniyasi kiritgan investitsiya 186 mln., Turkiyaning "Timi", "Tipash" kompaniyasi 75 mln. (Namangandagi "Kosonsoy— Tikmen" kostyumbop va paltobop gazlamalar, jun choyshab va qoʻlda toʻqiladigan gilamlar uchun yigirilgan ip), "Bursel" firmasi 52,9 mln. (Chinoz toʻqimachilik kti), "Astop" firmasi 40,3 mln ("Asnamtekstil"), Yaponiyaning "Marubeni" firmasi 60 mln. ("Silk Road", Namangan) AQSH dollaridan iborat boʻldi. Oʻzbekiston Toʻqimachilik sanoatida eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish qajmi tobora oʻsib bormoqda. Oʻzbekiston Toʻqimachilik sanoatida 2003-yilda 453,3 mln. m2 gazlama, shu jumladan, 415,2 mln.m² ip gazlama, 167 mln. juft paypoq, 28,6 mln. dona trikotaj mahsulotlari ishlab chikarildi.
To'qimachilik materialshunosligi fani uch qismdan iborat. Birinchi qismda to'qimachilik tolalari va iplarining olinishi, ikkinchi qismda to'qim achilik tolasi, iplarning tuzilishini, xususiyatlarini aniqlaydigan uslublar va asboblar to'g'risida ma'lumotlar beriladi. U chinchi qism da tayyor m ahsulotlarning tuzilishini, xususiyatlarini aniqlaydigan uslublar va asboblarning tuzilishi bayon etiladi.
To‘qimachilik tolasi deb to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishga yaraydigan, chegaralangan uzunlikdagi; yumshoq, ingichka va mustahkam jismga aytiladi
Respublikamiz iqtisodiyotining rivojlanishidagi ustuvor yo'nalishlardan biri — to'qim achilik va yengil sanoat mahsulotlarini yetarli darajada sifatli ishlab chiqarish, xalq ehtiyojini qondirish va uni eksport qilishdan iborat. Bu mas'iiliyatli vazifani bajarishda materialshunoslik fanining ahamiyati katta.
Muhandismaterialshunoslar to'qim achilik va yengil sanoatda ishlatiladigan xom ashyolar, olingan yarim va tayyor mahsulotlarning tuzilishini, xususiyatlarini ilmiy asosda tahlil qilib, muhandistexnologlarga ishlab chiqarish jarayonini samarali tashkil etishga va sifatli mahsulot olishga bevosita yordam beradilar.
Materialshunoslik sohasidagi mutaxassislar xom ashyo va mahsulot nuqsonlarini faqatgina qayd etmasdan, balki sifatni boshqarish bo'yicha ham faol qatnashib, bo'lajak nuqsonlarning qanday hosil bo'lishini oldindan aytib berishlari mumkin. Mahsulot sifatini oshirish dolzarb muammolardan bo'lib, u ko'p omillarga, shu jumladan mashinalarning ish holatiga, ishni tashkil etishga, xom ashyoning sifatiga, ishchilarning kasb mahoratiga, xom ashyo, yarim va tayyor mahsulotlarning sifatini nazorat qilishda mutaxassislarning bilimdonligi va malakasiga, sinov o'tkazuvchi qurol va asbob-uskunalarning zamonaviyligiga va hokazolarga bog'liq. Mahsulot sifatini oshirish uchun ishlab chiqarish tizimining hamma bo'g'inlarida ishni sifatli tashkil etish kerak. Shu bilan birgalikda ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalarini ishlab chiqarishga tatbiq etish, mahsulot sifat ko'rsatkichlarini aniqlashda zamonaviy asbob-uskunalardan foydalanish, nazoratning yangi usulini ishlatish samarali natija beradi. Avtomatlashtirilgan o'lchash asboblarini tatbiq etish sermehnat sinash jarayonlarini tezlashtiradi va kutilayotgan natijalarni katta aniqlik bilan beradi. Bugungi kunda tabiiy va kimyoviy tola, iplarni aralashma holatida ishlatish ko'paymoqda. Ulardan sifatli mahsulot olish uchun yangi va aralash xom ashyoning xususiyatlarini atroflicha ishlab chiqarish jarayonlarining rejalarini tuzis ta’limoti asosida bajariladi.