I. Jismoniy madaniyat metod nazariyasi rivojlanish tarixi I jismoniy madaniyat metod nazariyasini manbalari

I.2. Jismoniy madaniyat metod nazariyasining rivojlanish davrlari
Jismoniy madaniyat metod nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir necha davrlarni o`z ichiga oladi.
Birinchi davr - inson o`zining ijtimoiy faoliyati davomida harakat-faoliyatini organizmga ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I. 1975). Eng dastlabki emperik bilimlarning tuplanishi "mashqlanganlik"ning foydasini sezib, ma`nosiga yetish va tajribasini o`zatish usullarini anglashga imkon yaratdi. Bu "jismoniy madaniyat mashqlar"ning va "jismoniy madaniyat metod"ning paydo bo`lishi uchun sharoit yaratilishida omil bo`lib xizmat qildi.
Ikkinchi davr- jismoniy madaniyat metod jarayonida qo`llanila boshlagan birinchi uslubiyatlarning yaratilishi – qadimgi Yunonistonda kuldorlik davlati davrini va O`rta asrni o`z ichiga oladi (G.D. Harabuga, 1974). Jismoniy madaniyat metoddagi bu uslublar, tajribalar orqali vujudga keltirilgan bo`lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati qonuniyatlarini xali bilmasligi sababli jismoniy madaniyat mashqlar ta`siri mexanizmini tushuntira olmas, shunga ko`ra jismoniy madaniyat mashqlar bilan shug`ullanishning foydasini tashqi natijalarga qarab baxolardilar. Yunonistonning jismoniy madaniyat metod uslubiyati aytarli darajada ma`lum edi. U mavjud vositalar va uslubiyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojdantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtira olgan edilar.
O`rta asrning o`rtalarida uslubiyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, so`zish, o’yinlar, kamon otish, otda chopish, kilichbozlik bo`yicha dastlabki qo`llanmalar paydo bo`ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino. Abu Rayxon Beruiiylarning tan metodsiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxujayev T.N. 1995).
Uchinchi davr - jismoniy madaniyat metod haqidagi nazariy bilimlarni intensiv tuplanishi Uygonish davridan XIX asrning oxirigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Inson metodsi, uni o`qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy madaniyat metod muammolariga e`tibor qila boshlashlari davri, jismoniy madaniyat metodning moxiyati haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma`lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma`lumotlar xali turlicha edi, chunki ko`pincha usha davrda mustakilrok sanalgan filosofiya, peda gogika, meditsina, fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yul-yulakay, ammo zarur bo`lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko`pincha o`z muammolarini jismoniy madaniyat metodning rolini xisobga olmay xal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayek pedagog-gumanistlar va xayeliy sotsialistlar jismoniy madaniyat metodsa bir butun tar biyaning majburiy qismilardan biri deb qaray boshladilar.
Jumladan, shvetsariyalik demoqrat pedagog I. G. Pestalotssi tomoni dan (1746-1827) bolalar harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun to`zilgan jismoniy madaniyat mashqlar tizimini yaratishdagi buginlar(sustavnaya) gimnastikasi umumiy pedagogika nazariyasi ichida alohida urinni egallaydi.
Metodning mazmuni ochildi va unda jismoniy madaniyat metodning urin aniqlandi hamda shaxsni har tomonlama rivojlantirish yullari belgilandi.
Aynan shu davrda jismoniy madaniyat metod nazariyasiga asos solindi deb xisobga olinib, shu soxa bo`yicha ilmiy farazlar va bilimlar tuplanishi orqali mustakil fan sifatida ajralib chiqdi.
Turtinchi davr - XIX asrning oxiridan ilmiy va o`quv fani sifatida jismoniy madaniyat metodning nazariyasi va metodikasi shakllana bordi. Bu davrning xarakterli tomoni shundaki, fan sifatida jismoniy madaniyat metod jamiyat hayotining boshqa jabxalariga ham ta`sir ko`rsata boshladi. Jismoniy madaniyat metod soxasi nazariyasi olimlaridan biri Petr Fransevich Lesgaft (1837-1909) o`zining tarix, anatomiya, pedagogika, antropologiya, jismoniy madaniyat metod metodikasiga oid asarlari bilan hozirgi zamon jismoniy madaniyat metod nazariyasi va metodikasi mustakil ilmiy - nazariy va o`quv fani (predmeti) ekanligini ilmiy-amaliy isbotladi.
Beshinchi davr- rivojlangan mamalakatlar va sobik shurolar davlati olimlarining izlanishlari davri bo`lib, fanning intensiv rivojlanishi materialistik dialektikaga asoslangan xolda usha davrda progressiv xisoblangan metodlarga tayanib amalga oshirildi.
Jismoniy madaniyat metod muammolarini kompleksli xal etishda butun bir olimlar jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va o`quv muassasalari samarali mehnat qildilar. Amaliy materiallarning mulligi, yangi qonuniyatlarning ochilishi, dastlabki yagona jismoniy madaniyat metod nazariyasi va metodikasining differensiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar "Jismoniy madaniyat metodni tashqillash va boshqarish", "Jismoniy madaniyat mashqlar biomexanikasi", "Sport psixologiyasi", "Sport metrologiyasi", "Sport fiziologiyasi", "Davolash jismoniy madaniyat metodsi", "Jismoniy madaniyat mashqlar gigiyenasi" va boshqalar ajralib chiqdi. Yuqoridagi fanlarning ayrim soxalari qator aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini ko`rsatdi. Masalan, bolalarning sport mutaxassisligi muammosi - bu faqatgina sport pedagogikasi muammosigina bo`lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik muammolardir. Jismoniy madaniyat metod nazariyasi va metodikasi kursida pedagogik jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va boshqa fanlarning dalillarisiz tula izoxlab, isbotlab bo`lmaydi.