I kirish II – asosiy qism

Fizik xossalari.Glukoza shirin ta`mli,rangsiz krisstal modda,suvda yaxshi eriydi.Suvdagi eritmasidan u kristall gidrat C₆ H₁₂ O₆•H₂ O holida ajratib olinadi.Lavlagi shakariga qaraganda uning shirinligi kam.

YUqori polisaxaridlar ikkita katta guruhga bo‘linadi. Gomopolisaxalar va geteropolisaxaridlar. Gomopolisaxaridlar bir xil monosaxaridlar qoldiqlaridan tashkil topgan ularga kraxmal, glikogen, sellyuloza va dekstranlar kiradi.

Geteropolisaxaridlar har xil monosaxaridlar yoki ularning hosilalaridan tashkil topgan. Geteropolisaxaridlarga ko‘pchilik hayvonlar va bakteriyalardan olinadigan polisaxaridlar kiradi, ular nisbatan kam o‘rganilgan, biroq ular organizmda muhim biologik rol o‘ynaydi. Geteropolisaxaridlar organizmda oqsillar bilan bog‘lanib, murakkab komplekslar hosil qiladi.
Polisaxaridlardan bo‘lgan kraxmal, shilliq moddalar, daraxt elimlarlari, va pektin moddalari tibbiyotda xamda farmatsevtika soxasida ishlatiladi.
Kraxmal – Amylym.



Kraxmal o‘simlik to‘qimalaridagi fotosintez jarayonining mikroskopda ko‘rinadigan birinchi mahsuloti. U polisaxaridlar aralashmasidan iborat bo‘lib umumiy formulasi (S₆N₁₀O₅)n.
Kraxmal o‘simliklar dunyosida juda keng tarqalgan bo‘lib u o‘simliklarda oz mikdardan 86% gacha bo‘lishi mumkin. Kraxmal xlorofilli organlarda fotosintez jarayoni natijasida hosil bo‘ladi. Asta-sekin barglardan shox hamda poyalar orqali o‘tib, meva va urug‘da yoki o‘simlikning er ostki organlarida yiqiladi. SHuning uchun o‘simliklarda assimilyasion, tranuit va zaxira kraxmallar bo‘ladi. Kraxmal asosan donli o‘simliklarning meva, uru\ida, ko‘p yillik o‘t o‘simliklarda esa er ostki organlarida to‘planadi.
Qishga to‘plangan zaxira kraxmal o‘simliklar uchun oziq modda sifatida xizmat qilsa, shuningdek tibbiyotda, farmatsevtikada xamda oziq-ovqat sanoati va boshqalarda xam shilatiladi.
Kraxmal olish usullari. Kraxmal o‘simlik mahsulotiga qarab bir necha usul bilan olinadi. Kartoshka tuganadidan kraxmal olish uchun tuganak tozalanadi va maxsus sim to‘r ustida qirqichda qiriladi. Uning ustiga suv quyib yuviladi. Kraxmal suv bilan birga sim to‘r ustidagi idishga tushib cho‘kadi. Kraxmalni tozalash uchun toza suv bilan aralashtiriladi va tindiriladi. Suv esa to‘kib tashlanadi. Bu ish bir necha marta takrorlanadi. Kraxmal toza bo‘lganidan so‘ng quritiladi. qurigan kraxmal tarkibida 20% gacha namlik bo‘lishi mumkin.
Donli o‘simliklar mevasidan va urug‘idan kraxmal olish ancha murakkab. CHunki meva, urug‘ tarkibida kraxmaldan tashqari ohsil shuningdek, suvda erimaydigan boshqa moddalar ham bo‘ladi. Ana shu moddalar kraxmal olishga halal beradi. Bu birikmalarni dastavval mikroorganizmlar yordamida achitilib hamda parchalab, suvda eriydigan mahsulotlarga aylantiriladi.
Kraxmalning xususiyatlari. Kraxmal glyukonlarga kirib o‘simlik xujayralarida donachalar shaklda vujudga keladi. Bu donachalar 96,1-97,6% polisaxaridlardan, 0,2-0,7% mineral moddalardan, 0,6% gacha qattiq yog‘ kislotalardan va boshqalardan tashkil topgan.
Kraxmal xidsiz, mazasiz, mayin oq poroshok bo‘lib, barmoq orasiga olib ishqalansa qichirlaydi. quritilgan, suvsiz kraxmalning zichligi 1,620-1,650.
Kraxmal sovuq suv, spirt, efir va boshqa organik erituvchilarda erimaydi. Agar 68-75^O issik suvga solinsa, donachalari ishshib yoriladi va quyuq, yopishqoq suyuqlik-kleyster hosil qiladi.
Kraxmalning eng xarakterli sifat reaksiyasi yod bilan bo‘yalishidir. Bu juda ham sezuvchan reaksiya bo‘lib, yodning eritmadagi konsentratsiyasi 1:500000 ga etsa ham kraxmal bilan ko‘k rang beradi. Yod bilan bo‘yalgan kraxmal qizdirilsa, ko‘k rang yuqoladi, sovitilganda esa yangidan ko‘k rang hosil bo‘ladi.
Kraxmal kislotalar, ishqorlar hamda diastaza fermenti ta’sirida gidrolizlanadi. Gidroliz kislotalar ta’sirida olib borilsa, monosaxarid - glyukoza, diastaza fermenti ishtirokida o‘tkazilsa, disaxarid - maltoza hosil bo‘ladi.
Gidrolizlangan kraxmaldan glyukoza yoki maltoza hosil bo‘lmasdan avval bir qancha oraliq, mahsulotlar hosil bo‘ladi. Dekstrinlar ham polisaxaridlarga kiradi. Umumiy formulasi (S₆N₁₀O₅)n.
Kraxmal donachasining amilopektin va amilozadan tuzilganini quyidagi reaksiya bilan aniqlash mumkin, Buyum oynasiga kraxmalning suvdagi aralashmasidan ozgina solinadi va uning ustiga 1-2 tomchi 3% li. +onning eritmasidan tomizib, qoplagich oyna bilan yopiladi va mikroskopning kichik ob’ektivida quriladi. Mikroskopda kraxmal donachalarining ishishini, yorilishini va yuq bo‘lib ketishini kuzatish mumkin. Preparatdagi ishqorni neytrallash uchun 1% li sirka kislota eritmasidan tomiziladi. So‘ngra Lyugol eritmasidan 1-2 tomchi qo‘shilsa, gidroliz natijasida hosil bo‘lgan bo‘lakchalar binafsha, ba’zilari esa ko‘k rangga bo‘yaladi. SHulardan binafsha rangga kirgani amilopektin, ko‘k rangga kirgani amiloza hisoblanadi.
Kraxmallar asosan tuzilishi va o‘lchamlari bilan bir-biridan farq qiladi.
Tibbiyotda va dorishunoslikda 4 ta o‘simlikdan olingan kraxmal ishlatiladi. Ular bir-biridan donachalarining shakli, katta-kichiklari, tuzilishi bilan farq qiladi.
1. Kartoshka kraxmali - kartoshka tuganagidan olinadi.
2. Bu\doy kraxmali – bu\doy donidan olinadi.
3. Makkajo‘xori kraxmali - makkajo‘xori donidan olinadi.
4. Guruch kraxmali - sholi donidan olinadi.
Ishlatilishi. Kraxmal meditsinada keng qo‘llaniladi. U chaqaloqlarga sepiladigan poroshok va teriga surtiladigan moylar tayerlashda ishlatiladi. Kraxmal kleyi shimdirilgan bintlar xirurgiyada singan va chiqqan organlarda qimirlaydigan qilib bog‘lash uchun ishlatiladi. Undan tashqari kraxmal tabletkalar olishda biriktiruvchi va tabletkalarning erishini tezlashtiruvchi omil sifatida, dekstrin esa emulsiyalar tayerlashda emulgator sifatida ishlatiladi.
SHilliq moddalar hamda tarjibida shu moddalar bo‘lgan
dorivor o‘simliklar
O‘simlikda uchraydigan shilliq moddalar har xil birikmalar aralashmasidan tashkil topgan bo‘lib, ular tarkibida asosan polisaxaridlar - pentozanlar (90% gacha) va qisman geksozanlar uchraydi.
SHilliq moddalar hujayra ichi va xujayra po‘sti hamda oraliq birikmalarning shilliqlanishidan hosil bo‘ladi. Ayrim hujayra yoki to‘qimalar shilliqlanishi mumkin.
SHilliq moddalar odatda 2 guruxga bo‘linadi.
1. Normal shilliq moddalar. Bular o‘simlikning o‘sishi davrida shu o‘simlik hayoti uchun nihoyatda zarur birikmalar sifatida vujudga keladi.
2. Patologik shilliq moddalar. Tashqi ta’sirga reaksiya sifatida vujudga keladi.
Normal shilliq moddalar o‘simliklarning hamma organlarida bo‘lishi mumkin.
Normal shilliq moddalar o‘simlik hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ular suv ta’sirida shishadi va uzoq vaqtgacha qzida namlik saqlaydi. SHuning uchun bu moddalar qurg‘oqchilikda uchadigan o‘simliklarni tasodifan qurg‘oqchilik bo‘lib qolganda ham qurib qolishdan, shuningdek, issiq kunlarda o‘simlikni haddan tashqari qizib ketishidan saqlaydi.
O‘simlik shilliq moddalari suvda yaxshi erib, yopishqoq kolloid eritma hosil qiladi. Bu eritmadagi shilliq moddalarni spirt yordamida cho‘ktirish mumkin.
Mahsulot tarkibidagi shilliq moddalarni quyidagi sifat reaksiyalari bilan aniqlash mumkin:
1) tarkibida shilliq moddalar bo‘lgan mahsulotlar ishqor eritmasi ta’sirida sariq rangga bo‘yaladi.
2) mikroskopda ko‘rish uchun kesilgan mahsulot bo‘lakchasiga metil ko‘k bo‘yoq eritmasidan yoki 10% li H₂SO₄ ning mis tuzi eritmasi va 10% li NaOH eritmasidan bir tomchidan tomizilsa, shilliq modda saqlovchi xujayralar to‘q ko‘k rangda kuzatiladi.
3) mikroskobda ko‘rish uchun kesilgan mahsulotga qora tush eritmasi ta’sir ettirilsa, shilliq modda saqlovchi xujayralar bo‘yalmaydi, boshqa xujayralar esa qorayadi.
O‘simliklardagi shilliq moddalar miqdori quyidagi usullar bilan aniqlanadi.
1. SHilliq moddalar suvda erib, yopishqoq kolloid eritma hosil qiladi. Bu eritmaning yopishqoqligi erigan birikma konsentratsiyasiga bog‘liq. SHuning uchun o‘simlikdan sovuq suvda eritib olingan shilliq moddalar eritma yopishqoqligiga qarab aniqlanadi.
2. SHilliq moddalar ma’lum miqdordagi o‘simlik mahsulotidan sovuq suvda eritib ajratib olinadi. Eritmadagi shilliq moddalar spirt bilan cho‘ktiriladi. So‘ngra cho‘kma yuvib, 60-80^Oda doimiy og‘irlikka kelguncha quritilib tortilib, o‘simlikdagi shilliq modda miqdori % bilan ifodalanadi.
SHilliq moddali mahsulotlar va ulardan olingan dori turlari tibbiyotda-meditsinada me’da-ichak kasalliklarida o‘rab oluvchi dori, nafas yo‘llari shamollaganda yo‘talni engillashtiradigan, to‘xtatadigan va ko‘krakdagi og‘riqni qoldiradigan hamda balg‘am ko‘chiradigan vosita sifatida ishlatiladi.
Daraxt elimlari va ularni saqlovchi o‘simliklar
Daraxt elimlari patologik shilliq moddalarning o‘simlik to‘qimalaridan oqib chiqib, po‘stloqning yaralangan joyini qoplab, qotishidan hosil bo‘ladi. Bu birikmalar daraxt po‘stlog‘idagi yaralangan joyni berkitib turadi va mikroorganizmlarning o‘simlik tanasiga kirib, uni chiritishidan saqlaydi. Bundan tashqari, elim o‘simlik uchun zaxira oziq modda bo‘lib xam xizmat qiladi.
Elim ko‘pincha dukkakdoshlar va ra’noguldoshlar, jiydadoshlar va boshqa oilalarga kiruvchi buta va daraxtlarda xosil bo‘ladi.
Daraxt elimi ko‘pincha erta baxorda xosil bo‘ladi. CHunki bu orasida tez-tez yog‘ingarchilik bo‘lishi natijasida daraxt po‘stlog‘i iviydi, so‘ngra shamoldan va kun issig‘idan tez qurib yoriladi. YOrilgan po‘stlog‘dan patologik shilliq modda oqib chiqadi.
Elim sun’iy yul bilan xam olinishi mumkin. Buning uchun o‘simlik po‘stlog‘ini bigiz, pichoq yoki boshqa asbob bilan tilinadi natijada elim oqib chiqadi.
Elim kimeviy tarkibiga ko‘ra shilliq moddalarga yaqin turadi. Patologik shilliq moddalar o‘simlik tuqimalaridan oqib chiqayotganida yulda uchragan birikmalar masalan: oshlovchi, buyoq, mineral moddalar, fermentlar, va boshqalarni o‘zi bilan birga olib chiqishi mumkin.
Elim xar xil rang va shaklda xamda qattiq bo‘lakchalar xamda bo‘ladi. YUqori sifatli elim rangsiz yoki och sarg‘ish rangli bo‘lib, o‘ziga xos shirin mazaga ega u organik erituvchilarda erimaydi. Elim spirt ta’sirida eritmada chqkadi.
Elimning kimeviy tarkibi yaxshi aniqlanmagan. SHu sababli u fizik xossasiga qarab 3 guruxga bo‘linadi.
1. Arabin - suvda yaxshi eriydigan elim.
2. Bassorin - suvda kam eriydigan, lekin yaxshi shishadigan elim.
3. Serazin - suvda erimaydigan va kam shishadigan elim. Bu issiq suvda qisman erishi mumkin.
Elim tibbiyotda me’da kasalliklarida o‘rab oluvchi vosita sifatida ishlatiladi. Farmatsevtikada esa xab dorilar xamda emulsiyalar tayyorlashda qo‘llaniladi.
Texnikada elimni chit bo‘yash, tush, siyox, akvarel bo‘yoqlar, qalam, gugurt va plastmasslar tayyorlashda xamda boshqa soxalarda ishlatiladi.
Tibbiyotda xamda farmatsevtika amaliyotida yuqorida ko‘rsatilgan maqsadlar uchun astragal elimi - tragakant va o‘rik elimidan foydalanadi.
o‘rik elimi - Gummi armeniacal.
o‘rik elimi daraxt po‘stlog‘ining darz ketgan joyidan oqib chiqadi. Ana shu elim yig‘ib olinadi. O‘rik elimi rangsiz, yoki och sariq rangli, qattiq, mo‘rt, yaltiroq va katta-kichik bo‘laklardan iborat. Elim poroshogi oq yoki sarg‘ish rangli bo‘lib, xidsiz, chuchmal mazaga ega. Elim suvda eriydi.
O‘rik elimi chet eldan keltiriladigan gummi arabika o‘rnida emulsiya tayerlash uchun emulgator sifatida ishlatiladi.
Pektin moddalar
Pektin moddalar o‘simliklarning yuqori molekulali uglevodlari polisaxaridlari bo‘lib, ular asosan (83-90%) o‘zaro glyukozid tipida birlashgan D-galakturon kislota qoldiqlaridan, qisman galaktan, araban va boshqa moddalardan tashkil topgan.
Pektin moddalarga pekta kislota, pektaklar, pektinlar, pektinatlar va protopektinlar kiradi.
Pekta kislota - glikozid (-14) tipida birlashib, uzun zanjir xosil qilgan. D - galakturon kislota qoldiqlaridan iboratdir. Pekta kislota xamma pektin moddalarning asosiy qismidir.
Pektlar - pekta kislotaning tuzlari.
Pektinlar - pekta kislotaning karboksillari buyicha turli darajada metillangan xosilasi bo‘lib, uz navbatida n - pektinlar va l - pektinlarga bo‘linadi. Pektinlar suvda erib, zich gel xosil kiladi.
Pektinatlar - pektinlarning tuzlari.
Protopektinlar - yuqori molekulali, suvda erimaydigan birikmalar.
Pektin moddalar asosan suvda erimaydigan protopektin xamda o‘simlik xujayra devorlarida va xujayra oraliq moddalar tarkibida uchraydi, xamda to‘qimalarga mustaxkamlik beradi.
Pektin moddalar mevalarning shirasidan spirt bilan cho‘ktirib olinadi. Bu moddalarga ayniqsa lavlagi boy bo‘lib, undan ko‘p miqdorda pektin moddalar olinadi. Olma, limon va boshqa mevalar xam pektin moddalarga boy.
Pektin moddalari organizmda suyuqlikni ushlab qolish, yaralarni davolash, ularning bitishini tezlashtirish xossalariga ega. SHuning uchun ular tibbiyotda yaralarni davolashda, ich ketganda xamda og‘ir metallar tuzi bilan zararlanganda zaxarga qarshi vosita sifatida qo‘llaniladi.
Bolalarni ichketar kasalligida olmani pishirib berish foydalidir. Qon bosimining ko‘tarilishni oldini olish maqsadida pekta kislotaning yoki uning kaliyli, kalsiyli yoki magniyli tuzlarini - pektatlarni ovqatga qo‘shib berish foydalidir.
Pektin moddalarning eng muxim xossasi - ularning suvli eritmasini sovutalganda zich massa - jem xosil bo‘lishidir. Ularning bu xossasidan tibbiyotda, oziq-ovqat keng foydalaniladi.
Farmatsevtika amaliyotida pektin moddalardan xab dori va emulsiya tayyorlashda foydalanish mumkin.
SHakarsimon polisaxaridlar
Oligosaxaridlar
SHakarsimon polisaxaridlar jumlasiga molekulasi oltitagacha monosaxarid qoldig‘idan tashkil topgan uglevodlar kiradi. SHakarsimon polisaxaridlarning ikkinchi nomi oligosaxaridlar.
Oligosaxaridlar bir qancha xossalarga ko‘ra oddiy uglevodlarga ancha yaqin turadi. Masalan: oligosaxaridlar suvda oson erib, chin molekulyar eritmalar xosil qiladi, ko‘p xollarda ular shirin ta’mga ega, yaxshi kristallanadi.
Gidrolizlanganda xosil bo‘ladigan monosaxaridlar molekulasining soniga qarab oligasaxaridlar disaxaridlarga, trisaxaridlarga, tetrasaxaridlarga, pentasaxaridlarga va geksasaxaridlarga bo‘linadi. Bulardan eng axamiyatlisi disaxaridlar yoki biozasaxaridlar.
Disaxaridlar
Gidroliz qilinganda xar bir molekulasi ikki molekula monosaxaridga parchalanadigan oligosaxaridlar disaxaridlar deyiladi. Disaxaridlar S₁₂N₂₂O₁₁ umumiy formula bilan ifodalanadi. Ular glyukozidlar tipi bo‘yicha tuzilgan bo‘lib, undagi aglikon rolini ikkinchi molekula monosaxarid bajaradi.
Disaxaridlar glyukozidlar tipida tuzilganligi uchun kislotali muxitda oson gidrolizlanadi.
Disaxaridlar xosil bo‘lishda bir monosaxarid doimo o‘zining glyukozid gidroksili bilan qatnashadi, ikkinchi monosaxarid molekulasi esa yo glyukozid gidroksili bilan yoki boshqa birorta spirt gidroksili bilan qatnashadi. Agar disaxaridlar molekulasi xosil bo‘lishida bir monosaxarid molekulasi glyukosid gidroksili, ikkinchi monosaxarid molekulasi esa spirt gidroksili bilan qatnashsa, bunday disaxaridlar molekulasida aldegid guruxga oson o‘ta oladigan erkin glyukozid gidroksili bo‘ladi. Bunday disaxaridlar mutarotatsiya xodisasini beradi, aldegidlarga xos bo‘lgan reaksiyalarga kirishadi - oksim xosil qiladi. Feling suyuqligini oson qaytaradi "kumush ko‘zgu" reaksiyasini beradi. SHuning uchun bunday disaxaridlar qaytaruvchi disaxaridlar deyiladi. Maltoza, laktoza va sellobioza shu gurux disaxaridlarga kiradi.
Ikkala molekula monosaxaridlarning glyukozid gidroksillari o‘zaro ta’sirlanishi natijasida xosil bo‘lgan disaxaridlarning molekulasida aldegid guruxga oson o‘ta oladigan guruxi yo‘q. Bunday disaxaridlar aldegidlarga xos reaksiyalarga kirishmaydi, oksim va gidrazonlar xosil qilmaydi, sianid kislotani biriktirib olmaydi. SHuning uchun xam bunday disaxaridlar qaytarmaydigan disaxaridlar deb ataladi.
Pentozalar - S₅R₁₀O₅ tabiatda asosan birikma xolida polisaxarid pentozanlar (S₅N₈O₄)n xamda o‘simlik va yog‘och elimi tarkibida bo‘ladi. Pentozanlar yog‘och, poxol va shu kabilar tarkibida anchagina miqdorda (10-15%) saqlanadi.
Pentozalar asosan pentozanlarni suyultirilgan mineral kislotalar ishtirokida gidroliz qilib olinadi.
(S₅N₈O₄)n + nH₂O  n C₅H₁₀O₆

Plantoglyusid olish texnologiyasi

Katta zubturim (Plantago majer L) barglarining suvdagi ekstraktidan olinadigan preparat.
Farmakologik ta’siri: Spazmalitik va yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatadigan vosita.
Giperatsid gastrit, me’da va o‘n ikki barmoq ichakning kislotalar normal yoki kamayganligi bilan o‘tayotgan yara kasalligi (qo‘zigan davrda va qo‘zilishiga yul qo‘ymaslik uchun ishlatiladi).
Ishlatishga yo‘l qo‘ymaydigan moneliklari: Giperatsid gastritlar, me’daning kislota ko‘pligi bilan o‘tayotgan yara kasalligida saqlanishi: 18-20⁰ S xaroratda, quruq joyda saqlanadi.
Burga zupturum urug‘i