I. Jismoniy madaniyat metod nazariyasi rivojlanish tarixi I jismoniy madaniyat metod nazariyasini manbalari

II.2. Jismoiiy metod nazariyasining yetakchi tushunchalari va jismoniy madaniyat metodning ijtimoiy mohiyati
U yoki bu kasb egalari o`zaro muloqot davomida o`z kasbi va xunariga oid ma`lum tushunchalar va iboralardan foydalaniladilar. Fanning ma`lum soxasini o`rganish va uni o`zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmunida yetadi.
Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy madaniyat metod nazariyasi va amaliyotining ko`pdan-ko`p ayrim xodisalari va masalalarini to`g`ri tushunib olish kiynlashadi, jismoniy madaniyat metod nazariyasini urgatadigan fanni muvaffaqiyatli egallab bo`lmaydi.
Jismoniy madaniyat metod nazariyasi va metodikasida qo`llaniladigan yetakchi tushunchalarga kuydagilar kiradi: jismoniy madaniyat rivojlanish, jismoniy madaniyat tayyorgarlik, jismoniy madaniyat metod, jismoniy madaniyat metod, jismoniy madaniyat metod tizimi, jismoniy madaniyat bilimlar, jismoniy madaniyat kamolot (jismoniy madaniyat mashqlar, jismoniy madaniyat sifatlar, prinsiplar, va boshqa tushunchalar darslikning lozim bo`lgan boshqa bo`limlarida kurib chiqiladi ) va x.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladi-yu, boshqalari, masalan, jismoniy madaniyat mashq, sport, tushunchalari asosiy tushuncha deb xisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to`g`ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o`z ahamiyati jixatidan birdek muhimdir, bo`lar to`g`risida darslikning tegishli boblarida gap ketadi. Bu yerda bo`lsa jismoniy madaniyat metodning asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib, ko`rsatilgan tushunchalargina olingan xalos.³

Jismoniy madaniyat rivojlanish - bu, inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi, tashqi ko`rinishi va xizmatining o`zgarish jarayonidir.
Rivojlanish davrini uch fazaga ajratish mumkin: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barkarorlik) va inson jismoniy madaniyat imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob`ektiv konuchlariga - organizm va uning yashash sharoitlari birligi qonuniga, xizmat va to`zilish (struktura) o`zgarishlarning bir-birini takozo etish qonuniga, organizmda asta-sekin mikdor va sifat o`zgarishlari qonuniga va boshqa koiunlarga bo`ysunadi. Boshqacha aytganda, jismoniy madaniyat rivojlanish ob`ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir.
Yuqoridagilarni o`quvchilarga qo`llaganimizda, ukish sharoiti, mehnat va mustakil ishlash, dam olishni xisobga olishga to`g`ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy madaniyat rivojlanishiga ta`sir ko`rsatadi.
Nasldan-naslga utadigan tabiiy hayotiy kuchlar, jismoniy madaniyat qobiliyatlar ham jismoniy madaniyat rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuning uchun ham yuqori natijalarga erishish har qaysi o`quvchi uchun nasib bo`lmasligini, ammo har qanday o`quvchi o`z organizmining jismoniy madaniyat rivojlanishiga vijdonan, sistemali, maqsadga muvofiq ravishda jismoniy madaniyat mashqlar bilan shug`ullanish orqali ijobiy ta`sir eta olishligini e`tirof etishimiz lozim.
Jismoniy madaniyat rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to`g`ri keladi va butun maktab yoshidagilik davrida davom etadi.
Amaliyotda jismoniy madaniyat rivojlanganlik ko`rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu odam tanasi va uning a`zolarini ulchash orqali mutaxasisning o`zini, unda shug`ullanuvchilarni yoki individ ning jismoniy madaniyat rivojlanishi haqidagi antropometrik ma`lumotlardir.
Jismoniy madaniyat rivojlanishning yunalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o`zida kamol toptiradigan fazilatlar va qobiliyat turmush sharoitlari va metodga ko`p jixatdan bolikdir. Jismoniy madaniyat rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy madaniyat metod maqsadlarida foydalanish - jismoniy madaniyat metod nazariyasi va praktikasining muhim vazifasidir.
Shunday qilib, kishilarni ijtimoiy sharoitlari jismoniy madaniyat rivojlanishida xal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bular orasida mehnat bilan metod, chunonchi jismoniy madaniyat metod muhim rol uynaydi.
Jismoniy madaniyat metod. Metod deganda, ma`lum maqsadni muljallab insonga ta`sir etmoqlik va uning qobiliyatlarini maqsadga muvofiq rivojlantirishga yo’naltirilgan, ijtimoiy - siyesiy va axloqiy - estetik ideallarda, metodlangandagidek yo`qsak orzularga erishish jarayoni tushuniladi. Metod bu kishilarning (insonning) madaniy faoliyati soxasi, ana usha metodni o`zlashtirish, uning yutuklarini takomilashtirish va avloddan-avlodga o`zatish usulidir. Jismoniy madaniyat metod inson jismoniy madaniyat kamolotiing pedagogik tizimi deb ham qaraladi. Jismoniy madaniyat metod jarayonida maxsus oldindan ishlab chikib qo`lla niladigan jismoniy madaniyat mashqlar tizimidan, tabiatni sog`lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar qo`shib foydalaniladi. Harakat malakalari va ko’nikmalari shakllantirish, harakat sifatlarini rivojlantirish hamda har tomonlama morfofunksional rivojlangan organizmni tako millashtirish uchun maxsus bilimlardan foydalanish jamiyat talablariga muvofiqlashtiradi. Boshqa so`z bilan aytganda, jismoniy madaniyat metod pedagogik jarayon tarzida kishilarning jismoniy madaniyat rivojlanishi va jismoniy madaniyat bilim egallashini o`z zimmasiga oladi.
Burjua avtorlari tus jonivor "metod"ga o`xshash tug`ma jismoniy madaniyat metod bor deb da`vo qiladilar. Ular shunday deyish bilan mehnat va tafakkurni sifat jixatidan yangi xodisalik rolini inkor qiladilar, inson ana shu mehnat va tafakkur tufayli hamma jonivorga nisbatan misli ko`rilmagan darajada yo`qsaqlikka kutariladi. Boshqa bir muloxazalarda jismoniy madaniyat metodning paydo bo`lishida diniy ibodat omili ataylab birinchi uringa qo`yiladi va bu bilai ijtimoiy-tarixiy tajribaning roli yerga urilgandek ham bo`lib ko`rinadi.
Burjua nazariyetchilarining jismoniy madaniyat metodni instinktiv negiz larga to`g`rilab quyishi tasodifiy xod emas. Chunki shunday deb tushunil sa, metodning bu turiga xos butun amaliyot ijtimoiy shart sharoit va extiyojlarga guye bog`liq bo`lmagan u yoki bu instinktni kondirish sifatida oldinga chiqadi xolos.
Jismoniy madaniyat metod vujudga kelishi va rivojlanishining ob`ektiv va sub`ektiv sabablari mavjuddir (A.D.Novikov, L.P Matveyev, 1975).
Jamiyatning moddiy hayotiy sharoitlari, jumladan od jismoniy madaniyat metod vujudga kelishida ob`ektiv sabab bo`lgan. Inson paydo bo`lgan vaqtdanok katta-katta jonivorlarni ovlay boshlagan. Ov xujalikning iste`mol tarmogi bo`lgan va insoniyat faoliyatining boshqa hamma turlarini o`ziga bo`ysindirgan. Ov uzoq vaqt tarixiy dav? mobaynida insonga ozik-ovkatdan tashqari, qurol yasash va kiyim-kechak uchun, turar joy ko`rish uchun material yetkazib bergan. Uzoq vaqt davomida ov odamni kuchda, tezlikda, chidamlilikda, chaqqonlikda, xayvon bilan o`zaro "ko`rash" musobaqasidek bo`lib kelgan. Ov jismoniy madaniyat sifatlarini rivojlanitirishning xaddan tashqari yo`qsak darajada bo`lishni talab etgan, odamlarning butun faoliyatini aktivlashtirib, ularni jismoniy madaniyat jixatdan rivojlantirgan, atrofii urab olgan tabiat to`g`risida amaliy tushuncha bergan.
Ishlab chiqarish qurollarining yasalishi ham ma`lum kuch, chidamlilik va chaqqonlik talab qilgan hamda odamning bor qobiliyatlarini kamol topmshmga imkoniyat ochgan. Kadimiy ovchilar keyinchalik zaruriyat ga qarab kollektiv bo`lib ov qilishgan – ut yordamida xayvonlarni kulga tushirishgan, jarliklarga kamab olishgan, uzoq vaqt kuvib yurib ushlash gan. Otiladigan qurollarning va ovga yakka-yakka chiqiladigan bo`lib kolindi - bunga ijtimoiy ongning shakllanishi deb qaraldi (A.D. Novikov, L.P. Matveyev va boshqalar).
Ijtimoiy ongning rivojlanishi jismoniy madaniyat metodning shakllanishida sub`ektiv deb qaray boshlandi. Ongli hayot faoliyati, xarakteri va yashashining ma`nosi bilan farqlandi. Inson o`z tajribasini birovga urgatishning ijtimoiy usulidan foydalandi, tajribaning tuplanishn ijtimoiy jarayonni tezlashtirdi. Yangi avlod o`zidan avvalgi avloddan urganib, ularning tajribalari, maxorat va malakalarini, bilimlarini o`zlashtirish takomilida davomiylik urnatildi degan taxmin mavjud.
Sinfiy jamiyat vujudgd kelganga kadar rivojlangan jamiyatda jismoniy madaniyat metodii xalkning o`zi amalga oshirar edi, bu davrda jismoniy madaniyat metod xalk metod sistemasining bir qismiini tashqil etardi, umumiy va kat`iy tartibda majburiy edi. Xukmron sinflar (sinfiy jamiyat shakllangandan so`ng) jismoniy madaniyat metodni o`zlarining iktisodiy va siyesny manfaatlariga moslab tashqil etdilar.
Sobiq shurolar davlati tadqiqotchilari va chet ellik tarakkiypar var olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko`rsatdiki, jismoniy madaniyat metod bolaning usishi maromiga tashqaridan ta`sir etmay, amalga oshirilishi mumkin ekanligini, lekin bu jarayon boshqarilsa, eng yaxshi natijalarga erishish mumkinligini isbotladi. Boshqarish imkoniyati chegarasiz emasligini ham unutmaslik lozim. Inson tabiatini o`zgartirish mumkin emas, shunga qaramay, bolaning rezerv imkoniyatlarini tayyorlanishi uchun mumkin bo`lgan shart-sharoitni vujudga keltirish lozim bo`ldi.
Shunday rivojlanishga erishiish uchun "jismoniy madaniyat metod" deb atalmish maxsus yo’naltirilgan va tashqil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi.
Jismoniy madaniyat metod - pedagogik jarayon bo`lib, inson organizmini morfologik va funksional jixatdan takomillashtirish, uning hayoti uchun muhim bo`lgan asosiy harakat malakasini, maxoratnni, ular bilan bog`liq bo`lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga qaratil gan. Mana shu ta`rifda jismoniy madaniyat metodning insonni metodlashning mustakil turi sifatidagi o`ziga xosliga ta`kidlab utilgan.
Jismoniy madaniyat metodga oid bo`lgan bu o`ziga xoslikning tarkibida ikki ta alohida ma`noga ega bo`lgan "jismoniy madaniyat bilim" va "jismoniy madaniyat sifatlarni rivojlantirish" deb atalgan tushuncha yetadi.
«Jismoniy madaniyat bilim» termini yangi davrdagi jismoniy madaniyat metodning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit "o`z vujudini metod" qilish maqsadida jismoniy madaniyat mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi.
Jismoniy madaniyat bilim jismoniy madaniyat mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar va ularni lozim bo`lganda turmushda qullash maxorati va ko’nikmalarini o`z ichiga oladi. Pestalotssi bolalarning "vujudini metodlanni astoydil yoqlab chiqqan. P.F. Lesgaft jismoniy madaniyat bilim berishni, jismoniy madaniyat metodning kengaytirilgan ma`nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftning jismoniy madaniyat metod haqidagi ta`limotning asosiy goyasi tom ma`nodagi jismoniy madaniyat ta`lim g`oyasi edi.
P.F. Lesgaft jismoniy madaniyat metod jarayonida bolalar "ayrim harakatlarni ajratib olishlari va ularni o`zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va to`siqlarga moslashtirishni, bu to`siqlarni iloji boricha chaqqonlik va kat`iyat bilan utishni(engishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamrok vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan xolda, ongli ravishda eng ko`p jismoniy madaniyat ish qilishni yexud qurqam va gayrat bilan harakat qilishni o`rganishlari kerak, deb xisoblardi. Bu yerda gap, bir tomondan, to`g`ri harakat ko’nikmalarini xosil qilish haqi da, ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga ongli munosabatda bo`lish negizida ko’nikmalardan turli hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda maxoratni karor toptirish haqidagi bormoqda.
Bir butun jarayoninng tu tomonlari bir-biri bilan mustaxkam bog`langan. Masalan, agarda o`quvchilar yugurish mashqlarini ko`p marotalab, uning bajarilish texnikasini o`zlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o`zida ham kuch, ham chidamlilik va ayrim xollarda tezkorlik ham metodlanadi. Boshqa tomondan, usha yugurish mashqlarni katta tezlik bilan takrorlansa (tezkorlikni metodlash uchun), u xolda mashq texnikasi mustaxkamlanadi va takomillashadi, shu vaqtning o`zida esa ta`lim, bilim bersh vazifalari ham xal qilinadi.
Jismoniy madaniyat mashqlarni bajarish jarayoni nafaqat jismoniy madaniyat, xattoki shug`ullanuvchilarning ruxiy holatiga, ularning emotsiyasnga (xis-tuygusiga), irodasiga, axloqining namoyon bo`lishiga ham ta`sir ko`rsatadi. Ana shular xisobiga metodviy vazifalarning xal qilinishi uchun kerak bo`lgan qulay sharoit yuzaga keldi.
Jismoniy madaniyat metod jarayonida hamisha ham madaniy, ham ta`limiy elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb qarashga olib keladi. Qayd qilingan elementlar qo`yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko`rinishda namoyon bo`ladi. Jismoniy madaniyat metodda jismony rivojlanish qonunlari ham, jismoniy madaniyat metodning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi.
Jismoniy madaniyat metodning sotsial qonunlaridan foydalanishi xarakteri va usuli aslida jami yatning iktisodiy va siyesiy to`zumidan kelib chiqadi. Bu jismoniy madaniyat metod ga ijtimoiy xarakter beradi, sinfiy jamnyatda esa metod xukumron sinflarshshg manfaatlariga bo`ysundirnldi.
Jismoniy madaniyat metod - abadiy kategoriyadir, shu ma`nodaki, metodning bu yunalishi jamiyat paydo bo`lgandan beri mavjud bo`lib, bundan kopii ham ijtimoiy ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlari dan biri sifatida davom etaveradi(A.D. Novikov, 1959).
Jismoniy madaniyat metodning ijtimoiy xodisa sifatida o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, u asosan jamiyatga inson jismoniy madaniyat qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi.
Jismoniy madaniyat tayyorgarlik. Jismoniy madaniyat metodda uchta asosiy yunalish mavjud bo`lib, inson jismoniy madaniyat metodsi ana usha ram kalar asosida amalga oshiriladi. Ular umumiy jismoniy madaniyat tayyorgarlik, xunar- kasb jismoniy madaniyat tayyorgarligi, sport tayyorgarligidir.
Umumiy jismoniy madaniyat tayyorgarlik soglikni mustaxkamlashga, keng doirada harakat malakalari va ko’nikmalariga ega bo`lishiga, o`zidan keyin gi maxsus taysrgarlikka zamin bo`lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarnni rivojlantirnshga yo’naltirilgan.
Umumiy jismoniy madaniyat tayyorgarlik maqsadida jismoniy madaniyat metodning barcha turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy madaniyat mashqlardan, tabiatning sog`lamlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillardan foydalanilmoqda. Umumiy jismoniy madaniyat tayyorgarlik jismoniy madaniyat metodning barcha etaplarida ko`proq maktab jismoniy madaniyat metod tizimida, ommaviy jismoniy madaniyat metod ishlarida va jismoniy madaniyat mashqlar bilan indivivdual shug`ullanish shakllari orqali amalga oshirilmoqda.
Kasb-xunar jismoniy madaniyat tayyorgarligi- bu jismoniy madaniyat metodning mutaxassislashtirilgan aniq mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yo’naltirilgan jarayondir. Bunda asosan, jismoniy madaniyat mashqlarning xunar yoki kasbga yaqin bulgai turlaridan foydalaniladi. Kasbga yunal tirilgan jismoniy madaniyat tayyorgarlik vositalarining qo`llanishi mehnat hara kat mal akal ar i ning shakllanishini egallash jarayonini tezlashtiradi, mehnat unumdorligi oshiradi, organizmning, tashqi muhit ta`sirning zararli faktorlariga qarshilik ko`rsatishini yaxshilaydi.
Umumiy va kasb jismoniy madaniyat tayyorgarligi deb ajratish ma`lum dara jala shartli bo`lib, ikkala yunalish ham bir-birini tuldiradi. Sport tayyorgarligi jismoniy madaniyat metodda maxsus yunalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga erishish ta`minlashdir.
Jismoniy madaniyat metodda sport tayyorgarligi, organizmning funksional imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog`liq bo`lgan, yuqori sport natijasi kishilarning jismoniy madaniyat tayyorgarligini baxolash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy madaniyat metodga muljal sifatida juda keng kulamda qo`llaniladi.
Jismoniy madaniyat metod - umumiy metodning bir qismii, uning yo`qsalishi jamiyat rivojlanishining sotsial, iktisodiy usishi darajasi ga o`zviy bog`liq bo`ladi.
Jismoniy madaniyat metod - muayyan tarixiy sharoitlar maxsuli. Har bir ijtimoiy-iktisodiy formatsiya jamiyat a`zolari jismining metodi xarakterli bo`lib bu jismoniy madaniyat metod jamiyat tarakkiyotining muayyan davridagi butun bir xalk boyligi, mulki bo`lib shaxsning har taraflama barkamolligining mushtarak va majburiy sharti bo`lib kolaveradi.
Jismoniy madaniyat metod naariyasining asosiy tushunchalari ichida jismoniy madaniyat metod (jismoniy madaniyat metod) keng, jamlovchi tushuncha bo`lib, jismoniy madaniyat metod «jismoniy madaniyat metod» tushunchasining tarkibiy qismii sifatida uch xil yunalishga ega bo`lgan pedagogik jarayonni o`z ichiga oladi (B.A. Ashmarin, 1979).
Maktab jismoniy madaniyat metodsi - bolalarni jismonan tayyorlash uchun kishilik jamiyati yaratgan va fodalanayotgan moddiy, ma`naviy boyliklari majmuidir.
Moddiy boyliklar- xilma-xil sport inshoatlari, maxsus anjomlar, uskunalar, mablaglar, jamiyat a`zolarining jismoniy madaniyat kamoloti darajasi(sport yutuklari) demakdir. Ma`naviy boylik- esa metod tizimi yaratgan, shakllantirgan goyaviy, ilmiy, tashqiliy, amaliy va maxsus ilmiy yutuklar xisoblanadi. Jismoniy madaniyat metod orqali har qanday inson o`ziga munosib jismoniy madaniyat metod mazmunini o`zlashtiradi, shu soxa yutugi uning shaxsi mulkiga (boyligiga) aylanadi.
Jismoniy madaniyat metodning rivojlanishida ma`lum xizmatlarni bajargan inson harakat faoliyatini ratsional me`yori (normalari) ni belgilash;
- jismoniy madaniyat metodga oid madaniy axborotni tuplash (axboriylik) xizmati va uni avloddan avlodga o`zatish va tarkatishga vositachilik qiladi;
- shaxslararo muloqot, o`zaro aloqa (komunikativlik) munosabatlarni shakllantiridi;
- shaxsning harakat estetikasi talabini kondirish bilan bog`liq (estetikaga oid) xizmati;
- insonning doimiy harakat qilishga bo`lgan tabiiy talabini kondirish bilan bog`liq bo`lgan va uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman -yaroklilik holatini ta`minlash (biologik) xizmati.
Boshqa xizmatlari jismoniy madaniyat metodni bazasi - sport, amaliy sog`lomlashtirish jismoniy madaniyat metodsi deb atalmish jismoniy madaniyat metod klassifika siyasining asosida yetadi. Jamiyat a`zosining jismoniy madaniyat bilimi, jisman rivojlanganligi, jismoniy madaniyat tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy faoliyat uchun zarur bo`lgan jismoniy madaniyat kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy madaniyat metodning poydevorini yaratadi. Shug`ullanuvchilarning yoshiga qarab jismoniy madaniyat rivoj langanlik, tayyorgarlik o`zgaruvchan va o`ziga xos xususiyatlar kasb etadi. Jismoniy madaniyat metodning boshlangich zamini shartli ravishda "maktabgacha va maktab jismoniy madaniyat metodsi" orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar mussasalarida umumta`lim maktablari va boshqa o`quv metod muassasalarida jismoniy madaniyat metod o`quv predmeti sifati da majburiy mashg`ulot ekanligining tushunamiz. Bu o`z navbatida umumiy jismoniy madaniyat ma`lumot uchun asos yaratadi, jismoniy madaniyat qobiliyatlarining har tomonlama rivojlanishi, mustaxkam soglikning bazasaning vujudga kelishiga sababchi bo`ladi. Bu bilan har tomonlama bir shaxsga zarur bo`lgan jismoniy madaniyat saloxiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga keladi.
Maktab jismoniy madaniyat metodsi esa metodlanuvchida jismoniy madaniyat metodning zaminini shakllanishida asosiy poydevordir. Sport jismoniy madaniyat metodining tarkibiy qismiidir. Sport, xususan, ahamiyatli darajada jismoniy madaniyat va unga bog`liq bo`lgan qobiliyatlarning rivojlanishini va usishini ta`minlaydi. Jamiyat jismoniy madaniyat metodsining tarkibiy qismii xisoblanga sport, boshlangich ma`noda "kuch sinashaman" , "musobaqalashaman" degan ma`noni beradi. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarigacha unga dam olish, kungil ochish, so`ng, jismonan yuqori ko`rsatgichga erishish vositasi, musobaqalarda galaba koeonish tarzidagi faoliyat deb qaraldi. Sportning rivojlanishi asosan uch ko`rinishda - o`quv predmeti sifatida, ommav iy kungilli sport, "k a t t a "s p o r t" tarzida ruy bermoqda.
O`quv predmeti sifatida sport o`rta va oliy maktabda, armiyada jismoniy madaniyat metodning vositasi bo`lib xizmat kilmoqda. Ommaviy kungilli sport darsdan tashqari va ish vaqtidan so`ng davlat va jamoat tashqilotlari orqali va har bir shaxs ning initsiativi bilan amalga oshirilmoqda. «S p o r t ch i» so`zi talaffo`z etilganda, ko`z ungimizga nafaqat kuchli, chidamli va chaqqon hamda kaddi komati kelishgan yigit yoki kiz obrazi gavdalanibgina qolmay, irodali, to`g`ri, xakso`zli, hayotga doim yaxshi umid bilan qaraydigan, optimistik kayfiyatdagi, har qanday qiyin chiliklarni oson yenguvchi, kamtarin va o`z yutuklriga xotirjam insonni tushunamiz.Shunday ekan, sport jamiyat manfaati uchun xizmat qiladigan fao liyat bo`lib, metodviy, va kommunikativlik funksiyasini bajaradi, lekin doimiy kasb emas. Sport ishlab chiqarishsiz faoliyat, ya`ni u moddiy ne`mat (boylik) yaratish bilan boglanmagan va o`quv metod jarayoni qonuniyatlariga bo`ysundirilgan.
Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki, o`quvchilarning sport foaliyati darsdan tash karida xisoblanib, o`quv fani sifatida umumta`lim maktablari o`quv rejalari va dasturlariga qismian kiritilgan va sinfdan tashqari ishlar, maktabdan tashqari muossasalaridagi mashg`ulotlar shaklida alohida ahamiyat, e`tibor bilan kungilli tarzda iulga qo`yiladi. Sportning harak terli alomatlarining barchasi bir butun bo`lib, bolalar sportida o`z aksi ni topgan. Uni bolaning darsdan tashqari faoliyatining turli ko`rinishi deb belgilash ham, maxsus tayyorgarlik, musobaqalarda katnashish yoki o`zidagi mavjud imkoniyatlarini xisobga olgan xolda, oldindan belgilangan optimal harakat qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat bo`lgan jarayon deb qarash mumkin. Bolalar sporti ularning yoshi bilan chegaralangan, maxsus tayyorgarlikka kirishishga ruxsat beril gan muddatdan to umumta`lim maktabini bitirgungacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Yoshlar sporti. Bu tushunchada aytarli qisqa mazmun joylashgan. Uning chegarasi yosh gruppasi bilan belgilanadi: yoshlar, o`smirlar sporti. YOshlar sporti gruppalari asosan katta maktab yoshidagi o`quvchilar, studentlardan tashqil topadi. Bu ibora shartli xisoblanib, sportda kizlarning ham ishtiroki nazarda tutiladi.
Maktab sporti shug`ullanuvchilarning yoshi va boshqa belgilariga qarab bolalar yeportiga uxshash. Farqi shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan tashqari muayesasalar orqali, maktab sporti esa faqat maktab o`quvchilari bilan maktabda yulga qo`yiladi. Sport jamiyatimz jismoniy madaniyat metodi uchun ko`rsatayotgan tashqari jismoniy madaniyat metod qilish xizmatini ham o`zida mujassamlash tirgan. Sportda jismoniy madaniyat metodning xususiy tomoni shundan iboratki, jismoniy madaniyat kamolotga erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiri ladi va sportchining tayyorgarligi deb nomlanadi.⁴

Xulosa
Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat metod tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson jismi metoditning eng yuqori darajasidir. Amaliy jismoniy madaniyat metod- kasbga taalukli amalda qo`llaniladigan va harbiy-amaliy jismoniy madaniyat metodga bo`linadi. Ular bevosita xunar (kasb) faoliyati soxaschda hamda ma`lum kasbdan kelib chiqadigan talablar va mehnat sharochtiga bog`liq maxsus tayyorgar lik tizimini kiritilishi bilan belgilanadi.
Jismoniy madaniyat metodning amaliy tarlari, ularning organik bog`liqligi, kasbga oid amaliy tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy madaniyat tayyorgarlik ning umumiy jismoniy madaniyat tayyorgarlik bazasi asosida yulga qo`yilishi, shakl lanishi, vujudga kelishi bilan Jismoniy madaniyat metod gigiyenasi ish kuni ramkasiga, kundalik tur mush va dam olish rejimiga qaratilgan bo`lib, organizmning kunlik xola tini yaxshilashga xizmat qiladi, o`z navbatida asosiy hayotiy faoliyat funksiyasi "muhiti" (fani) ni shakllanishga imkoniyat yaratadi.⁵
Jamiyat metodining tarkibiy qismii xisoblangan jismoniy madaniyat metod metodning boshqa turlari, bo`laklari bilan tutashgan, umumiylashgan o`zaro bog`liqlikka ega. Jismoniy madaniyat - madaniy va ommaviy - rejalashtirilgan tomoshalarni bir-biri bilan muvofiqlashtirishdan namoyishlar va namoyishkorona chiqishlar vujudga keladi. Ularning metodviy ahamiyati bepoyondir. Jismoniy madaniyat metodni klassifikatsiyalash katta ahamiyatga egadir. U jamiyatda jismoniy madaniyat metoddan maqsadga muvofiq foydalanishni, uning qaysi yuldan ketayetganligi, yunalishini, jismoniy madaniyat metod amaliyoti, vazifalarini xal qilish uchun tavsiya etilgan uning xilma-xil turlari imkoniyatlarini anglashga yordam beradi. Agarda maktabda jismoniy madaniyat bilim(ma`lumot), umumiy jismoniy madaniyat tayyorgarlik berish vazifalari xal qilinsa, hayoti davomida o`quvchi jismoniy madaniyat metod uchun baza yaratiladi.
Metodning boshqa barcha turlari qayd qilingan vazifalarni yechishi mumkin bo`lsa-da, jismoniy madaniyat metod bazasining o`rnini almashtira olmaydi. Jamiyatda jismoniy madaniyat metodning rivojlanganlik darajasi kuyi dagi ko`rsatkichlar bilan baxolanadi:
- jamiyat a`zolari kundalik turmushga jismoniy madaniyat metodning singdirilishi:
- jamiyat a`zolarining sogligi va jismoniy madaniyat tayyorgarligi:
- jismoniy madaniyat madaniy mashg`ulotlarning moddiy-texnik ta`minlanishining mavjudligi va sifati:
- jismoniy madaniyat metod harakatiga rahbarlik qilayotgan xodimlarning doimiy tarkibi (shtati), kvalifikatsiyasi va faolligi:
- jamiyat a`zolarining sport yutuqlari.