I mövzu: Psixologiya elminin predmeti V ə V ə zif ə



Yüklə 159,39 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/3
tarix21.01.2017
ölçüsü159,39 Kb.
#6074
1   2   3

Psixi  prosesl

ə

r 

gerçəkliyin  inikasının  daha  mütə

h

ərrik  formasıdır. 



Onların  yaranması  və

  c


ə

r

ə



yan  etm

ə

si  f



ə

aliyy


ət  şə

raitind


ə

n,  konkret 



 

v



ə

zif


ə

l

ə



rd

ə

n  v



ə

  f


ə

aliyy


ə

tin  t


ə

l

ə



bl

ə

rind



ən  asılıdır.  Psixi  proseslə

r

ə



 

duyğu, 


qavrayış, tə

s

əvvürlə



r, diqq

ə

t, hafiz



ə

, nitq, t

ə

f

ə



kk

ür və


 t

ə

x



əyyül aid edilir.

 

 



Psixi v

ə

ziyy

ə

tl

ə

r v

ə

 



ya hallar şə

xsiyy


ə

tin psixi f

əallığının bu və

 ya dig


ə

s



ə

viyy


ə

sini s


ə

ciyy


ə

l

ə



ndir

ən bütöv emosional təzahürlərdir. Onların yaranması 

müxtə

lif  s


ə

b

ə



bl

ə

rl



ə

 

bağlıdır,  müvə



qq

əti  xarakter  daşıyır,  şə

xsiyy

ə

tin  psixi  v



ə

 

praktik f



ə

aliyy


ə

tind


ə

 

fon rolunu oynayır. Psixi və



ziyy

ə

t  v



ə

 

ya hallara yaradıcı 



ilham,  dalğınlıq,  öz  qüvvə

sin


ə

 

iman,  şübhə



,  h

ə

y



ə

can,  stress,  affekt, 

frustrasiya v

ə

 s. aid edilir. 



 

Psixi  xass

ə

  v

ə

 

ya  xüsusiyyə

tl

ə

r 

şə

xsiyy



ətin  davamlı  psixi 

xüsusiyyə

tl

ə

ri olub, h



ər bir insanın rə

ftar v


ə

 

davranışında təzahür edə



n  tipik 

v

ə



 

özünə


m

əxsus  xüsusiyyə

tl

ərdir.  Bunlara  şə



xsiyy

ə

tin  istiqam



ə

ti  v


ə

  ya  


motivl

ə

r  sah



ə

si,    temperament,  xarakter  v

ə

  qabiliyy



ə

tl

ə



r  aid  edilir.  Bunlarla 

yanaşı  psixologiyanın  öyrə

ndiyi  hadis

ə

l



ə

sırasında    fə



aliyy

ə

t,  irad



ə

,  sosial 

qruplar,  ünsiyyət,  kütlə

vi  psixi  hadis

ə

l

ər  (azarkeş  və



 

tamaşaçıların,  mitinq 

iştirakçilarının hə

r

ə



k

ə

tl



ə

ri v


ə

 s) d


ə

 

mühüm yer tutur.



 

 

Psixi  hadis



ə

l

ə



r  obyektiv  al

əmin    subyektiv  inikasıdır.  Ta  qə

dimd

ə



psixika  haqqında  bi

r-biri  il

ə

  ziddiyy



ə

t  t


əşkil  edə

n  iki  t

əlim  mövcud  olmuşdur. 

Onlardan  biri  idealist,  dig

ə

ri  is


ə

  materialist  t

əlimdir.  İdealistlər  psixikanı 

müstə


qil,  birinci  v

ə

   



materiyadan  asılı  olmayan    mütlə

q  ideya  kimi  q

ə

bul 


edirl

ə

r.  Onlar  obyektiv  idealistl



ə

r  v


ə

  subyektiv  idealistl

ə

r  olmaqla  iki 



ə

sas 


c

ə

bh



ə

y

ə



 

ayrılmışlar. 

 

Materialistl



ə

r  is


ə

 

psixikanı,  o  cümlə



d

ən  şüuru  maddi  bə

d

ən  üzvü  olan  



materiyanın    məhsulu    hesab  edir,    beyinsiz  psixikanın  mövcudluğunu 

mümükünsüz  hesab  edirlər.  İdealist  və

 

materialist  baxışlar  arasındakı 



mübarizə

nin  2500  il

ə

 

yaxın  tarixi  vardır  və



 

bu  mübahisə

 

bu  gün  də



  davam 

etm


ə

kd

ə



dir.  

 

Materialist  n



ə

z

ə



riyy

ə

y



ə

 

görə



    psixika  obyektiv  al

ə

min    subyektiv 



inikasıdır,  yə

ni  obyektl

ə

r,  cism  v



ə

  hadis


ə

l

ə



r  subyekt  olan    insanlardan 

 

k



ənarda,    onlardan  asılı  olmayaraq  mövcuddur.  Obyektiv  aləmin,  reallığın 

mövcudluğunu ə

ks etdir

ə

n  



ə

sas f


ə

ls

ə



fi kateqoriya is

ə

 



materiyadır.

 

 



İnikas materialist idrak nə

z

ə



riyy

ə

sinin 



əsas prinsipidir. İnikas dedikdə

 iki 


obyektin  qarşılıqlı  tə

siri  v


ə

  onun  n

ə

tic


ə

si  n


ə

z

ə



rd

ə

  tutulur.  Bu  zaman  



obyektl

ə

rd



ə

n biri dig

ə

rind


ə

 

müə



yy

ə

n d



əyişikliklər yaradır və

 onun  strukturuna 

uyğun gə

lir.  


 

Psixika  haqqında  elmi  tə

s

əvvürlərin  formalaşmasında  tə



bi

ətşünaslıq 

elminin    müstə

sna  d


ə

r

ə



c

ə

d



ə

 

ə



h

ə

miyy



əti  olmuşdur.  İngilis  təkamülçüsü 

Ç.Darvinin  “Tə

bii 

seçmə


 yolu il

ə

 



növlə

rin 


ə

m

ə



l

ə

 g



ə

lm

ə



si v

ə

 



yaşayış uğrunda 

mübarizə


d

ə

 



faydalı  cinslərin  saxlanılması”  (1859),  Rus  fizioloqu 

İ.M.Seçenovun  “Baş  beyin  refleksləri”  (1863)  adlı  ə

s

ə

rinin,  el



ə

c

ə



  d

ə



İ.P.Pavlovun “İki siqnal sistemi haqqında” tə

limi psixologiya elminin t

ə

bii-elmi 



əsaslarının möhkə

ml

ə



nm

ə

sind



ə

 

mühüm rol oynamışdır.



 

 

Psixikanın  ə



m

ə

l



ə

  g


ə

lm

əsi  materiyanın  hə



r

ə

k



ətinin  bioloji  formalarının 

t

əşəkkülü və



 t

əkamülü ilə

 

bağlıdır. 



 

Yer  üzə


rind

ə

 



canlı  həyatın    meydana  gə

lm

əsi    üzvi  materiyanın  



inkişafının  keyfi

yy

ə



tc

ə

  yeni  m



ə

rh

ə



l

əsidir.  Canlı  materiyaya  keçid  zamanı  

onun  h

ə

r



ə

k

ət  formaları  da    keyfiyyə



tc

ə

  d



əyişir.  Digə

r  materiyalardan  f

ə

rqli 


olaraq    yalnız  canlı  materiyaya    bioloji  inikas  formaları  mə

xsusdur.  Bioloji 

inikasın ə

n b


əsit forması isə

 

qıcıqlanmadır. Canlı orqanizmlə



rin, y

ə

ni bitki v



ə

 

heyvanların    biotik  (bioloji  cə



h

ə

td



ə

ə



h

ə

miyy



ə

tli)  t


ə

sirl


ə

r

ə



  cavab  verm

ə

  



qabiliyy

ə

tin



ə

   


qıcıqlanma  və

  ya  tropizml

ə

r  (taksisl



ər)  deyilir.  Qıcıqlanmanın 

elementar  formalarına    sadə,    birhüceyrə

li  orqanizml

ə

rd



ə

    rast  g

ə

lm

ə



k  olur.  

Xarici  al

ə

min  t


ə

sirl


əri  canlı  orqanizm  üçün  faydalıdırsa,  o,  hə

min  t


ə

sir


ə

 

yaxınlaşır,  onun  üçün  zə



r

ə

rlidirs



ə,  ondan  uzaqlaşır.    Günə

baxan  bitkisi 

günəşə

 

boylanır.  Dekorativ otaq bitkiləri  işığa doğru uzanır. Hava isti olanda  



ördə

kl

ə



r suya  cumur, fil xortumu il

ə

 



üstünə

 su s


əpir, meymun özünə

 s

ə



rin yer 

axtarır və

 s.  


 

Xarici  t



ə

sirl


ə

r

ə



  cavab  orqanizmin  daxili  v

ə

ziyy



ə

tind


ə

n  d


ə

 

asılıdır.  Əgə



canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə

li h

ə

r bir 



canlı  orqanizm  bütün  xarici  qıcıqlara  seçici  münasibə

t  b


ə

sl

ə



yir.  T

əkamül 


prosesind

ə

 



heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni forması həssaslıq meydana çıxır. 

H

əyatın   biotik  tə



sirl

ə

ri daha  adekvat sur



ə

td

ə



 heyvan t

ə

r



ə

find


ə

n  (m


ə

s

ə



l

ə

n, 



r

ə

ngin



ə,  dadına,  iyinə,  formasına  və

 

s.  görə



)  f

ə

rql



ə

ndirilm


ə

y

ə



 

başlanır.  Bu,  

artıq  sadə

 

formada  duyğunun  ə



m

ə

l



ə

  g


ə

lm

ə



si  dem

ə

kdir.  Bel



ə

likl


ə

,  


uzunmüddə

tli  t


əkamül  prosesində

  psixika  meydana  g

ə

lir  v


ə

  o,  t


ə

dric


ə

n  


müxtə

lif formalarda  - 

duyğu, qavrayış, hafizə

, t


ə

f

əkkür və



 s. formalarda psixi 

prosesl


ər şə

klind


ə

 t

əzahür



 etm

ə

y



ə

 

başlayır.



 

Psixikanın  filogenezdə

 

(yunanca nöz, mənşə



  dem

ə

kdir),  y



ə

ni  t


əkamül 

prosesind

ə

 

ə



m

ə

l



ə

  g


ə

lm

ə



si  v

ə

 



inkişafı  mürə

kk

ə



b  v

ə

 



çoxcə

h

ə



tli  prosesdir.  O, 

müxtə


lif  amill

ə

rl



ə,  xüsusilə,  mühitin  tə

sirl


ə

ri  v


ə

  sinir  sisteminin  t

əkamül  və

 

inkişafı  ilə



 

bağlıdır.  Canlı    orqanizmlərin    mövcudluğu    mühitin,  hə

yat 

şə

raitinin t



ə

sirl


ə

ri il


ə

  

şə



rtl

ə

nir, onunla t



ə

yin olunur. 

Sad

ə

  



bir misal göstə

r

ək:  mühitdə



 

temperatur yüksə

ldikc

ə

, orqanizmin 



kimy

əvi  reaksiyalarının    sürəti  artır,  aşağı  düşdükdə

  is

ə

 



azalır.  Bu  zama

n  


mühitə

 

uyğunlaşma  qabiliyyə



tind

ə

n    m



əhrum  olan    birhüceyrə

li  orqanizml

ə



m



ə

hv olur.  

Heyvanların  davranışının    psixoloji    baxımdan  tə

hlili 


əsaslı  surə

td

ə



 

göstərir  ki,  onların    mühitə

 

uyğunlaşması  bilavasitə



   

onların  sinir  sisteminin 

xüsusiyyə

tl

ə



ri il

ə

  



bağlıdır. Həyat şəraiti mürə

kk

ə



bl

əşdirkcə


, sinir sistemi daha 

yüksə


k  s

ə

viyy



ə

d

ə



   

inkişaf  edir.  Bunun  nə

tic

ə

sind



ə

  is


ə

   


heyvanların  mühitlə

 

ə



alq

ə

l



əri genişlənir,  mühitə

 

uyğunlaşma qabiliyyəti inkişaf etmiş olur.



 

Sinir sistemi d

ə

 t

əkamül prosesinin  mə



hsuludu

r. Onun aşağıdakı ə

sas 

növləri vardır: 



 

1.  Torvari v

ə

 yaxud s


ə

pkin sinir sistemi

2. 

Düyünlü sinir sistemi;



 

3.  Borulu sinir sistemi. 



 

10 


Torvari  sinir  sistemi 

ə

n  b



ə

sit    sinir  sistemidir.  Su  polipl

ə

rind


ə

,  


meduzalarda buna rast g

ə

lm



ək mümükündür. Belə

 

canlılarda sinir hüceyrə



l

ə

ri  



b

ə

d



ə

n  s


ə

thin


ə

 

tor  şə



klind

ə

  s



ə

p

ə



l

ənmişdir  və

  bir-biri  il

ə

   



çıxıntılar  vasitə

sil


ə

 

birl



əşir. Bir sinir hüceyrə

sind


ə

  

ə



m

ə

l



ə

 g

ə



l

ən oyanma bütün hüceyrə

l

ə

r



ə

  

yayılır 



v

ə

  t



ə

sir ed


ən qıcığa qarşı orqanizm bütün bə

d

ənini yığmaqla cavab verir. 



 

Düyünlü  s

inir  sistemind

ə

  is



ə

  torvari  sinir  sistemind

ə

n  f


ə

rqli  olaraq  sinir 

hüceyrə

l

əri  qruplaşır, mə



rk

əzi düyünlə

ə

m



ə

l

ə



 g

ətirir. Sinir  hüceyrə

l

ə

ri  daha 



çox canlının xarici mühitlə

  t


əmasda olan  baş hissə

sind


ə

   


toplanır və

   


aşağı 

ə

traf  hiss



ə

l

ər    baş  hissə



y

ə

  topl



anmış  və

ziyy


ə

td

ə



  olur.  Soxulcanlarda, 

h

əşə



ratlarda bel

ə

 



sinir sistemi  mövcuddur. 

 

Borulu  sinir  sitemi    ali  sinir  sistemi  tipidir.  O,    boruda  yerl



əşə

n  sinir 

hüceyrə

l

ə



rinin birl

əşmə


sind

ə

n ibar



ə

tdir (m


ə

s

ə



l

ən, xordalılarda)

 

T

əkamül prosesində



  

onurğalılarda onurğa beyin və

 

baş beyin olmaqla  



m

ə

rk



ə

zi sinir sistemi meydana g

əlmişdir. Bununla paralel olaraq  heyvanlarda  

hiss  üzvlə

ri  d

ə

 



inkişaf  etmiş    və

  t


ə

kmill


əşmişdir.  Nə

tic


ə

d

ə



  heyvanlarda 

müxtəlif  psixi  funksiyalar  (duyğular,  qavrayış,  hafizə

  v

ə

 



s.)  inkişaf  et

m

ə



y

ə

 



başlamışdır.  Sinir  sisteminin  mürə

kk

əb  quruluşa  malik  olması    psixi 



funksiyaların da mürə

kk

ə



bl

əşmə


sin

ə

 s



ə

b

ə



b olur.  

 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 



 

 



Baş beyinin inkişafı onurğalı canlıların  təkamülündə

 

xüsusi ə



h

ə

miyy



ə

k



əsb  edir.  Baş  beyində

 

müxtəlif  funksiyaları



  yerin

ə

  yetir



ən    lokallaşdırılmış 

m

ə



rk

ə

zl



ər  vardır.  Müasir  etmi  tə

s

əvvürlə



r

ə

 



görə

    insan    beynind

ə

  bel


ə

  lokal 


 

11 


m

ə

rk



ə

zl

ərin  sayı  100



-

ə

 



yaxındır.  Ağrı,  hə

zz,  iztirab,    m

ə

h

ə



bb

ə

t,    m



əişə

instinktl



əri,  yazı  və

  s.  bel

ə

  m


ə

rk

ə



zl

ə

rd



ə

ndir.    Bu  m

ə

rk

ə



zl

ər  xüsusi  sinir

 

törə


m

ə

l



ə

ri 


 

assosiasiya  zonaları vasitə



sil

ə

  



qarşılıqlı ə

laq


ə

y

ə



 

girir.  Yüksə

sur


ə

td

ə



    t

əşəkkül  etmiş  heyvanlarda    sinir  fə

aliyy

ə

tinin 



əsas  fondunu    şə

rti 


refleksl

ə

rin    m



ə

cmuyu  t


əşkil  edir.  Belə

likl


ə

,  qeyd  etm

ə

k  olar  ki,    psixi 



funksiyalar 

heyvanın 

yaşayış 

şə

raitind



ə

v



ə

 

sinir 



sisteminin 

xüsusiyyə

tl

ə

rind



ən    asılı  olaraq    inkişaf    edir.  Bəs,  bu  xüsusiyyə

tl

ər  onların 



davranışında    necə

 

ə



ks  olunur?    Torvari  sinir  sistemin

ə

 



malik  olan  canlılar 

ətraf mühitin tə

sirl

ə

rin



ə

 

ə



sas

ə

n tropizml



ər formasında,  düyünlü

 sinir sisemin

ə

 

malik    canlılar  ə



sas

ə

n  instinktl



ə

rl

ə



,  borulu  sinir  sistemin

ə

 



malik  canlılar  isə

 

intellektual  davranışla    reaksiya  göstə



rir.  Bitkil

ə

rd



ə

  tropizml

ə

r  (yunanca 



dönmə

k,  istiqam

ə

t  dem


ə

kdir),  heyvanlarda  is

ə

  taksisl



ər  üstünlük  təşkil  edir. 

Taksis  y

unanca  “qayda”,  “uyğunlaşma”  demə

kdir.  Tropizml

ə

rin  fototrepizm, 



termotropizm,  xemotropizm  v

ə

 



tepotropizm  kimi  növlə

ri  f


ə

rql


ə

ndirilir.  Ali 

heyvanlarda  hafiz

ənin  inkişafı  zəmininda  mnemotaksis  müşahidə

  olunur. 

Heyvan yaşadığı və

 ya g

əzdiyi müə



yy

ə



ə

razil


ə

ri 


yadda saxlayır. 

 

İnstinktlə



r  genetik  c

ə

h



ə

td

ən  (latınca  oyanma  demə



kdir)  tropiziml

ə

rl



ə

 

bağlı  olsa  da  mahiyyət  etibarı  ilə



 

yeni  davranış  forması  kimi  özünü  göstə

rir. 

İnstinktlə



r anadang

ə

lm



ə

, irs


ən möhkə

ml

əndirilmiş hazır davranış formalarıdır. 



Arının  şan  toxuması  ipək  qurdunun  barama  toxumasını,  hörümkə

yin  tor 

qurmasını və

 s. instinktl

ə

r

ə



 

nümunə


 

göstə


rm

ək olar. İnstiktlər düşünülməmiş 

h

ə

r



ə

k

ə



tl

ərdir.  Şanın  arxası  kə

sildiyind


Yüklə 159,39 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin