I bob. Tabiat bilan tanishish-bolani kamolotga yetkazishdagi bir jarayon

II BOB. MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASALARIDA
TABIAT BILAN TANISHISH
2.1. Tarbiyachilarning bolani tabiatga bo‘lgan qiziqishlarini uyg‘otish va rivojlantirish bo’yicha vazifalari
Erta yoshdan boshlab bolalar tabiatga qiziqishni boshlaydilar. Ular ishtiyoq bilan turli xil o'tlar va gullarni to'playdilar, kapalaklar va qo'ng'izlarni ushlaydilar, qushlarni tomosha qiladilar va kattalarga "Bu nima?", "Nega yomg'ir yog'adi?", "Qushlar qayerga uchadi?", "Qayerda uchadi?" ular qishki kapalaklarmi? va hokazo. Bolalar atrofdagi tabiat haqida "hamma narsani" o'rganishni xohlashadi. Biroq, bolalarning tabiatga bo'lgan qiziqishi har doim ham kattalar tomonidan qo'llab-quvvatlanmaydi. Bolalar bilan o'rmonda, bog'da, o'tloqda, daryo bo'yida sayr qilish, ota-onalar ko'pincha bolalarning savollariga e'tibor bermaydilar va bolalarning qiziqishini qondirmaydilar.
Ota-onalarning bolalar manfaatlariga e'tiborsiz, loqayd munosabati bolalarni tabiatga befarq qiladi. Ba'zan bolalar daraxtlar va butalarning shoxlarini sindirib, o'simliklarning yashil kurtaklarini oyoq osti qiladilar, qush uyalarini buzadilar va hayvonlarni qiynashadi. Nima uchun bu sodir bo'lmoqda? Bolalarning tabiatga bunday munosabatini qanday izohlash mumkin? Bu bolalarda tevarak-atrofdagi tabiatga qiziqish o'z vaqtida saqlanmaganligi va shu sog'lom qiziqish asosida ularni o'simlik va hayvonlar hayoti bilan tanishtirmaganligi bilan izohlanadi. Kattalar bolalarga tabiat hodisalarini noto'g'ri tushuntirib berish, ularni turli xurofotlar bilan ilhomlantirish, qo'rqitish holatlari mavjud. Sohilga yaqinlashmang, aks holda suv sizni hovuzga sudrab tushadi, - deb qichqiradi ona qiziga, u suv piyodalarini, suzayotgan qo'ng'izlarni va hovuzning boshqa aholisini qiziqish bilan kuzatmoqda. Bu hayqiriqdan so‘ng qiz ko‘lmakning yam-yashil suviga qo‘rquv bilan qarasa ajab emas: “Agar “suv” rostdan ham u yerdan sakrab chiqib, meni suvga tortsa-chi”, deb o‘ylaydi u. Qo'rqib ketgan qizning xayoliga yana ko'p dahshatli va hayoliy fikrlar keladi. Va agar kelajakda u suv omborining hayotini yaxshi bilmasa, u hovuzga, ko'lga, daryoga yaqinlashganda doimo qo'rquvni boshdan kechiradi. Bolalar o'zlarini qiziqtirgan ko'plab tabiat hodisalarini mustaqil ravishda tushuntira olmaydilar va shuning uchun agar kattalar ularga bu borada yordam bermasalar, bolalarda tabiatga bo'lgan qiziqish rivojlanmaydi va so'nib qoladi.
Bolalar maktabgacha ta'lim muassasalarida tabiat bilan tanishadilar. Pedagoglar tabiatga bo'lgan qiziqishlarini uyg'otish va rivojlantirishga harakat qiladilar. Biroq, ota-onalarning yordamisiz buni qilish juda qiyin. Ota-onalar farzandlarining birinchi tarbiyachilaridir. Bolalar bog'chasiga borishdan oldin va ko'pincha maktabga kirishdan oldin, bolalar ota-onalari nazorati ostida uyda bo'lishadi. Shuning uchun ota-onalar farzand tarbiyasi haqida doimo g'amxo'rlik qilishlari, ayniqsa, ularning tabiatga bo'lgan qiziqishlarini rivojlantirishlari va mustahkamlashlari kerak. Ulug‘ rus o‘qituvchisi K. D. Ushinskiy shunday yozgan edi: “Suv ham, ochiq maydon ham, tabiat ham, shaharning go‘zal tevarak-atrofi ham, xushbo‘y jarliklar va tebranib turgan dalalar ham, pushti bahor va oltin kuz ham bizning tarbiyachilarimiz emasmidi? Pedagogikada meni vahshiy deb ayting, lekin men hayotim taassurotlaridan shuni angladimki, go'zal manzara yosh qalbning rivojlanishi uchun shunday katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, u bilan o'qituvchining ta'siri bilan raqobatlash qiyin. Bolalarning tabiatga yaqinlashishi ularning har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Ekskursiyalar va tabiat qo'ynida sayr qilish paytida bolalar o'simliklar va hayvonlarning hayoti haqida ko'p narsalarni bilib olishlari mumkin. Tabiatdagi turli hodisalarni kuzatish, ular berilgan savollarga mustaqil ravishda javob topishni o'rganadilar. Bolalarning tabiat qo‘ynida, toza havoda bo‘lishi ularga shifo beradi, yosh avlodning jismoniy kamolotiga xizmat qiladi. O‘z yurtingga oshiq bo‘lish uchun uni bilish, uning tabiiy boyliklari bilan tanishish kerak. Ular mamlakatimizda xaritaning yagona reja bo‘yicha qayta chizilishi, daryolar oqimi o‘zgarishi, dengizlar birlashishi va cho‘llarning jonlanishini bilib oladi. Bularning barchasi bolalarda buyuk ona Vatanimizga chuqur sadoqat, g‘ayratli muhabbat tuyg‘ularini tarbiyalashga xizmat qiladi. Shunday qilib, bolalarning tabiatga bo'lgan qiziqishini rivojlantirish, ularning tabiatga bo'lgan munosabati katta tarbiyaviy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bolalarda tabiatga qiziqishni erta yoshdan boshlab shakllantirish kerak. Bolaning atrofdagi narsa va hodisalarni idrok etishi va tushunishi bilanoq, uning diqqatini tabiatdagi yorqin va rang-barang hamma narsaga tez-tez qaratish kerak.
Tadqiqot obyekti: boshlang'ich maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirishda yurishning ahamiyati va o'rni.
Tadqiqot mavzusi: maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishda kundalik hayotda yurish va mehnat munosabatlari.
Maqsad: kundalik hayotda maqsadli yurish va mehnat majmuasidan foydalanish samaradorligini aniqlash.
Gipoteza: 1. Faqat yurish va kundalik hayotda murakkab ish bilan, maktabgacha yoshdagi bolalarning tabiati bilan tanishish ish samaradorligini oshiradi. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish bo'yicha ish samaradorligini oshirish uchun - yurishlarda va kundalik hayotda bir qator tadbirlarni ishlab chiqish.
Tarbiyachi tomonidan tashkil etilgan tabiat obyektlari va tabiat hodisalarini kuzatish maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirishning asosiy usuli hisoblanadi. Obyektga va bolalarning yoshiga qarab kuzatishlar epizodik, bir necha daqiqa davom etadigan va uzoq muddatli, ko'p kunlar, ba'zan esa haftalar davom etishi mumkin. Kichik maktabgacha yoshdagi guruhlarda bolalarni ob-havo, o'simliklar, hasharotlar, qushlarni kuzatishga jalb qilish mumkin. Bu kuzatishlar qisqa muddatli, lekin tez-tez takrorlanadi. O'rta guruhda, masalan, qisqa muddatli kuzatishlar bilan bir qatorda, uzoqroq kuzatuvlar tashkil etiladi. Yerga ekilgan yoki ekilgan o'simliklarning o'sishi va rivojlanishi uchun. Kattaroq guruhda uzoq muddatli kuzatishlar ko'proq o'rin egallaydi: bolalar o'simliklarning urug'lardan rivojlanishini, hasharotlarning o'zgarishini, tabiatdagi mavsumiy o'zgarishlarni va hokazolarni kuzatib boradilar. Uzoq muddatli kuzatishlar tabiat hodisalarining boshlanishidagi ketma-ketlikni, ularning ko‘zga ko‘rinadigan bog‘liqligini qo‘lga kiritish imkonini berishi bilan qimmatlidir. O'rta guruh bolalari bu kuzatishlarni o'qituvchi rahbarligida, katta guruhda esa mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Kuzatish bolalarning to`g`ri tasavvurlarini shakllantirishga va aqliy rivojlanishiga hissa qo`shishi uchun tarbiyachi ularga rahbarlik qilishi kerak. U kuzatishning maqsadlarini tushuntiradi, ularning e'tiborini ob'ekt yoki hodisaning xarakterli belgilariga qaratadigan savollar beradi. Agar bolalar o'rganilayotgan ob'ekt yoki hodisa bilan allaqachon uchrashgan bo'lsa, tarbiyachi ularning so'zini bildiruvchi kuzatishni tashkil qiluvchi savollardan boshlaydi, bolalar bir necha marta takrorlaydilar. Kuzatishlar jarayonida bolalarning turli analizatorlarini kiritish kerak. Pedagog ob'ektlarni tekshirishlarini ta'minlashi kerak: ular chiqaradigan, urish yoki his qilayotgan tovushlarni tinglashi va idrok etilganini to'g'ri nomlashi kerak. Analizatorlarning ishi kuzatuvlar jarayonida tarbiyachi bolalarning tabiiy ob'ektlar bilan o'yin va amaliy harakatlaridan foydalanganda faollashadi. Kuzatish jarayonida fikrlashni faollashtiradigan qimmatli uslubiy texnika ob'ektlar yoki hodisalarning xarakterli belgilarini farqlash va o'xshashlik bilan taqqoslash, taqqoslashdir. Tabiat ob'ektlarini solishtirganda, bolalar osongina farq belgilarini aniqlaydilar. Farq bo'yicha taqqoslash barcha guruhlarda amalga oshiriladi. O'xshashlik bo'yicha taqqoslash odatda bolalarni qiyinlashtiradi, chunki ular o'xshash narsalarning muhim xususiyatlarini mustaqil ravishda aniqlay olmaydilar. Ushbu uslubni maktabga katta yoshdagi va tayyorgarlik guruhlaridagi kuzatishlarda qo'llash mumkin. Ob'ektlarni taqqoslab, ushbu guruhlarning bolalari o'qituvchi yordamida o'xshash narsalar, hodisalarning muhim xususiyatlarini aniqlaydilar va ularni tasniflash va elementar tushunchalarni shakllantirish uchun material oladilar.
Bolalar bog‘chasida jonli tabiat burchagining bo‘lishi bolalarni tabiat bilan
ko‘rgazmali va amaliy tanishtirishning zarur sharoitlardan biridir. Bolalarning
ekskursiya yoki uy sharoitidagi kuzatishlari qisqa muddatlidir. Tabiat burchagida esa,
bolalar yil bo‘yi hayvon va o‘simliklar oldiga kelishlari va o‘simliklarni tarbiyachining
topshirig‘i asosida uzoq muddat kuzatishlar mumkin. Bu esa bolalar uchun laboratoriya vazifasini o‘taydi. Tabiat burchagining ta`limiy ahamiyati shundaki, bolalar o’simliklarning nomlari, qismlari, rivojlanish jarayonlarini kuzatadilar. Ularning issiqlikka, yorug’likka, suvga bo’lgan talab jarayonlarini o’rganadilar. O’simlikni parvarish qilish uchun sarflanadigan mehnat turi bilan tanishadilar.
Tabiat burchagining ta`limiy ahamiyatini yana quyidagicha izohlash mumkin:
Bolalar hayvonot olami turlari, ko’payishi, tana qismlari, harakatlari, oziqlanishi bilan
ham tanishadilar.
Tabiat burchagi uchun quyiladigan talablar:
1. O’simlik yoki hayvon biron bir aniq, tur uchun xos bo‘lishi kerak.
2. Tabiat burchagida yashovchilar "beor" ko’p mehnat talab qilmaydigan, ovqat
tanlamaydigan, bolalar yoshiga moe bulishi kerak.
3.Tabiat burchagida yashovchilar yorqin, jozibador, bolalar diqqatini uziga jalb
qilib tura oladigan bulishi zarur.
4.Bir turdagi o’simlik va hayvonlarni bir necha xili bulishi kerak.
5.Tabiat burchagida yashovchilar tamoman xavfsiz va bolalar sog’ligiga hech
qanday zarar etkazmasligi shart.
6.Tabiat burchagida yashovchi o’simliklar va hayvonlar soni cheklangan va
biologik xususiyatlari xisobga olingan holda joylashtirilishi kerak.
Hayvon va o’simliklarni tabiat burchagida saqlash, joylashtirishda birinchi
navbatda ularning biologik xususiyatlari hamda ehtiyojlari nazarda tutilishiga e`tibor
berish kerak.
Masalan: Ba`zi bir xona o’simliklari (chiroqgul, kaktus) quyosh nurlarini ko’proq
talab qiladi, shuning uchun ularni eng yorug joyga qoyish lozim. Boshqalar
(uzumbapn, gunafsha) tik tushi b turuvchi quyosh nuriga bardosh bera olmaydi.
Tabiat burchagi kuzni quvontirishi, xonani bezashi lozim. Nihoyat ob`ektlarni shunday
joylashtirish lozimki, bolalar ularning yoniga bemalol kela olishlari tabiat burchagini
kuzata olishlari va unda mehnat qila olishlari kerak. Agar imkon bo’lsa, har bir guruh
bolalari keng foydalana oladigan umumiy jonli burchak tashkil etilsa, yanada ham
yaxshi bo’ladi. bunda istagap guruh bolalar ekskursiya qilib kelib ko’radi, tanishadi.
o’rganadi Bunday jondi tabiat burchagida tulki kuyon, tovuq, echki kabilarni
parvarishlash mumkin Bundan tashkarn tabiat burchagida hayvonlarni boqishning
uziga xos hayotiy va biologik tomonlari bulib, uni har bir tarbiyachi yaxshi bilishi zarur.
Turli guruhlarda tabiat burchagini tashkil etish, ya`ni kichik guruxda: o’simliklar
dunyosi, Xitoy atir guli, fuksiya, doimiy gullovchi begoniy.
Baliqlar: Tilla baliq.
Qushlar: Sa`va, snegir.
Hayvonot quyon, olmaxon, dengiz chuchkasi.
O’rta guruh: o’simliklar dunyosi, begoniya reke, asparagus, xushboy yorongul,
aloe yoki agava.
Baliqdar: Tilla baliq turlaridan vuallexvost, teleskop. Qup1lar: Snegir jufti bilan.
Hayvonot olami: Kichik guruxda tavsiya etilgan hayvonlar saqlanadi.
Katta guruh: o’simliklar dunyosi: Tradeskantsiyaning 2-3 turi, plyush, aloe,
zigakaktus, amaralis.
Baliqlar: Guppi, me`yasits skalyariy.
Kushlar: Taram - taram to’tiqush, quyi guruhdagi qushlarni saqlash mumkin.
Hayvonot olami: Tipratikan, osmaxon, toshbaqani saqdash mumkin.
Tayyorlov guruh: o’simliklar guruhi: amaralis, slivaya, krinum.
Baliqlar: 2-3 tur baliq bo’lishi kerak, quyi guruhdagi baliqlar ham tavsiya etiladi
Qushlar va mayda sut emizuvchilardan tabiat burchagiga tavsiya etilganlar
istalgancha saklash mumkin.
Bolalar bogchasida tabiat burchagida yashovchilarning barchaskni doimiy va
vaqtincha yashovchilarga ajratish mumkin.
Doimiy yashovchilar yil davomida xona o’simliklari, baliqlar va shu kabilar
yashasalar, vaqtincha yashovchilar esa guruhga kiska muddatga olib kiriladi. Bular
maxalliy o’lka o’simlik va hayvonlari bo’lib, ularning hayot faoliyatlari u yoki bu
mavsumda alohida qiziqarli va yorqin bo’ladi. Bahorda daetlabki gullar, kuzda qiyos
gullaydigan gulxonadagi dekorativ o’simliklar, xashoratlar va shu kabilar. Demak,
xonaga tabiat burchagiga ob`ekt tanlashda yuqoridagi talablarga rioya qilgan holda,
o’lkani tabiiy sharoitini hisobga olish zarur.
Har bir guruh uchun ob`ekt tanlashda guruh bolalarining yosh xususiyatlarini,
bilim darajasini, bogchaning tabiiy sharoitini hisobga olish lozim, hamda o’simlik va
hayvonlarni tanlashda eng avvalo bolalarning predmetlarni idrok etish xususiyatlarini
e`tiborga olish muhimdir. Shuningdek ta`limiy masalalar nazarda tutiladi.
2-kichik guruhdan bolalar o’simliklarni parvarish qilishga jalb kilinadi. Hayvonlarni bolalar kuzatar ekanlar, ular hayvonlarning chiqaradigan tovushlari, xatti harakatlari, gavda qismlarini bilib oladilar.
O’rta guruhda bolalar predmetlarning xususiyatlari va sifatlarining xilma - xilligi,
rangi, kattaligi va shu kabilarni ko’ra olish malakalarini hosil qilgan bo’ladilar. Bolalar
ko’rish, predmetlarni o’xshash va farq qiluvchi tomonlarini ajratish, umumlashtirishga
o’rganadilar. O’simlik va hayvonlar haqidagi bilimlar murakkablashadi. O’simlik hayoti uchun zarur bo’lgan sharoitlar bilan tanishadilar.
Katta tayyorlov guruhda, bolalarning predmetlarni kuzatish, solishtirish,
klassifikatsiyalash ko’nikmalari davom ettiriladi. Bolalarda turlicha o’simlik va
hayvonlarning rivojlanishi uchun zarur bo’ladigan sharoitlarni, ko’payish xususiyatlari
haqidagi bilimlarni kengaytirib boradilar. Bundan tashqari ular tabiat olamidagi
muhim bog‘liqliklar-o‘simliklarni komleks sharoitlarga, hayvonlarni tashqi tuzilishi,
hayot tarzini yashash muhitga bogliqligi haqidagi elementar bilimlar shakllantiriladi.
Bolalar turli mavsumlarda o‘simlik va hayvonlar hayotida, ularni o‘sishi va
rivojlanishining asosiy davrlarini biladilar, tanishadilar.
Bolalar bog‘chasida yer maydonchasi bo‘lib, bolalar kun vaqtlarink o’sha srda
utkazadilar. Maydoncha - o‘yinlar, sayrlar, mashg‘ulotlar o‘tkaziladigan butun yil
danomida o’simlik va hayvonlarni kuzatadigan joydir. Maydonchada daraxtlar,
butalar, ekinzor, gulxona, mevali daraxtlarning bulishi katta ta`limiy va tarbiyaviy:
ahamiyatiga ega. Bolalar tarbiyachi bilan birga o’simliklarni ustiradilar, ularni
parvarish qiladilar, o’sishi va rivojlanishn haqida aniq tasavvurlarga ega bo’ladilar.
Bolalarga o’simliklarni pavarish qilish jarayonida, tuproqqa ishlov berishda zarur
bo‘ladigan oddiy asboblardan foydalanish ko’nikmasi hosil bo’ladi hamda tabiatga
unda yashovchilarga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish kabi xislatlar
tarbiyalanadi. Maydonchani chiroyli, nafosatli bszatilish bolalarda badiiy va go’zallikni his qilish, vatanparvarlik kabi nozik xislatlarni tarbiyalaydi.
Bolalarda o’z o’lkasini sevishi, o’z o’lkasining tabiatini bilishi katta ahamiyatga
ega. shu maqsadda maydonchaga ekiladigan daraxtlar usimliklar mana shu o’lka
tabiatiga, iqlimga mos bulishi zarur.
Ekinzorni tashkil etishda dastur mazmunidan kelib chiqhan holda bir guruh uchun
poliz ekinlari tanlanadi.
Kichik guruh uchun urug‘lari xomligicha iste`mol qilish mumkin bo’lgan:
sabzi, rediska tavsiya etiladi.
O’rta guruhda ham xuddi shular ekiladi. Biroq; imkoni borich,: ikki xil navi ya`ni
kizil va ko‘k rediska ekiladi. Maqsad bolalar ularni solshtirib uxshash va farkli
tomonlarini anglashlaoi lozim
Katta guruxda bolalar uchun tavsiya etilgan barcha sabzavot o’simliklari ekiladi.
Gulzorni tashkil etishda, bogchaning tabiiy sharoitini hisobga olgan holda, erta
bahordan to kech kuzgacha 1ullaydigan usimliklar tanlanadi.
Masalan: lola, nartsiss (chuchmoma), kanalakgul, qo’qongul kabi gullar tanlanib,
ularni markaziga baland buyli, chetlariga past buyli gullar tanlanadi.
Er maydonchasida bahor, yoz oylarida jonli tabiat burchagi tashkil etiladi.
Bog‘chaning tabiiy sharoitini hisobga olgan holda, jonli tabiat burchagida
quyonlarni. tovuqlarni, o’rdaklarni boqib parvarish qilish mumkin.
Bu bolalar joiivorlarni parvarish qilish, kunikma masalalarini tarbiyalash, ularga
nisbatan hamgo’rlik munosabatlarini chuqurroq tarbiyalashga yordam beradi.
Yer maydonchasida har bir yosh guruh uchun uyin va jismoniy tarbiya
maydonchalari, tabiiy material bilan o‘ynash uchun kum solingan yashiklar kichikroq
xovuz bo’lishi lozim. Jonivorlar quyon va tovuqlar boqish uchun joyi ajratiladi.
Kichik guruh bolalari uchun ekinzor maydoni har bir bolaga 1 kvm hisobidan
tashkil qilinadi. O’rta guruh bolalari uchun norma 1,5 kvm gacha, katta tayyorlov
guruh, bolalari uchun 1,5-2 kvm gacha oshiriladi. Ekinzor atrofi past boyli usimliklar
bilan o’raladi. Atrofi o’ralgan ekinzor chiroyli ko’rinishga ega bo’lishi bilan birga,
guruxlarni bir - biridan tabiiy ajratib turadi. Ekinzor uchun tanlangan urug’lar yuqori
iavli axshi ekish xususiyatiga ega bulishi kerak. Ekilgan uruglarning asosiy sifat
ko’rsatkichi uning unib chiqashidir. Nihollar paydo bo’lishini tezlashtirish uchun
urug’lar namlanadi va undiriladi.
Gul o’simliklarining ekishning eng ko’p tarqalgan shakli klumba, rabotka va
gazonlardir. Gulzorni bezashda manzarali o’simliklarni go’gri tanlash muhimdir.
O’simliklarning yorug va namga bo’lgan galabini e`tiborga olish kerak. O’simliklarni
tanlaganda klumbada erta bahordan to kech kuzgacha gul ochilib turishi nazarda
tutilishi lozim. Erta bahorda ochilgan gulga ega bo’lish uchun kuzda erga piyozli
o’simliklar - lola, chuchmoma ekiladi yoki iyul oyida kapalakgul, dastagullar zkilib, erta bahorda ular doimiy joylariga x.uchirib o’tkaziladi. Gulzorni bezashda chiroyli gullarni butazor va o’tsimon manzarali o’simliklardan foydalanish mumkin Ochiq erda yashash davomiyligiga ko’ra manzarali usimliklar ko’p yillik, 2 yillik, 1 yilliklarga bo’linadi. Ko’p yillik o‘simliklar guruhiga yer ustidagi qismi qishda halok o‘simliklar kiradi. Uning hayoti tuproq ostidagi organlarida; piyoz, tugunak ildizpoya, ildizida saqlanadi. Qishlovchi o‘simliklar bahorda tez o’sadi. Erta bahorda va kuzda gullaydi. Ko’p yillik o’simliklarga alohida e`tibor berish lozim Ikki yillik gulli o’simliklarga ko’pincha urug‘ sepilgandan so’ng 2 yiliga gullaydigan o’simliklar kiritiladi. Bu o‘simliklar yozning brinchi yarmida ochiladi.