I bob. Tezlatgichlar va ularning turlari

---

Mavzu: Elektronlar tezlatgichlarida tajribalar. 
Reja: 
Kirish
I BOB. TEZLATGICHLAR VA ULARNING TURLARI.
 
1.1. Tezlatgichlar rivojlanishi.
1.2. Sinxrosiklotron tezlatgichlar.
1.3. Sinxrofazotron.
1.4. Mikrotron bezatron tezlatgichlar.
1.5. Zaryadlangan zarra tezlatgichlari. 
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar 

---

Kirish 
Bizga ma`lumki, O’zbekiston hukumati, shaxsan muxtaram prezidentimiz 
Islom Abdug’anivich Karimov Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki 
kunlaridanoq, ayniqsa, so’ngi yillarda ma`naviyat va ma`rifat masalalariga, ta`lim 
tizimini takomillashtirib, uni jahon andozalariga muofiqlashtirish bo’yicha ibratli 
ishlarni amalga oshirmoqdalar.
O’zbekiston respublikasi bozor munosabatlariga o’tishi sharoitida xalq 
xo’jaligini rivojlantirish, kishilarning turmush farovonligini ta`minlashda tabiiy 
resurslardan oqilona foydalanish, qazib olingan mineral xomashyolar ko’rinishida 
emas, balki ularni qayta ishlab, turli sifatli, raqobatbardosh tayyor mahsulotlarga 
aylantirib, xalq xo’jaligi aborotiga kiritish va dunyo bozoriga olib chiqish juda katta 
iqtisodiy ahamiyatga egadir. 
Shuning uchun ilmiy — texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ilmiy tadqiqot 
natijalari asosida yaratilgan fan va texnika yangiliklarini energetika korxonalari 
faoliyatiga tadbiq qilish, ishchi va xizmatchilar malakasini uzluksiz oshirib borish 
bilan bir qatorda tobora murakkablashib borayotgan sharoitlarda ishlari 
samaradorligini oshirishni ta`minlovchi mehnat va ishlab chiqarishni tashkil 
qilishning yangi shakllarini doimiy izlash hamda mavjud shakllarini 
takomillashtirish zarurati tug`ilmoqda. 
Hozirgi zamon fani va texnikasining jadal ravnaqi fizik-texnik hodimlarining 
nihoyatda bilim saviyaga ega bo’lishini, binobarin, oliy o’quv yurtlarida ularni 
tayyorlash usul uslubini mutassil takomillashtirishni taqozo etmoqda. Bu 
muammoni hal etishda, ya`ni talabalarni samarali o’qitishda mashg’ulotlarda 
nazariya bilan amaliyotni puxta, birga qo’shib olib borish ayniqsa muhim 
ahamiyatga ega, chunki amaliy ishlarni izchil o’tkazish talabalarning ma`ruza 
darslarida olgan bilimlarini mustahkamlash imkonini beradi. 
Tezlatkichlar (yadro fizikasi da) — elektr maydoni yordamida yuqori 
energiyali zaryadlangan zarralar (elektronlar, protonlar, atom yadrolari va 

---

boshqalar) olish uchun moʻljallangan qurilmalar. Zarralar qurilmaning vakuum 
kamerasida harakatlanadi; ularning harakati (trayektoriyasi shakli)ni magnit 
maydoni (baʼzan, elektr maydoni) bilan boshkarib turiladi. Zarralarning 
trayektoriyasiga kura, Tezlatkichlar siklik va chiziqli, tezlatuvchi elektr maydoni 
xarakteriga koʻra, rezonans va norezonans turlarga boʻlinadi (norezonans 
Tezlatkichlar ning induksion va yuqori voltli xillari bor). Siklik Tezlatkichlar 
jumlasiga elektronlar Tezlatkichlar i (betatron, mikrotron, sinxrotron) va ogʻir 
zarralar (protonlar va boshqalar) Tezlatkichlari (sinxrofazotron, fazotron, siklotron) 
kiradi. Betatrondan boshqa barcha siklik Tezlatkichlar rezonans Tezlatkichlar 
hisoblanadi. Yuqori voltli chizikli Tezlatkichlar energiyasi 30 MeV boʻlgan jadal 
zarralar dastasini hosil qiladi. Eng yuqori (20 GeV) energiyali elektronlarni rezonans 
Tezlatkichlar, eng yuqori (500 GeV) energiyali protonlarni sinxrofazotronlar hosil 
qiladi. Birlamchi tezlatilgan zarralar dastasidan tashqari, Tezlatkichlar birlamchi 
zarralarni moddalar bilan oʻzaro taʼsiridan hosil boʻluvchi ikkilamchi zarralar 
(mezonlar, neytronlar, fotonlar va boshqalar) dastasi manbai ham hisoblanadi. 
Uzbekistanda ionlar, protonlar va geliy ionlaridan tashkil topgan 209 MeV li U115M 
tezlatkichlar, shuningdek, 14 MeV li NG150 tez neytronli tezlatkichgenerator, 50 
MeV li SB50 katta tokli betatron, tok kuchi 20 MkA va energiyasi 2 MeV li EG2 
elektrostatik generator va tok kuchi 10 mkA, quvvati 22 MeV li MT22S mikrotron 
mavjud. 
Tezlatkichlar hozirgi zamon fizikasining asosiy qurilmalaridan biri. Yuqori 
energiyali zarralar dastasidan elementar zarralarning tabiati va xossalarini tadqiq 
qilishda, atom yadrosi va qatgiq jism fizikasida, defektoskopiyada, bemorlarni nur 
bilan davolash va boshqa sohalarda foydalaniladi. 
Zarrachalar tezlatgichlarining rivojlanishi bilan zarracha tezlatuvchisi 
yigirmanchi asrning birinchi yarmida fiziklar xususiyatlarini chuqurroq o'rganishni 
boshladilar subatomik zarralar. Elektronlardan foydalangan holda tezlashtirish 
uchun birinchi muvaffaqiyatli urinish elektromagnit induksiya tomonidan 1942 
yilda qilingan Donald Kerst. Uning boshlanishi betatron 2,3 MeV quvvatga erishdi, 

---

keyingi betatronlar esa 300 MeV ga erishdi. 1947 yilda, sinxrotron nurlanishi at 70 
MeV elektron sinxrotron bilan topilgan General Electric. Ushbu nurlanish yorug'lik 
tezligiga yaqinlashganda magnit maydon orqali elektronlarning tezlashishi 
natijasida yuzaga keldi. 
1,5 
GeV 
nurlanish 
energiyasi 
bilan, 
birinchi 
yuqori 
energiyali 
zarracha kollayder edi, 1968 yilda ish boshladi. Ushbu qurilma elektronlar va 
pozitronlarni qarama-qarshi yo'nalishda tezlashtirdi, statik nishonni elektron bilan 
urish bilan solishtirganda ularning to'qnashuv energiyasini ikki baravar 
oshirdi. Katta elektron-pozitron kollayderi (LEP) da CERN1989 yildan 2000 
yilgacha faoliyat yuritib, to'qnashuv energiyasiga 209 GeV ga erishdi va uchun 
muhim o'lchovlarni amalga oshirdi Standart model zarralar fizikasi.
Alohida elektronlarning chegaralanishi. Endi individual elektronlar ultra 
kichkina (L = 20 nm, V = 20 nm) CMOS tranzistorlari kriyogen haroratda -269 ° C 
oralig'ida ishlaydi (4.)K) -258 ° C gacha (15K). Elektron to'lqin funktsiyasi 
yarimo'tkazgich panjarasida tarqaladi va valentlik diapazoni elektronlari bilan 
beparvolik bilan o'zaro ta'sir qiladi, shuning uchun uni massasini o'rniga bitta 
zarrachali formalizmda davolash mumkin. samarali massa tensori. 
Zarrachalar tezlatgichi - bu elektr zaryadlangan atom yoki subatomik 
zarrachalarning nurga yaqin tezlikda harakatlanishini hosil qiluvchi moslama. Uning 
ishi ularning energiyasini elektr maydonining ko'payishiga va traektoriyaning 
o'zgarishiga - magnitga asoslangan. 
Ushbu qurilmalar ilm-fan va ishlab chiqarishning turli sohalarida keng 
qo'llaniladi. Bugungi kunda butun dunyoda ularning soni 30 mingdan ortiq. Fizik 
uchun zaryadlangan zarracha tezlatgichlari atomlarning tuzilishini, yadro 
kuchlarining tabiatini, shuningdek yadrolarning tabiatda mavjud bo'lmagan 
xususiyatlarini tubdan o'rganish uchun vosita bo'lib xizmat qiladi. Ikkinchisiga 
transuranik va boshqa beqaror elementlar kiradi. 
Chiqaruvchi naycha yordamida solishtirma zaryadni aniqlash mumkin bo'ldi. 
Zarrachalar 
tezlatgichlari 
radioizotoplar 
ishlab 
chiqarishda, 
sanoat 

---

rentgenografiyasida, radiatsiya terapiyasida, biologik materiallarni sterilizatsiya 
qilishda va radiokarbonat analizida ishlatiladi. Eng katta sozlamalar fundamental 
o'zaro ta'sirlar bo'yicha tadqiqotlarda qo'llaniladi. 
Zaryadlangan zarrachalarning tezlatgichga nisbatan tinch holatda yashash 
muddati yorug'lik tezligiga yaqin tezlikka tezlashgan zarrachalarga qaraganda qisqa. 
Bu SRT vaqt intervallarining nisbiyligini tasdiqlaydi. Masalan, CERNda muon 
umrining 0,9994c tezlikda 29 baravar ko'payishiga erishildi. 

---