I mövzu: Psixologiya elminin predmeti V ə V ə zif ə
Yüklə 159,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixi v ə ziyy ə tl ə r
- Psixi xass ə v ə ya xüsusiyyə tl ə
|
Psixi prosesl ə r gerçəkliyin inikasının daha mütə h ərrik formasıdır. Onların yaranması və c
ə r ə yan etm ə si f ə aliyy
ət şə raitind
ə n, konkret 7 v ə zif
ə l ə rd ə n v ə f
ə aliyy
ə tin t
ə l ə bl ə rind ən asılıdır. Psixi proseslə r ə duyğu,
qavrayış, tə s əvvürlə r, diqq ə t, hafiz ə , nitq, t ə f
kk ür və
t ə x əyyül aid edilir.
Psixi v ə ziyy ə tl ə r v ə
ya hallar şə xsiyy
ə tin psixi f əallığının bu və ya dig
ə r s ə viyy
ə sini s
ə ciyy
ə l ə ndir ən bütöv emosional təzahürlərdir. Onların yaranması müxtə lif s
ə b ə bl ə rl ə
bağlıdır, müvə əti xarakter daşıyır, şə xsiyy ə
ə
praktik f ə aliyy
ə tind
ə
fon rolunu oynayır. Psixi və ziyy ə t v ə
ya hallara yaradıcı ilham, dalğınlıq, öz qüvvə sin
ə
iman, şübhə , h ə y ə can, stress, affekt, frustrasiya v ə s. aid edilir. Psixi xass ə v ə ya xüsusiyyə tl ə r şə xsiyy ətin davamlı psixi xüsusiyyə tl ə
ər bir insanın rə ftar v
ə
davranışında təzahür edə n tipik v ə özünə
m əxsus xüsusiyyə tl ərdir. Bunlara şə xsiyy ə tin istiqam ə ti v
ə ya
motivl ə r sah ə si, temperament, xarakter v ə qabiliyy ə tl ə r aid edilir. Bunlarla yanaşı psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l ə r sırasında fə aliyy ə t, irad ə , sosial qruplar, ünsiyyət, kütlə vi psixi hadis ə l
tamaşaçıların, mitinq iştirakçilarının hə r ə k ə tl ə ri v
ə s) d
ə
mühüm yer tutur.
Psixi hadis ə l ə r obyektiv al əmin subyektiv inikasıdır. Ta qə dimd ə
psixika haqqında bi r-biri il ə ziddiyy ə t t
əşkil edə n iki t əlim mövcud olmuşdur. Onlardan biri idealist, dig ə ri is
ə materialist t əlimdir. İdealistlər psixikanı müstə
qil, birinci v ə
materiyadan asılı olmayan mütlə q ideya kimi q ə bul
edirl ə r. Onlar obyektiv idealistl ə r v
ə subyektiv idealistl ə r olmaqla iki ə sas
c ə bh ə y ə ayrılmışlar.
Materialistl ə r is
ə
psixikanı, o cümlə d ən şüuru maddi bə d ən üzvü olan materiyanın məhsulu hesab edir, beyinsiz psixikanın mövcudluğunu mümükünsüz hesab edirlər. İdealist və
materialist baxışlar arasındakı mübarizə nin 2500 il ə
bu mübahisə
bu gün də davam etm
ə kd ə dir.
Materialist n ə z ə riyy ə y ə
görə psixika obyektiv al ə min subyektiv inikasıdır, yə ni obyektl ə r, cism v ə hadis
ə l ə r subyekt olan insanlardan 8 k ənarda, onlardan asılı olmayaraq mövcuddur. Obyektiv aləmin, reallığın mövcudluğunu ə ks etdir ə n ə sas f
ə ls ə fi kateqoriya is ə
materiyadır.
İnikas materialist idrak nə z ə riyy ə sinin əsas prinsipidir. İnikas dedikdə iki
obyektin qarşılıqlı tə siri v
ə onun n ə tic
ə si n
ə z ə rd ə tutulur. Bu zaman obyektl ə rd ə n biri dig ə rind
ə
müə yy ə n d əyişikliklər yaradır və onun strukturuna uyğun gə lir.
Psixika haqqında elmi tə s əvvürlərin formalaşmasında tə bi ətşünaslıq elminin müstə sna d
ə r ə c ə d ə
ə h ə miyy əti olmuşdur. İngilis təkamülçüsü Ç.Darvinin “Tə bii seçmə
yolu il ə
növlə rin
ə m ə l ə g ə lm ə si v ə
yaşayış uğrunda mübarizə
d ə
faydalı cinslərin saxlanılması” (1859), Rus fizioloqu İ.M.Seçenovun “Baş beyin refleksləri” (1863) adlı ə s ə
ə c ə d ə , İ.P.Pavlovun “İki siqnal sistemi haqqında” tə limi psixologiya elminin t ə bii-elmi əsaslarının möhkə ml ə nm ə sind ə
mühüm rol oynamışdır.
Psixikanın ə m ə l ə g
ə lm əsi materiyanın hə r ə k ətinin bioloji formalarının t əşəkkülü və t əkamülü ilə
bağlıdır. Yer üzə
rind ə
canlı həyatın meydana gə lm əsi üzvi materiyanın inkişafının keyfi yy ə tc ə yeni m ə rh ə l əsidir. Canlı materiyaya keçid zamanı onun h ə
ə k ət formaları da keyfiyyə tc ə d əyişir. Digə r materiyalardan f ə rqli
olaraq yalnız canlı materiyaya bioloji inikas formaları mə xsusdur. Bioloji inikasın ə n b
əsit forması isə
qıcıqlanmadır. Canlı orqanizmlə rin, y ə ni bitki v ə
heyvanların biotik (bioloji cə h ə td ə n ə h ə miyy ə tli) t
ə sirl
ə r ə cavab verm ə
qabiliyy ə tin ə
qıcıqlanma və ya tropizml ə r (taksisl ər) deyilir. Qıcıqlanmanın elementar formalarına sadə, birhüceyrə li orqanizml ə rd ə rast g ə lm
k olur. Xarici al ə min t
ə sirl
əri canlı orqanizm üçün faydalıdırsa, o, hə min t
ə sir
ə
yaxınlaşır, onun üçün zə r ə rlidirs ə, ondan uzaqlaşır. Günə baxan bitkisi günəşə
ördə kl ə r suya cumur, fil xortumu il ə
üstünə su s
əpir, meymun özünə s ə rin yer axtarır və s.
9 Xarici t ə sirl
ə r ə cavab orqanizmin daxili v ə ziyy ə tind
ə n d
ə
asılıdır. Əgə r canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə li h ə
canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici münasibə t b
ə sl ə yir. T əkamül
prosesind ə
heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni forması həssaslıq meydana çıxır. H əyatın biotik tə sirl ə ri daha adekvat sur ə td ə heyvan t ə r ə find
ə n (m
ə s ə l ə n, r ə ngin ə, dadına, iyinə, formasına və
s. görə ) f ə rql ə ndirilm
ə y ə başlanır. Bu, artıq sadə
formada duyğunun ə m ə l ə g
ə lm ə si dem ə kdir. Bel ə likl
ə ,
uzunmüddə tli t
əkamül prosesində psixika meydana g ə lir v
ə o, t
ə dric
ə n
müxtə lif formalarda - duyğu, qavrayış, hafizə , t
ə f əkkür və s. formalarda psixi prosesl
ər şə klind
ə t əzahür etm ə y ə
başlayır. Psixikanın filogenezdə
(yunanca nöz, mənşə dem ə kdir), y ə ni t
əkamül prosesind ə
m ə l ə g
ə lm ə si v ə
inkişafı mürə kk ə b v ə
çoxcə h ə tli prosesdir. O, müxtə
lif amill ə rl ə, xüsusilə, mühitin tə sirl
ə ri v
ə sinir sisteminin t əkamül və
inkişafı ilə bağlıdır. Canlı orqanizmlərin mövcudluğu mühitin, hə yat şə
ə sirl
ə ri il
ə
şə rtl ə nir, onunla t ə yin olunur. Sad ə
bir misal göstə r ək: mühitdə temperatur yüksə ldikc ə
kimy əvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdə is ə
azalır. Bu zama n
mühitə
uyğunlaşma qabiliyyə tind ə n m əhrum olan birhüceyrə li orqanizml ə r
ə hv olur. Heyvanların davranışının psixoloji baxımdan tə hlili
əsaslı surə td ə göstərir ki, onların mühitə
uyğunlaşması bilavasitə onların sinir sisteminin xüsusiyyə tl ə ri il ə
bağlıdır. Həyat şəraiti mürə kk ə bl əşdirkcə
, sinir sistemi daha yüksə
k s ə viyy ə d ə inkişaf edir. Bunun nə tic ə
ə is
ə
heyvanların mühitlə
ə alq ə l əri genişlənir, mühitə
uyğunlaşma qabiliyyəti inkişaf etmiş olur. Sinir sistemi d ə t
hsuludu r. Onun aşağıdakı ə sas növləri vardır: 1. Torvari v ə yaxud s
ə pkin sinir sistemi; 2. Düyünlü sinir sistemi; 3. Borulu sinir sistemi. 10
Torvari sinir sistemi ə n b ə sit sinir sistemidir. Su polipl ə rind
ə ,
meduzalarda buna rast g ə lm ək mümükündür. Belə
canlılarda sinir hüceyrə l ə ri b ə d ə n s
ə thin
ə
tor şə klind ə s ə p ə l ənmişdir və bir-biri il ə
çıxıntılar vasitə sil
ə
birl əşir. Bir sinir hüceyrə sind
ə
ə m ə l ə g ə l ən oyanma bütün hüceyrə l ə
ə
yayılır v ə t ə sir ed
ən qıcığa qarşı orqanizm bütün bə d ənini yığmaqla cavab verir. Düyünlü s inir sistemind ə is ə torvari sinir sistemind ə n f
ə rqli olaraq sinir hüceyrə l
rk əzi düyünlə r ə
ə l ə g ətirir. Sinir hüceyrə l ə
çox canlının xarici mühitlə t
əmasda olan baş hissə sind
ə
toplanır və
aşağı ə traf hiss ə l ər baş hissə y ə topl anmış və ziyy
ə td ə olur. Soxulcanlarda, h əşə ratlarda bel ə
sinir sistemi mövcuddur.
Borulu sinir sitemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda yerl əşə n sinir hüceyrə l
rinin birl əşmə
sind ə n ibar ə tdir (m
ə s ə l ən, xordalılarda)
T
onurğalılarda onurğa beyin və
baş beyin olmaqla m ə rk ə zi sinir sistemi meydana g əlmişdir. Bununla paralel olaraq heyvanlarda hiss üzvlə ri d ə
inkişaf etmiş və t
ə kmill
əşmişdir. Nə tic
ə d ə heyvanlarda müxtəlif psixi funksiyalar (duyğular, qavrayış, hafizə v ə
s.) inkişaf et m ə y ə
başlamışdır. Sinir sisteminin mürə kk əb quruluşa malik olması psixi funksiyaların da mürə kk ə bl əşmə
sin ə s ə b ə b olur.
1
2
3 Baş beyinin inkişafı onurğalı canlıların təkamülündə
xüsusi ə h ə miyy ə t k əsb edir. Baş beyində
müxtəlif funksiyaları yerin ə yetir ən lokallaşdırılmış m ə rk ə zl ər vardır. Müasir etmi tə s əvvürlə r ə
görə insan beynind ə bel
ə lokal
11
m ə rk ə zl ərin sayı 100 - ə
yaxındır. Ağrı, hə zz, iztirab, m ə h
bb ə t, m əişə t instinktl əri, yazı və s. bel ə m
ə rk ə zl ə rd ə ndir. Bu m ə rk
zl ər xüsusi sinir
törə
m ə l ə ri
–
assosiasiya zonaları vasitə sil ə
qarşılıqlı ə laq
ə y ə girir. Yüksə k sur
ə td ə t əşəkkül etmiş heyvanlarda sinir fə aliyy ə
əsas fondunu şə rti
refleksl ə rin m ə cmuyu t
əşkil edir. Belə likl
ə , qeyd etm ə k olar ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə raitind ə n v ə
sinir sisteminin xüsusiyyə tl ə
ən asılı olaraq inkişaf edir. Bəs, bu xüsusiyyə tl ər onların davranışında necə
ə ks olunur? Torvari sinir sistemin ə
malik olan canlılar ətraf mühitin tə sirl ə
ə
ə sas ə n tropizml ər formasında, düyünlü sinir sisemin ə
sas ə n instinktl ə rl ə , borulu sinir sistemin ə
malik canlılar isə
intellektual davranışla reaksiya göstə rir. Bitkil ə rd ə tropizml ə r (yunanca dönmə k, istiqam ə t dem
ə kdir), heyvanlarda is ə taksisl ər üstünlük təşkil edir. Taksis y unanca “qayda”, “uyğunlaşma” demə kdir. Tropizml ə rin fototrepizm, termotropizm, xemotropizm v ə
tepotropizm kimi növlə ri f
ə rql
ə ndirilir. Ali heyvanlarda hafiz ənin inkişafı zəmininda mnemotaksis müşahidə olunur. Heyvan yaşadığı və ya g əzdiyi müə yy ə n ə razil
ə ri
yadda saxlayır.
İnstinktlə r genetik c ə h ə td ən (latınca oyanma demə kdir) tropiziml ə rl ə
bağlı olsa da mahiyyət etibarı ilə yeni davranış forması kimi özünü göstə rir. İnstinktlə r anadang ə lm ə , irs
ən möhkə ml əndirilmiş hazır davranış formalarıdır. Arının şan toxuması ipək qurdunun barama toxumasını, hörümkə yin tor qurmasını və s. instinktl ə r
nümunə
göstə
rm ək olar. İnstiktlər düşünülməmiş h ə
ə k ə tl ərdir. Şanın arxası kə sildiyind Yüklə 159,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|