I bob Zamonaviy ta’lim sharoitida iqtidorlilikni o‘rganishning nazariy aspektlari

Kirish
I Bob Zamonaviy ta’lim sharoitida iqtidorlilikni o‘rganishning nazariy aspektlari
1.1.Iqtidorlilik va iqtidorli bola tushunchalari ta’rifi
1.2.Bolalardagi iqtidor turlari
II Bob Iqtidorli o‘quvchilardagi psixologik xususiyatlar va ulardagi psixologik muammolar
1.1.Ixtisoslashtilgan maktabdagi iqtidorli bolalarni psixologik xususiyati
1.2 Ixtisoslashtirilgan maktabdagi iqtidorli o‘quvchilarni mustaqil hayotga tayyorslash jaroyonida yuzaga keladigan psixologik muammolar
Mavzuning dolzarbligi
Iqtidorli bolalar ijtimoiy dunyoda noyob hodisadir. Ko'pgina o'qituvchilar ta'kidlaganidek, iqtidorli bolalar nafaqat har qanday faoliyat turiga yaxshi qobiliyatlari bilan ajralib turadi, balki, birinchi navbatda, ular o'zlarining psixologik xususiyatlariga ko'ra tengdoshlari orasida ajralib turadilar. Jamiyat taraqqiyotining eng muhim muammosi iqtidorni saqlash va rivojlantirishdir. Ko'pgina ota-onalar va o'qituvchilar bunday bolalar bilan ishlashning asosiy yo'nalishlarini aniqlash, ularning rivojlanishi uchun mos keladigan o'quv va ta'lim dasturlarini tanlashda qiynaladi. Alohida muammo - bu iqtidorni bolalik davrida aniqlash. Ushbu muammoning dolzarbligi jamiyatning intellektual salohiyatini shakllantirish bo'yicha davlat vazifasini hal qilish zarurati, uning psixologik-pedagogik adabiyotlarda va pedagogik amaliyotda rivojlanmaganligi bilan bog'liq. Hozirgi vaqtda iqtidor muammosi tobora dolzarb bo'lib bormoqda, bu jamiyatning favqulodda ijodiy shaxsga bo'lgan ehtiyoji bilan bog'liq. Zamonaviy muhitning doimiy dinamikasi nafaqat insonning yuqori faolligini, balki uning mahoratini, nostandart xatti-harakatlarni amalga oshirish qobiliyatini ham talab qiladi. Turli toifadagi iqtidorli bolalar soni ortib bormoqda, va shu bilan birga, duch keladigan muammolar soni zamonaviy jamiyatdagi g'ayrioddiy bola, uning nozik shaxsiga individual yondashuv va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishni talab qiladi. Bizning vaqtimiz o'zgarishlar davri. Endilikda, mamlakat taraqqiyotining yangi davrida nostandart qarorlar qabul qila oladigan, ijodiy fikrlay oladigan insonlar zarur. Va agar maktabda yaxshi natijalarga erishgan, yuqori darajadagi aql-zakovatga ega bo'lganlar, bunda faolroq bo'lmaganlar yordam beradi.
Psixologiya fan sifatida yangi bo’lishiga qaramay, uning tarkibi doimo insonlarni qiziqtirib kelgan. Chunki, psixologiya - bu bizning qayotimiz va u qar doim, qar qanday, qar qayerda biz bilan. Shuning uchun fanni turli muammolari yuzasidan oz bo’lsa qam aniq yondoshuvlar bordir. Bu yerda, iqtidor muammosi qam chetda qolmaydi. Bundan bir necha 10 yil avval S.L.Rubinshteyn: "Iqtidorlikni o’rganuvchi ko’pgina ishlar mavjud. Biroq, olingan natijalar bu ishga sarflangan vaqtni oqlamaydi. Bu ko’pgina tadqiqotlarning noto’qri ekani va ularda qo’llanilgan metodikalarning qoniqarsiziligi bilan tushuntiriladi", deb yozadi. O’tgan ko’p yillar mobaynida ushbu muammo yuzasidan ko’pgina nazariyalar yaratildi. Muammoning dolzarbligi va aqamiyati shundaki, iqtidorli bolalar bilan "oddiy" bolalar singari emas, ulardan farqli ravishda ishlash lozimki, bu ulardagi qobiliyatlarni yanada rivojlanishi bilan boqliq bo’lsin.haqiqatdan ham iqtidorli o’quvchini o‘zlashtirish darajasi yuqori bo’lganligi bilan, psixologik jihatdan muammolarga duch keladi.Iqtidorli bolalar ijtimoiy dunyoda noyob hodisadir. Ko'pgina o'qituvchilar ta'kidlaganidek, iqtidorli bolalar nafaqat har qanday faoliyat turiga yaxshi qobiliyatlari bilan ajralib turadi, balki, birinchi navbatda, ular o'zlarining psixologik xususiyatlariga ko'ra tengdoshlari orasida ajralib turadilar. Jamiyat taraqqiyotining eng muhim muammosi iqtidorni saqlash va rivojlantirishdir. Ko'pgina ota-onalar va o'qituvchilar bunday bolalar bilan ishlashning asosiy yo'nalishlarini aniqlash, ularning rivojlanishi uchun mos keladigan o'quv va ta'lim dasturlarini tanlashda qiynaladi. Alohida muammo - bu iqtidorni bolalik davrida aniqlash. Ushbu muammoning dolzarbligi jamiyatning intellektual salohiyatini shakllantirish bo'yicha davlat vazifasini hal qilish zarurati, uning psixologik-pedagogik adabiyotlarda va pedagogik amaliyotda rivojlanmaganligi bilan bog'liq. Shaxs muammosi, uning qobiliyatlari va iste'dodini rivojlantirish psixologiya fanining muhim muammolaridan biridir. Hozirgi vaqtda iqtidor muammosi tobora dolzarb bo'lib bormoqda, bu jamiyatning favqulodda ijodiy shaxsga bo'lgan ehtiyoji bilan bog'liq. Zamonaviy muhitning doimiy dinamikasi nafaqat insonning yuqori faolligini, balki uning mahoratini, nostandart xatti-harakatlarni amalga oshirish qobiliyatini ham talab qiladi. Turli toifadagi iqtidorli bolalar soni ortib bormoqda, va shu bilan birga, duch keladigan muammolar soni zamonaviy jamiyatdagi g'ayrioddiy bola, uning nozik shaxsiga individual yondashuv va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishni talab qiladi. Bizning vaqtimiz o'zgarishlar davri. Endilikda, mamlakat taraqqiyotining yangi davrida nostandart qarorlar qabul qila oladigan, ijodiy fikrlay oladigan insonlar zarur. va agar maktabda yaxshi natijalarga erishgan, yuqori darajadagi aql-zakovatga ega bo'lganlar, bunda faolroq bo'lmaganlar yordam beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 09.09.2021 yildagi 562-son “Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” qarorida ham iqtidorli o‘quvchilarga urg’u berilgan.¹ Aytish joizki haqiqatdan ham bugungi dunyo talabi iqtidorli ,yetuk, qadriyatli yoshlarni talab qilmoqda.
Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 14.04.2022 yildagi PF-106-sonli “Prezident ta’lim muassasalari agentligi tizimidagi ixtisoslashtirilgan maktablar tarmog‘ini kengaytirish to‘g‘risida” qarori bilan ixtisostirilgan maktablar ochildi. ²Bu maktablar iqtidorli o‘quvchilar tahsil olmoqda. Shaxsan o‘zim Oqdaryo tuman ixtisoslashtirilgan maktab psixologi sifatida va iqtidorli o‘quvchilarni kuzatishim natijasida shuni ayta olamanki, iqtidorlilarda ham psixologik mammolar: ruhiy charchoq, fandan zerikib qolish, asabiylik holatlari kuzatiladi. Bu muammolarga yechishmisiz uchun iqtidorli o‘quvchilar psixologiyasi bilgan holda ular bilan ishlasak, kreativlik va intellektini yanada oshirsak bu kabi muammolarni oldi olinadi.Bizni tadqiqotimiz ham bu kabi muammolar yuzaga kelishini oldini oladi deb o‘ylayman.

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi:

Hozirgi kunda iqtidorli bolalar va iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlashning xususiyatlari psixologlar tomonidan atroflicha o‘rganilib bormoqda.Iqtidorli bolalarni aniqlash va ular bilan ishlash zamonaviy ta'limning dolzarb tendentsiyasidir. "Iqtidorli bolalar" tushunchasining o'zi ham aniq ta'rifga muhtoj. Jumladan Yu.Z. Gilbux iqtidorli bolalarning eng muhim xususiyatlari orasida yuqori kognitiv faollik va qiziquvchanlikning g'ayrioddiy erta namoyon bo'lishi, aqliy operatsiyalarni bajarish tezligi va aniqligi, mantiqiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantirish, faol lug'atning boyligi, vazifalarni ijodiy bajarishga aniq munosabat, ijodiy fikrlash va tasavvurni rivojlantirish kiradi deb takidlaganlar.L. A. Venger modeliga ko'ra, iqtidor tushunchasi qobiliyat tushunchasi orqali ochib beriladi. Iqtidor deganda bolaning qobiliyatlari rivojlanishining yuqori darajasi tushuniladi, bu uning hayotining uzoq davom etishi davomida yuqori kognitiv motivatsiya bilan birgalikda barqaror namoyon bo'ladi.
Iqtidorning zamonaviy ko'rinishi murakkab qobiliyatda ham kognitiv, ham shaxsiy motivatsion o'zaro ta'sir qiladi deb hisoblanadigan belgi,va turli xil ijtimoiy muhit sharoitida hissiy va ixtiyoriy tarkibiy qismlar. Ushbu qarash mahalliy psixologlarning asarlarida aks etadi (B. M. Teplov, S. L. Rubinshteyn,D. B. Bogovyavlenskaya, V. D. Shadrikov va boshqalar), ular iqtidorni psixikaning tizimli sifati sifatida belgilaydilar inson hayoti davomida rivojlanadigan bir yoki bir nechta faoliyat turlarida yuqori natijalarga erishish imkoniyatini belgilaydi. Iqtidor-bu nafaqat insonning bilim qobiliyatining yuqori darajasi, ilgari ishonilganidek. Iqtidorning namoyon bo'lishining ikkita asosiy jihati mavjud – instrumental (strategiya va faoliyat usullari) va motivatsion (kognitiv ehtiyojning oshishi, aniq qiziqish). Iqtidorning tizimli xususiyatini aniqlab, shuni ta'kidlashimiz mumkinki, bu har qanday faoliyat uchun qobiliyatlarning yig'indisi emas, balki ma'lum bir faoliyat uchun qobiliyatlarni birlashtirishdir. Bundan tashqari, har bir qobiliyat quyidagilardan iborat funktsional, operatsion tizimlarning kombinatsiyasi va o'zaro ta'siri va tartibga solish mexanizmlari (V. D. Shadrikov). Mexanizmlar qobiliyat tuzilmalari o'zlarining rivojlanish traektoriyalariga ega: funktsional mexanizmlarning o'zgarishi biologik kamolotga bog'liq; operatsion mexanizmlar sintellektual operatsiyalarni o'zlashtirishda o'rganish jarayonida va faoliyat talablariga nozik moslashishda (samaradorlik); motivatsion (tartibga soluvchi) mexanizmlar qobiliyatlar aloqa, sotib olish orqali rivojlanadi ijtimoiylashuv jarayonida hayotiy tajriba. Shunday qilib, qobiliyatlarning rivojlanishi uch darajada sodir bo'ladi-daraja shaxs, faoliyat sub'ekti va shaxs. Shuning uchun, iqtidorlilik qobiliyatlarning sifat jihatidan o'ziga xos kombinatsiyasi sifatida shaxsning iqtidori (tabiiy iqtidor), faoliyat sub'ektining iqtidori va shaxsning iqtidori sifatida qaralishi mumkin.
Har bir bola o'ziga xosdir, lekin ko'pchilik iqtidorli bolalarga xos bo'lgan juda ko'p xususiyatlar mavjud. Iqtidorning umumiy shartlari-faollikni oshirish va o'zini o'zi boshqarish xususiyatlari. Iqtidorning quyidagi turlari mavjud (V. I. Panovning so'zlariga ko'ra):
- umumiy iqtidor-bu umumiy qobiliyatlarning yuqori darajadagi rivojlanishi, bu inson katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin bo'lgan faoliyatning nisbatan keng doirasini belgilaydi. Umumiy iqtidor mavjudligi haqidagi taxminni XIX asr o'rtalarida ingliz psixologi F. Galton ilgari surgan.
- "badiiy" iqtidor – musiqiy, tasviriy, sahna. Badiiy iste'dod musiqa, rasm, haykaltaroshlik, dramaturgiyada yuqori yutuqlarni anglatadi. Badiiy-vizual, badiiy-adabiy va musiqiy qobiliyatlar ajralib turadi.
- "amaliy" iqtidor kamdan-kam hollarda maktab tomonidan tan olinadi va iqtidor deb hisoblanmaydi. Yel universiteti psixologi R. Sternberg amaliy iqtidorning asosiy xususiyati zaif va kuchli tomonlarni bilish va bu bilimlardan foydalanish qobiliyatini chaqirishini aytib o‘tganlar
- umumiy intellektual va akademik qobiliyat. Ushbu turdagi iqtidorli bolalar asosiy tushunchalarni o'zlashtiradilar, ma'lumotlarni samarali yodlaydilar va saqlaydilar. Axborotni qayta ishlashning yuqori darajada rivojlangan qobiliyatlari ularga ilm-fanning ko'plab sohalarida muvaffaqiyat qozonishga imkon beradi.
- maxsus iqtidor sub'ektda tashqi tomondan aniq prognoz qilingan imkoniyatlar, ko'nikmalar, ko'nikmalar, muammolarni rejalashtirish va hal qilish strategiyalarining ishlashi orqali namoyon bo'ladigan tez va aniq amalga oshiriladigan bilimlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi.
- ijodiy qobiliyat dunyoning nostandart qarashlarida va odobsiz fikrlashda namoyon bo'ladi. Iqtidor har qanday muammolarni: ilmiy, texnik muammolarni hal qilish va topish jarayonida inson faoliyatining har qanday sohasida ochiladigan ijodiy salohiyatga asoslanadi.
- intellektual qobiliyat-faktlarni tahlil qilish, fikrlash, taqqoslash qobiliyati. Oiladagi intellektual bolalar "aqlli" va "aqlli", maktabda esa a'lo talabalar, ammo ular orasida faqat bitta yoki ikkita fan bo'yicha "a'lo" o'qiydiganlar va boshqalarida vaqt topolmaydiganlar bor.
- intellektual iste'dod - faktlarni tahlil qilish, fikrlash, taqqoslash qobiliyati. Oiladagi ziyoli bolalar “aqlli” va “zukko” bo‘lib, maktabda a’lochi o‘quvchilar bo‘lsa-da, ular orasida bir-ikkita fandan “a’lo” o‘qib, qolganlarida ulgurmaydiganlar ham bor.
- akademik iste'dod noodatiy o'rganish qobiliyatida namoyon bo'ladi; kognitiv faoliyatda yuqori ko'rsatkichlarga hissa qo'shadi.
- psixomotor (sport) iste'dodi ajoyib sport qobiliyatlarini belgilaydi. Psixomotor qobiliyatlar harakatlarning tezligi, aniqligi va epchilligi bilan chambarchas bog'liq.
- ijtimoiy yoki etakchilik (tashkiliy) iste'dod ko'p jihatdan muloqotdagi muvaffaqiyatni belgilaydigan murakkab, ko'p qirrali hodisa sifatida qaraladi. Bu sizga yaxshi o'qituvchi, psixolog, psixoterapevt, ijtimoiy ishchi bo'lish imkonini beruvchi tushunish, sevish, hamdardlik, boshqalar bilan til topishish qobiliyatini nazarda tutadi.
- yashirin iqtidor - bolaning o'zini ochiq namoyon qilmaydigan va ochish, tushunish mumkin bo'lmagan ijobiy o'ziga xosligi. Ko'pincha bunday bolalar biror narsaga ishtiyoqlidir, ular o'ziga xos fanatikdir. Natijada, bunday bolaning iqtidori yo'qligi haqida noto'g'ri xulosalar chiqarish xavfi mavjud.
Ikkinchi avlodning federal standartlari esa ta'lim jarayonida faol yondashuvni ta'kidlaydi, ya'ni. o‘z hayotining muallifi, ijodkori, faol ijodkori bo‘lish, o‘z oldiga maqsad qo‘ya olish, unga erishish yo‘llarini izlay olish, buning uchun erkin tanlash va mas’uliyatni his qila olish, o‘z imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish qobiliyati. Iqtidorli bolani ma’lum miqdordagi bilim olishga emas, balki uni ijodiy qayta ishlashga, olingan material asosida mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirish muhimdir.
O'qituvchining asosiy vazifasi butun ta'lim jarayonini va uning psixologik ta'minotini bolalarning har qanday individual xususiyatlarini hisobga oladigan tarzda qurish, bolani qo'llab-quvvatlash va uning qobiliyatlarini rivojlantirish, bu qobiliyatlarni amalga oshirish uchun zamin tayyorlashdir.Iqtidorli bolani tarbiyalashda qiziquvchanlik vaqt o'tishi bilan bilimga muhabbat - "qiziqish" ga, ikkinchisi esa barqaror "kognitiv ehtiyoj" ga aylanishi kerak. Boshqalar hech qanday qiyinchilikni ko‘rmaydigan, hamma narsa aniq ko‘rinadigan muammoni ko‘ra bilish haqiqiy ijodkorni o‘rtamiyona odamdan ajratib turuvchi eng muhim fazilatlardan biri ekanligini takidlaydilar

1^ O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 09.09.2021 yildagi 562-son

2^ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 14.04.2022 yildagi PF-106-sonli “ qarori