I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqiga qo’yilgan talablar

O’RTA VA KATTA GURUHLARDA

1. 
   Tevarak – atrof bilan tanishtirish, nutuq o’stirish, lug’atini ustida ishlash.
   
2. 
   Nutuqning grammatik tomonini shakillantirish
   
3. 
   Nutuqning tovush madaniyatini tarbiyalash
   
4. 
   So’zlashuv nutqini shakillantirish.
   
5. 
   Hikoya qilishga (monolog)ga o’rgatish
   
6. 
   Bolalarni Badiy adabiyot bilan tanishtirish
   

MAKTABGA TYYORLOV GURUHI

1. 
   Tevarak – atrof bilan tanishtirish, nutuq o’stirish, lug’atini ustida ishlash.
   
2. 
   Nutuqning grammatik tomonini shakillantirish
   
3. 
   Nutuqning tovush madaniyatini tarbiyalash
   
4. 
   So’zlashuv nutqini (dialog)ni shakillantirish.
   
5. 
   Badiy adabiyot bilan tanishtirish
   
6. 
   Hikoya qilishga o’rgatish monolog
   
7. 
   Savol o’rgatishga tayyorlash
   

Tarbiyachi dastur bo’limlarini va har bir bo’lim talablarini yaxshi va uning mazmunini aniq belgilab olish malaksini egallagan bo’lishi kerak.
Masalan; tarbiyachi katta guruhdagi bolalarni “Tevarak – atrof bilan tanishtirish va nutqini o’sitirish” bo’limida ko’rsatilgan ob’ekt yoki hodisa bilan tanishtirishda lug’at ishiga qo’yiladigan aniq talablarni yaxshi bilish, bolalarni tulri savollarga javob berishga o’rgatish kerak. Chunonchi; “bolalart bog’chasida ta’ilm va tarbiya dasturi”ning nutq o’stirish bo’limida katta guruhdagi bolalarni oshpazning mehnati bilan tanishtirish tavsiya etilgan. Bolalar oshpazning mexnati bilan tanishish jarayonida oshpazga ovqat pishirish uchun kerak bo’ladigan maishiy xo’jalik asboblarining (go’sht maydalagich, tova, qozon, kapkir, cho’mich, taxtacha va h.k) oziq ovqat maxsulotlarining (karam, lavlagi, loviya, no’xat, qovoq, sholg’om va h.k) ovqatlarning (sho’rva, mastava, shovla, palov, do’lma, chuchvara,kotlet va h.k) ovqatlarni pishirish bilan bog’liq bo’lgan ish – harakatlarining nomalarini (qovuradi, qaynatadi, suzadi va h.k) bilib oladilar va buning natijasida ularning lug’ati boyib boradi va faollashadi.
Dasturda nutiqning Grammatik tuzilishini kattalar bilan muomilada bo’lishi va taqlid asosida asta – sekin o’zlashtirib boradi. Nutqning Grammatik tuzulishini egallash murakkab va uzoq davom etadigan jarayon.
Shuning uchun ham dasturda nutuqning garammatik tuzulishini egaliash bo’yicha ish mazmuni har bir yosh guruhda bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olagn holda belgilangan. Masalan; birinchi va ikkinchi kichik guruhda bolalarga otlarni ko’plikda to’g’ri ishlatilish, sifatlarning ot bilan shaxs – sonda moslashuvi, fe’lning o’tgan va kelasi zamonda ishlatilishini mashq qildirish, ularni so’roq so’zlarining intonatsiyani egallashga tayyorlash kabi vazifalarni hal etish rejalashtirilgan bo’lsa, o’rta guruhda esa bu vazifa ancha murakkablashadi.
Endi ushbu guruh bolalari nutquni morfologik va sintaktik tomondan takomillashtirishga, otni kelishiklar bo’yicha to’g’ri turlashga, fe’llarni shaxs va zamonda to’g’ri tuslashga o’rgatiladi.
Katta vatayyorlov guruhlarda nutqning garammatik tuzulishini shakillantirish bo’yicha dastur vazifalari va ualrning mazmuni ancha murakkablashishi bilan ajiralib turadi. Ushbu guruhdagi bolalarni o’z nutuqlarida uyushiq bo’laklari, yoyiq va qo’shma gaplarning turli hillarida (bo’lgan qo’shma gap, ergashgan qo’shma gap), ko’makchi, bog’lovchi va ravishda foydalanishga o’rgatish, otlarni ko’olikda (qo’ylar, jo’jalar, uloqchalar) to’g’ri ishlatish kabi malakalar takomillashtiriladi.
Nutuqning tovush madaniyatining shakillantirish – “Bolalar bog’chasida nutuqni rivojlantirish dasturi”ning muhum bo’limlaridan biri. Tovush madaniyati ona tilidagi barcha tovushlarini to’g’ri talaffuz etilishini, diksiya hamda intonatsiyaning ifodaliligini, so’zlashgan vaqtda to’g’ri nafas olish va chiqarishni, ovoz toni va tempini tartibga solishni o’z ichiga oladi.
Dastur maktabgacga tarbiya yoshidagi bolalarni aniq,shoshilmay, yetarlicha baland ovozda gapirishga, so’zlarni dona – dano talaffuz qilishga, unli va undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz etishga, intanatsiya vositalaridan to’g’ri foydalanishi amalgam oshirishni belgilab bergan. Dasturdagi ushbu vazifalar har bir guruhda, bolalarning yoshi va pisihologik xususiyatlarini hisobga olgan holda amalgam amalgam oshirilib boriladi.
Bolalarni so’zlashuv nutqiga o’rgatish. Bolalarni so’zlashuv nutqiga o’rgatish bo’yicha dastur talabida ularni butun guruh uchun berilgan savollarga bitta – bittadan javob berishga, jampoa bo’lib so’zlashishiga, suhbatda qatnashishga, o’rtoqlarning javobini qunt bilan tinglash va o’zi ham savol berishga o’rgatilishi ko’rsatilgan. Shu bilan bir qatorda, tevarak – atrofdagi kishilar bilan so’zlashganda samimiy, mazmunli gapirish kabi ijobiy xislatlar ham tarbiyalanib boriladi.
Dasturda o’rta guruhdan boshlab bog’lanishli nutqni rivojlantirish, ya’ni hikoya qilishga o’rgatish mo’ljallangan.
Dastur 4 – 5 yoshdan boshlab bolalarni buyumlarni tasvirlashga (o’yinchoqlarni, o’simliklarni, kiyimlarni) ularning o’ziga xos belgilarni aytishga qisqa, bolalarga tanish ertaklarni, mashg’ulotlarda birinchi marta o’qib berilgan, hajmi uncha katta bo’lmagan hikoyalarni qayta hikoya qilishga o’rgatishni nazarda tutadi. Dasturda katta va tayyorlov guruhidagi bolalarni ijodiy hikoya qilishga tarbiyachi tomonidan boshlangan ertak yoki hikoyani nihoyasiga etkazishga, taklif etilgan mavzu va reja asosida ertak yoki hikoyani to’qishga, berilgan 3-4 so’z asosida ertak yoki hikoya o’ylab topishga, bolalarning shaxsiy tajribalari, hayotiy mavzular asosida hikoya yoki ertak tuzushga o’rgatish belgilangan.
Badiy adabiyot bilan tanishtirish. Bolalarni badiy adabiyotga bo’lgan qiziqishlarini va muhabbatlarini o’stirish va rivojlantirish maqsadida ularga hikoyalar, she’rlar o’qib beriladi, ertaklar hikoya qilib beriladi, she’rlar yod oldiriladi. Kitobdagi rasmlarni ko’rib chiqib, uni to’g’ri idrok etish, asar mazmunini tushunib olish, qahramonlarning xatti – harakatlarini baholay olish, badiy so’z jozibasini tarbiyalash kabi vazifalar dasturda ko’rsatilgan.
Dasturda katta va tayyorlov guruhidagi bolalarni savod o’rgatishga tayyorlash uchun ham alohida o’rin ajiratilgan. Bu bolalarni ikki, uch, to’rt so’zdan iborat, ko’makchi va bog’lovchlarsiz gap tuzishga (Masalan; “koptok bumaladi”, “Chiroyli qo’g’irchoq”, “Ahmad koptokni oldi”, “Lola Ahmadga koptokni irg’atayapti” va h.k.lar) so’zlarni bo’g’inlarga ajiratishga (Masalan; lo – la, qo’y – qo’zichoq, o’y – na – yap - ti) o’rgatadi.
“Bolalar bog’chasida ta’lim – tarbiya dasturi ”dagi “Tevarak – atrof bilan tanishtirish, nutq o’stirish”bo’limlarining ikki xususiyati bor;
- bolalar bog’chasida ona tilini o’rgatish va shu orqali bolalarning og’zaki nutqini rivojlantirishga asoslangandir.
Dasturda maktabgacha tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri bo’lgan bolalarni ona tilida to’g’ri va aniq gapirishga, ya’ni kattalar bilan turli faolyatlarda uydagi mashg`ulotlarda, mehnat jarayonida, kundalik tartib daqiqalarda erkin, to`g`ri munosabatda bo`lishga o`rgatishga katta ahamiyat berilgan.
To`g`ri nutq-bu a)tovush va so`zlarni to`g`ri talafuz qilish; b) so`zlarni ma`nosiga ko`ra to`g`ri ishlatish. Agar bola o`z fikrni aniq va to`g`ri ifodalasa, atrofdagilarga uning fikri tushunarli bo`ladi;
s) gramatika qoidalarga asosan so`zlar shaklini to`g`ri o`zgartirish va boshqa so`zlar bilan bog`lay olish;
ona tili dasturining ikinchi xusisiyat- bu uning tevarak –atrof va tabiat bilan tanishtirish dasturi bilan qo`shib berilganligidir. Bolalarni tevarak –atrof va tabiat bilan tanishtirish jarayonida ularning nutqi takomilashib boradi. Chunki tevarak-atrof bilan tanishtirish, turli voqea xodisalarni, predmetlarni yordamida amalgam oshiradi.
Bola nutqini rivojlantirishning asosiy vositalaridan(shakllardan) biri bu ta`lim. Ta`limning asosiy shakli mashg`ulotdir. Nutq o`stirish mashg`ulotlarda bola o`z nutqining tarbiyachining namunaviy nutqi bilan taqqoslashga, boshqa bolalar bilan o`quv materiallarni bajarishga, ya`ni tarbiyachining tushuntirishini, hikoyasini tinglashga, birgalikda kuylashga ma`lum bir ob`ektga diqqatini qarata olishga, navbat bilan gapirishga o`rgatadi.
Ona tilini o`rgatish mashg`ulotinig didaktik maqsadga ko`ra quyidagi tiplarni ko`rsatish mumkin: yangi materiallarni bayon etuvchi mashg`ulotlar, bilim, malaka va ko`inikmalarni mustahkamlovchi mashg`ulotlar, bilimlarni umumlashtirivchi I va bir tizimga soluvchi mashg`ulotlar, yakunlaovchi yoki tekshiruvchi-hisobga oluvchi- sinovchi aralash mashg`ulotlar.
Bolalar bog`chasida ilgari hosil qilinga bilim, ko`nikma va malakalarni mustahkamlovchi mashg`ulotlardan keng foydalinadi.
Masalan, sayohatlari haqida hikoya qilib berish, sport honasi xaqida suhbat, ilgari o`qib yoki hikoya qilinib berilgan ertak yoki hikoyani so`zlab berish, ilgari yod olingan she`rlarni takrorlash.
Bilimlarni umumlashtiruvchi va bir tizimga soluvchi (sestema) mashg`ulotlar. (“Kimga nima kerak?” “Do`kon” o`yinlarda bolalar predmetlarni rangiga, shakliga, nima uchun mo`ljallanganiga qarab tasniflanadi)
Katta guruhda ona yurt, kattalarning mehnati, transport haydovchilarning mehnati, hikoyalar haqida unimlashtiruvchi suhbat o`tkaziladi. Bunda bolalar oldiga materiallarni maqsadga qaratilgan holda esga olish vazifasi qo`yildi. Umumlashtiruvchi (yakunlovchi) tipdagi mashg`ulotlar bolalarda mantiqiy tafakurni, analitik-sintetik faolyatni shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
Hisobga oluvchi mashg`ulotlar tasviriy faolyatda foydalinadi. Biroq bu mashg`ulot turi bolaning ona tili bo`yicha bilim va malaka darajasini aniqlash zarurdir.
Ayrim bilimlar bo`yicha sinov- tekshuriv mashg`ulotlarini o`quv yilining boshida yangi qabul qilingan bolalarning bilimni aniqlash maqsadida o`tkazish maqsadga muvafiqdir. Qilingan ishlarga yakun yasash maqsadidaga o`tqazish maqsadga muvafiqdir. Qilingan ishlarga yakun yasash maqsadida yilning oxirida ham sinov- tekshiruv mashg`ulotlari otkaziladi.
Bolalar bog`chsida ko`priq aralash turdagi mashg`ulotlardan foydalanish joriy qilingan. Masalan, bir mashg`ulotning o`zida bolalarni yangi bilim beruvchi material bilan tanishtiriladi ilgari hosil qilingan bilim takrorlanadi va mustahkamlanadi. Nutq o`stirish mashg`ulotlarni o`ziga hos husisiyatlarga ega bo`lib, ayrim vaqtlarda mashg`ulotni o`tkazishda qiyinchiliklar vujudaga keladi.
Tasviriy- faolyat, jismoniy tarbiya, musiqa mashg`ulotlarda, hamma bolalar bir Hilda faollik ko`rsatadilar, nutq o`stirish mashg`ulotida hamma bolalar birdek faol qatnashmaydilar. Rasm asosida hikoya tuzish, savollarga javob berish kabi topshiriqlarda ba`zi bolalar javob beradilar, qolganlar esa o`rtoqlarining javobini to`ldiradilar.
Har bir tarbiyachi mashg`ulotlarni tashkil etishda quyidagi didaktik talablarga qatiy rioya qilish lozim:
1 Mashg`ulotga oldindan puxta tayyorlanish, uning mazmunini, ta`lim usullarin aniqlash
2 Aqliy ish bilan bandlik yukini taqsimlsh (aqliy zo`riqishni oldindan belgilash). Tarbiyachi ta`lining rivojlantiruvchi tamoyilga amal qilib, bolalardan aqliy faollikni talab etuvchi, muraskkab vazifalar beradi.

3. 
   Mashg`ulotlarning tarbiyaviy xarakterig ega bo`lish.
   

4 Mashg`ulotlarning jo`shqinlik xarakteriga ega bo`lish. Mashg`ulotni boshlashdan avval bolalarda bilim olish istgini qiziquvchanligini, yangilikni bilib olishga ishtiyoqni vujudga keltirish kerak.
5 Ta`lim usullarini mashg`ulotning tuzishga qarab tanlash. Mashg`ulotning tuzilishi avvaldan aniq qilib belgilab qo`yilishi kerak. Mashg`ulotning boshida yangi material bilan tanishtirishda avvalgi mashg`ulotlarda o`rganilgan materiallar esga olinib,uni bolalar tarbiyachisi bilan bog`lanadi.
Mashg`ulotlarning boshlanish qismini ta`sirli qiziqarli qilib tashkil etish uning keyingi qismlariga ham bolalarda qiziqish uygo`tib, diqqatining barqarorligini ta`minlaydi. Shuning uchun mashg`ulotlarning boshlanishi qisqa jonli qilinib tashkil etiladi, ba`zan qo`g`irchoqning mehmoni bo`lib kelishi, ayiqning mashinada kirib kelishi sahnada masharabozning payd bo`lishi kabi ko`rinishlardan foydalanish, topiqshmoq, she`r aytish, kirish suhbati o`tkazish va hokozalrni kirinish mumkin.
So`ngra bolalar tomonidan mustaqil ishlar amalgam oshiriladi, ammo tarbiyachi tomonidan rahbarlik qilinadi.
Mashg`ulotning yakuniy qismi qisqa va jo`shqinlgi bilan ajralib turish kereak, ya`ni mashg`ulotda o`zlashtirilgan materialni mustahkomlash uchun mavzuga yaqin bo`lgan badiy asarlarni o`qib berish, she`r aytib berish, topishmoq aytish didaktek o`yin kabi usullardn foydalinadi.
Agar mashg`ulot aralsh turda bo`lsa, u holda uning birinchi qismida yangi mavzu bilan tanishtiradi, va u yuqorida ytib o`tilgan sxema asosida tuziladi. Mashg`ulotning qolgan qismlari bolalarga tanish bo`lgan materialga bag`ishlanadi, ammo bu qismlarda ham talimning o`zgarturuvchi usulardan ham ta`limning o`zgatuvchi usullardan foydalanadi. Masalan, tarbiyachi boladan she`rni yoddan aytib berishni so`rar ekan, unga sherni qanday(sho`x mungli yoki muloyim) aytish kerakligini va nima uchun shunday aytish kerakligini tushuntiradi.
Mashg`ulotning tuzilishini rejalashtirishda osonroqdan murakabroqga, jo`shqinlikdan yanada jo`shqinlikka o`tish hisobga olinadi. Mashg`ulot qismlari o`rtasida 1-2 fuzkultdaqiqalar ko`zda tutiladi .
6 Mashg`ulotlning hamma bosqichlarid har bir bolaning nutqiy faoligini o`stirish. “Nutqiy faollik ” bolaning butun mashg`ulot davomida hammaga eshitiladiqilib gapirishga emas, balki pedagogning va tengdoshlarining nutqini faol tarzda idrok qilishi va uni tushunishi demakdir. To`g`ri tanlangan va tuzilgan savollar, topshiriqlar ham nutq faolligini ta`minlovchi vostaalardan biridir. Tarbiyachi savollar topshiriqlar berganda , guruhdagi hamma bolalarga qarata murojat etadi, zarur bo`lganda uni takrorlaydi ,javob beruvchiga baland , aniq ,hammaga tushunarli qilib gapirish kerakligi haqida ko`rsatma beradi, nutqiy rivojlanish har hil darajada bo`lagan bolalardan navbatma –navbat so`raydi ,hadeb bir boladan so`rayvermaydi , guruhdagi bolalarga javobi berayotgan bolaning tug`ri yoki notug`ri ekanligini nazorat qilib berishini ,ularga savol bilan murojat etadi :u to`g`ri va to`liqn javob berdimi ? yana nimalar haqida gapirishi kerak edi? Tartib bilan so`zlab berdimi ? va hokazo
7 Ta`limning kollektev –jamoa kasb etishini bolalarga induvdual yondoshish bilan birga qo`shib olib borish .ishning frontal shakli – bu umumiy topshiriqlar ,umumiy ritm jo`r bo`lub javob berish va h.k bular esa o`z navbatida bolalarga beriladigan alohida topshiriqlar bilan qo`shib olib boriladi .Tarbiyachi yakka (invudual ) topshiriq va usullarni tanlashda bolaning bilimi darajasini va nutqini malakasini, qiziqishini hisobga olishi kerak .
Ayniqsa targiyachi mashg`ulotda nutqi rivojlanmagan bolalarga alohida e`tbor qaratishi kerak . shunindek , indamas ,muloqat qilishni istamaydigan ,o`zini tutib tura olmaydigan , ezma bolalarga yakkama –yakka yondoshishi lozim .
8 Mashg`ulotni to`g`ri tashkil qilish . Mashg`ulot vaqtida muhit estitik talablarga javob berishi lozim .
9 Mashg`ulot natijalarini hisobga olish .tarbiyachi mashgulot vaqtida bola nutqini kuzatib, uning javobini hisobga olib boruvchi daftarga belgilab qo`yadi .
Bu tarbiyachi uchun kelbusi ish vazifalarini belgilab olishda yordam beradi.
10 O`tilgan materyalni boshqa mashg`ulotlardan yoki boshqa favoliyatlarda mustahkamlash .Bu talabga rioya qilish juda muhimdir . Chunki bolalar nutqini rivojlantirish bo`yicha olib boriladigan ish jarayonoda mutakkab aqliy ko`nikma va malakalar hosil bo`ladi . bolalarga ona tilini o`rgatish boshqa mashg`ulotlardan ham amalga oshiriladi. Bu o`z navbatida bolaning turli favoliyarlarini tashkil etishda nutqining ros kattaligidan dalolat.
Birgina mashg`ulot orqali hamma nutiy vazifalarni (dastur talabarini) amalga oshirib bo`lmaydi . Masalan maishiy favoliyatiga ,tabiat hodisalariga , qo`l mehnati va tabiatdan mehnatga talluqli so`zlar faqat taniiy holda , bolalarning shaxsan ishtiroklashi jarayonida ular lug`atga kiriladi.
Mehnat va uning turlari maishiy xo`jalik ,qo`l mehnati bolalar lug`atini boyitishda va nutqiy munosabat malakalarini shakillantiradi asosiy vosita hiosblanadi . Mehnat jarayonodagi targiyachining hikoyalari bolalar tomonidan lug`atni faol o`zlashtirishda , bog`lanish nutqini rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi . Har bir o`yin turi olohida ahamyatga ega.Rolli o`yinlari ma`lum bir sohaga oid o`yinlarni o`zlashtirishga , o`z fikirlarini mustaqili ravishda bayon etishga o`rganadi. Kasglarda talluqli bo`lgan (shifokor uy bekasi ,tarbiyachi haydovchi , sotuvchi ) rolli o`yinlari kasbga oid so`zlarningbola lug`atiga jadal kirib borishga hamma madaniy so`zlashish malakasini egallashiga yordanm beradi .
Yasash qurilishga oid bolalarning lug`atining o`zlashtirishi qiyin bo`lgan so`zlar bilan o`zlashtirish va ularini nutqida faol qo`llanishda muhim.Bunday o`yinlar orqali bolalar narsalar (predmetlar ) ning sifatini, o`lchamlarini ,fazoviy joylashishini (yirik, yo`gon ,kalta og`ir ,yupqa uzun yuqoridan pastga ,oldida ,orqada o`ngda chapda va boshqalar) bilib oladilar va lug`atlarini boyitadilar.
Harakatli musiqa, sahnalashtirilgan o`yinlar bolalarda ifodali , mazmunli nutqni ,avogin ,to`g`ri nafas olish va chiqarish ,diksiyani shakillantiradi,
Didaktik o`yinlardan bolalarning tevarak –atrof to`g`risida.