I bob tarixiy davr, madaniy hayot

II BOB. TADRIJIYLIK VA BADIIYAT
1-fasl. Ijtimoiy-falsafiy va g’oyaviy jihatlar
Har bir adib o’z davrining farzandi. U, eng avvalo, o’zi yashayotgan muhit
bilan birga nafas oladi, hayotdagi voqea-hodisalardan ta’sirlanadi, ularni qalamga
olar ekan, o’z dunyoqarashi, ‘ozitsiyasida turib, munosabatini bildiradi. Shunday
ekan, biz so’z san’atkorining estetik ideallari, g’oyaviy-falsafiy xulosalari, badiiy
mahoratini tahlil etishda ana shu nuqtai nazardan yondashuvimiz kerak bo’ladi.
Har bir davr insoniyat tarixining uzviy xalqasi. Shu bilan birga hayot doimo
yangilanishlar sari yuz buradi, jamiyat taraqqiyotini esa turli o’zgarishlar
belgilaydi. Ana shu jamiyatning tarkibiy qismi bo’lgan inson taqdiri, uning
xarakteri, ma’naviy-ruhiy olamida ham xuddi ijtimoiy turmushda bo’lgani singari
evrilishlar ro’y beradi. Kishilar zamona zayliga bo’ysunganlari singari davr va
muhitni o’zgartirishga ham muayyan ta’sirini o’tkazadilar. Qadim zamonlardan
an’ana bo’lib kelgan ezgulik va yovuzlik, olijanoblik va tubanlik, elparvarlik va
xudbinlik o’rtasidagi ayovsiz kurash, taraqqiyot omili bo’lgan ezgulikning zafar
qozonishi insoniyatni yangi baxt-saodatlar sari yetaklaydi.
Noma insoniy muloqotning ixcham va ta’sirchan shakllaridan biridir. Unda
xat yozuvchi bilan birga xatni oluvchining qalbi, kayfiyati, orzu- armonlari
aks etadi. Maktub, xat, noma insonning dil rozlari ifodasidir. Shuning uchun
ham qadimdan katta e’tiborga sazovor bo’lgan. Nomalar kim tomonidan kimga
yozilishi, qanday munosabatlarga daxldorligi va nima maqsadda bitilganiga qarab
turlicha mazmunda bo’lishi tabiiy. Shuningdek, noma bitayotgan kishi kimga
noma yo’llayotganligi, nomani o’qiguvchining ijtimoiy hayotdagi o’rni, saviyasi
va o’ziga bo’lgan munosabatini ham nazardan qochirmasligi lozim bo’ladi.
Xat, maktublar o’zining ilk yozma aloqa vositasi funksiyasini davrlar o’tishi bilan kengaytira bordi. Dastlab oddiy xabarlashuv, so’ngra individualintim munosabatlar, keyinroq ijtimoiy falsafiy ruh kasb eta bordi. Bora-bora
hududiy qamrovi ham kengayib, mamlakatlararo di’lomatik munosabatlarning
ham asosiy vositasiga aylandi. Shu bilan bir qatorda dastlab badiiy adabiyot
namunalarining tarkibiy qismiga, bora-bora mustaqil janr ko’rinishiga ham
ega bo’ldi. Tadrijiy taraqqiyot davomida badiiy bo’yoq, estetik ta’sirchanlik
kuchiga alohida e’tibor berila boshlandi. Masalan, Yusuf Amiriy o’z
nomalarining maktubga xos shakl va mazmunini ham saqlab qolishga
muvaffaq bo’ldi.
Noma janrining oldingi fasllardagi bayonidan shu narsa ravshan ko’rinadiki,
Yusuf Amiriy garchi o’zbek adabiyotida o’zigacha Xorazmiy, so’ng
zamondoshlari Xo’jandiy va Sayyid Ahmad tomonidan davom ettirilgan
nomachilik an’anasiga amal qilgan bo’lsa ham, ijodkor shoir sifatida bu an’anani
yangi taraqqiyot bosqichiga ko’targan, lirik tavsiflarga nisbatan epik holatlarni
kuchaytirish yo’lini tutgan. Natijada “Dahnoma” boshdan oyoq syujet chizig’iga,
qahramonlar silsilasiga ega bo’lgan epik doston xarakterini kasb etadi. Kitobxon
bu asarni o’qiganida uning ko’z o’ngida oshiqning ma’shuqa bilan uchrashuvi,
ularning o’zaro suhbatlashuvi, oshiq qalbida sevgi tug’yon urishi, ma’shuqaga
noma yo’llashi, bu nomani o’qigan ma’shuqaning kayfiyati, oshiqqa g’azab va itob
bilan javob nomasi yozishi, har bir nomaning mazmunidan oshiq yoki
ma’shuqaning qalbida yuz bergan ruhiy g’alayonlar butun tafsiloti bilan namoyon
bo’ladi.
Bir qarashda g’azalda ham, nomada ham obraz yaratish usuli bir xildek
ko’rinadi. Masalaga chuqurroq yondashadigan bo’lsak, bu ikki adabiy janr
orasidagi farqli tomonlarni ham ilg’ab olish mumkin. G’azalda ham oshiqning
ma’shuqaga bo’lgan sevgi iztiroblari, ma’shuqaning beqiyos go’zal obrazi,
bevafolardan shikoyat lirik tarzda ifodalanadi. Lekin g’azalning ma’lum chegarasi
mavjud.
Nomada esa oshiq va ma’shuqa obrazlari o’rtasidagi munosabatlar asosiy
o’ringa ega bo’lib, ularning keng qamrovli ruhiy kechinmalari lirik tarzda
masnaviy yo’li bilan ifodalanadi va muallif nomalarda his-tuyg’u, kechinmalar
tasvirida g’azal, masnaviy, fard, qit’a kabi janrlarga ham murojaat qilishi mumkin.
Ko’rinadiki, noma janrida g’azal janriga nisbatan obraz yaratish manbalari va
imkoniyatlari keng hamda chegarasiz.