I mövzu: Psixologiya elminin predmeti V ə V ə zif ə
Yüklə 159,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1
Psixologiya elminin predmeti v ə v ə zif ə l ə ri Plan 1.
Psixika haqqında ümumi anlayış. Psixika beyinin xassə si kimi. Beyin v ə
2. Psixi hadis ə l ə r obyektiv al əmin subyektiv inikası kimi.
3. Psixi inikas formaları və
onların təkamülü. Ali psixi fu nksiyalar. 4.
Şüur psixikanın yüksək forması kimi. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikası.
1.
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., “Çinar - çap”, 2002. sə h 3-35. 2.
Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1982. s ə h 3-27. 3.
Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева, А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981.
200-d ən artıq elm sahəsi insanı öyrə nir. Bu elml ər öz
- özlüyündə t ə
ə t, humanitar v ə sosial elml ər olmaqla üç əsas qrupa ayrılır. İnsan adlı ali, biososilal varlıq qeyd olunan qruplara daxil edilən bir çox elml ə
ədqiqat obyektidir. Lakin insanı öyrə n ə n elml ər özlə
rinin predmetin ə
görə , y
əni insanı hansı cə h ə td ən öyrə
nm ə l ə rin
ə
görə bir-birind ə n f ə rql
ə nirl
ə r.
M ə s ə l ə n, insan anatomiy ası insanın ayrı - ayrı bə
d ən orqanlarının quruluşunu öyrəndiyi halda, insan fiziologiyası ayrı - ayrı orqanların işini, funksiyalarını t ə dqiq etm ə kl ə m əşğuldur. Və ziyy ə
ə ya sosial elm sah ə l
rind ə d ə
eynidir. Psixologiya elmi elml ər üçbucağında
ə
ə d ə dayanır. Onun öyrə ndiyi hadis ə l ər özlə rinin mahiyy ə tin ə
görə , h ər cür tə bi ə
ə c
ə miyy
ə t hadis ə l ə rind ə n f ə rql
ə nir, n
ə is
ə
xüsusi hadisə l ə r kimi n ə z ə rd ən keçirilir. Belə
hadis
ə l ər “psixi hadisə l ər” kimi fə rql ə
ə
insanın ruhi alə minin t əzahürlə rind ə n ibar ə tdir.
2 Psixologiya elmi müstə qil bir bilik sah ə sin ə XIX
ə srin 70-ci ill ə rind
ə n
çevrilmə y ə başlamışdır ki, bu pr9sesdə d ə
ə bi ətşünaslıq elmi ilə möhkə
ml ə n ə n ə laq ə l ərinin müstəsna rolu olmuşdur.
“Psixologiya” söxü bir termin kimi XVIII ə srd ən başlayaraq Alman psixoloqu Xristian Volfun “Emprik psixologiya” (1732) və
“Rasional psixologiya” (1734) adlı ə s ə rl əri çap edildikdə n sonra v ə t əndaşlıq hüququ qazanmış və
yalnız XIX əsrin sonlarında müstə qil bir elm ə
çevrilmişdir.
Psixologiya elmi nisb ə t ə n g ənc bir elom olsa da, onun öyrə ndiyi psixi, ruhi hadis ə l
r XIX ə sr ə q ə d ə r psixologiyanı dinlə
bağlı, ruhiyyə t v ə ilahiyy ət haqqında elm hesab edirdilə r.
Onların fikrincə, insanı Allah yaratmışdır və onun ruhi al ə mini, taleyini v ə
qism ə tini d
ə
O müə yy ən edir. İnsanın psixi aləmini öyrə nm ə
əşəbbüslə ri
ə b ə s c ə hdl ə rd ən başqa bir şey deyildir. İlk psixoloji biliklə rin v ə
ə s əvvürlərin tarixi uzaq keçmişə, şüurlu insanın “homosapiens” yarandığı 3 0-25 min il ə vv
l ə
gedib çıxır. Ona görə d
ə , XX
ə srin
ə vv ə ll ə rind ə
yaşamış görkəmli Alman psixoloqu Ebbinhauz haqlı olaraq demişdir: “Psixologiya uzun keçmişi, lakin qısa tarixi olan bir elmdir”. XIX əsrin sonlarına qə d ə
ə r, ideya v ə
sit v ə
ə sl elmi
mahiyy ə td ən uzaq idi. İlk psixoloji tə s əvvürlə r ə q ədim Çin, Hind, Şumer, Babil, Yunan, Roma v ə
s ə rl ə rind
ə rast g
ə lm ək mümükündür. Bunlardan ə n m əşhiri Yunan filosofu Aristotelin (b.e.ə . V
əsr) “Ruh haqqında” ə s ə ridir. Q ədim dövrlə rd ə psixoloji bilikl ə r f ə ls ə f ə elminin t ə rkibind
ə
inkişaf edirdi.
“Psixologiya” sözü iki Yunan mənşəli sözün - “psiyuxe” və “loqos”
sözlə rinin birl əşmə sind
ən yaranmışdır. “Psiyuxe” - “ruh”, “ruhi aləm”, “loqos” - “elm” demə kdir. Bel ə likl ə , qeyd etm ək olar ki, psixologiya “ruh” haqqında elmdir. Psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l ər insanın özü qə d ə r mer ə kk ə bdir.
Biz h ə r hans əı konkret insanı görür, onun haqqında müxtə lif fikirl ər yürüdür, daha çox onun təzahürü ə lam ə
ə rini t
ə svir edirik. Bu c ə h
td ən insanı 3 Aysberql ə
müqayisə etm ə k olar. Biz Aysberqin suyun s ə thind
ən yuxarıda olan hiss əsini görürük, onun su altındakı hissə sin
ə ya fikir vermirik, ya da c əhd göstə rs ə k bel ə , onu t
ə svir etm
ək imkanına malik deyilik. İnsanın psixi al ə mi, ruhi al ə mi d ə bel
ədir. Biz insanın boyu, saçının, gözlə rinin, d ə risinin
r ə ngi v ə
s. haqqında fikir söylə s ə k d ə , onun psixi al əmi haqqında heç də
asanlıqla doğru fikir söylə y ə bilmirik. Onun xarakteri, arzu v ə nityy
ə tl ə ri, qabiliyy
ə tl ə ri v ə
s. haqqında doğru fikir yürütmə kd ə aciz qalırıq. Bu, bir t ə
ə fd ə n d ə , psixi hadis ə l ə rin mahiyy ə tc ə
gizli olması, psixologiyanın çə tin bir elm sah
əsi olması ilə
bağlıdır. Psixologiyanın çətin bir elm olmasını dahi fizik Albert Eynişteyn də
etiraf etmişdir. XX ə srin 50-ci ill ə rind
ə m
əşhur İsveçrə
psixoloqu Jan Piajenin “Uşaqlarda qabiliyə tl əri ölçülməsi” adlı ə s ə
əlyazmasını oxuduqdan sonra dahi fizik fikrə
getmiş və demişdir: “Sə n dem ə
psixologiya fizikadan da çətin elm imiş”.
Bel ə likl
ə , deyil
ən sözləri üm umil
əşdirəörə k bu fikr ə g
ə lm ə k olar ki, psixologiya elminin t ə dqiqat obyektind ə insan, onun psixi al ə minin k
ə miyy
ə t v ə keyfiyy ət baxımından xarakterizə
olunan konkret faktları durur. Onun predmetini is ə
obyektiv gerçə kliyin insan beynind ə
at ə r olan psixikanın faktları, qanunauyğunluqları və mexanizml ə ri t
əşkil edir.
Müasir dövrdə psixologiya nüfuzlu elmlə rd ən biridir. Ötə n ə srin 50-ci ill ə rind ə
görkəmli rus psixoloqu A.N.Leontyev yazmışdı: “XXI ə sr psixologiya əsri olacaqdır”. Məşhur rus fizioloqu, Nobel mükafatı laureatı, akademik İ.P.Pavlov psixologiyanı insan haqqında son elm hesab edirdi. XX ə srin 30- cu ill ə
ə
görkəmli rus psixoloqu L.S. Vıqodski yazırdı ki, gə l ə c ə k c ə miyy ə tl ə rd ə
psixologiya insan haqqında həqiqi elm olacaqdır. Psixoanalizin banisi, m əşhur Avstriya psixatrı və psixoloqu Z.Freyd is ə
psixologiyanı t ə bi ətşünaslıqdan sonra həqiqi elm adlandırmışdır.
Hal-
hazırda psixologiya insan həyatının və ictimai t əcrübənin bir çox sah
ə l ə rin ə d ə rind
ən nüfuz etmişdir. İndi psixoogiyanın geniş diferensiasiya olunmuş 60 - dan artıq sahəsi mövcuddur. 4 Psixika canlı orqanizmlərin, xüsusilə, onurğalı canlıların beynin xass əsidir. Psixika anlayışı şüur anlayışından daha geniş və tutumludur. Şüur psixikanın zirvə si, ən yüksə k v ə
yalnız insana m ə xsus ali inikas formasıdır. Həssaslıq və
qıcıqlanmadan tutmuş şüura qə d ər bütün inikas formaları psixikaya daxildir. Psixikanın mə zmumuna ə traf xarici al ə min real cism v ə
ə l ərinin obrazları daxildir. Psixikanın mə zmununa ə traf xarici al ə min real cism v ə hadis
ə l ərinin obrazları daxildir. Onlar obyektiv xarakter daşıyır, bilavasitə bizd
ən asılı deyildir. Lakin onlar insanların keçmiş t əcrübə sind ən, yaşından, maraqları və hissl ə
ən, dünyagörüşündə n,
f əallığı və t əlabatları sistemində n ə h ə miyy
ə tli d
ə r ə c ə d ə
asılıdır. Demə li, psixika obyektiv al əmin subyektiv inikasıdır.
Psixi inikas formaları aktiv, fəal inikas formalarıdır. Onlar passiv inikas formaları olan kölgə , qar v ə
rind ə ki izl ə rd ən, güzgüdə ki ə ksd ə n,
fotoşə kild
ə n v
ə s.
əsaslı şə kild
ə f ə rql ənir. Psixi inikas doğru, düzgün inikasdır. O, canlı orqanizmlərin davranış və f ə aliyy ə tinin t ənzim olunmasında mühüm amil rolunda çıxış edir.
Psixika t əkamül prosesi nə tic
ə sind
ə t
əkamül tapmış beynin xassə sidir.
Beyin is ə , psixik anın maddi əsası, yəni substaksiyasıdır. Demə li, beyin olmasa, psixikanın mövcudluğundan danışmaq ə b əsdir. Beyin müxtə lif üzvlə
rin el ə
mürə kk əb sistemidir ki, onların fə aliyy əti ali heyvanların və
insanların psixikasını şə rtl ə ndirir. İnsanın qavrama, düşünmə , d
ə rketm
ə, başqa sözlə des
ə k, idrak qabiliyy ə tl ə ri bilavasit ə beyinin, onun xass əsi olan psixikanın nə tic
ə sidir.
Beyin psixikanın əsasını təşkil edə n maddi v ə h
m d ə
üzvi bir orqandır. Onun əsasını sinir hüceyrə l ə
ə
onların, mürə kk əb funksiyaları t əşkil edir. Beyində baş verən mürə kk ə
ə r n
ə tic
ə sind
ə
biz cisiml ə ri v
ə hadis
ə l ə ri, habel ə
onların rəngini, ölçüsünü, formasını, aralarındakı daxili asılılıqları, ə laq ə
ə
münasibə rl əri qavrayırıq.
5 Müasir elmi tə s əvvü
rl ə r ə
görə , insan beynind ə 10-16 mlrd. Sinir hüceyrə si, y
əni neyron vardır. Onlar insan beyninin 1500 - 1550 qram çə kid ə
ümumi kütləsini yaradır. Neyronlar mikroskopik quruluşa malik ən kiçik canlı hüceyrə
l ərdir. Onların sayə sind ə
insan beyni mürə kk ə b sini r maşını kimi daim çalışır, bioenerji hasil edir. Fizioloqların fikrincə , insann beyni mini elektrik stansiyadır. O, 100vt - lıq lampanı yandıra bilə c ə k g ə rginliy
ə malik bioenerji hasil edir. Orqanizmin psixi f ə aliyy əti çoxsaylı xüsusi cismani üzvlə r vasit
ə sil
ə
h əyata keçirilir. Onlardan biri tə svirl
əri qavrayır, başqaları onları siqnala çevirir, davranış planı qurur və ona n ə zar ət edir, üçüncülə r is
ə
davranışa enerji v ə c ə ldlik b
əxş edir. Üzvü alə min t
əkamülü prosesində
amöbdə n tutmuş insana qə d ə r davra nışın fizioloji mexanizmlə ri fasil ə siz olaraq mürə kk ə bl əşmiş, bir -birind ə
ə rql
ənmiş, daha çox çevik və operativ olmuşdur.
Bütün onurğalı canlılarda psixi fə aliyy ə tin əsasını mə rk ə zi sinir sistemi t əşkil edir. Mə rk ə zi sinir sistemi sinir prosesl ə rind
ə
“baş idarə etm ə
pultu” rolunu oynayır. Onun ə sas elementl əri oyanmanı qə bul etm ə
ə n ə ql etm ə k qabiliyy ə tin ə malik neyronlardan ibar ə tdir. Neyron 3 hiss ə d ən: hüceyrə cismind
ə n, dendritl ə rd
li tell ə r) v ə
uzun çıxıntı olan aksondan ibar ə tdir. Aksonlar oyanmanı bir neyrondan digə rin
ə n ə ql edir. Aksonun dig ə r heceyr ə cismi il ə
toxunduğu sahə sinaps adlanır. Bu sahə d ə
neyronlararası funksional ə laq
ə l ə r h əyata keçirilir.
Sinapslarda baş verə n kimy ə vi v ə ya struktur d əyişmə l
ri oyanma impulslarını müə yy ə
ə t ə ötürür. Neyronların bir hissəsi oyanmanı reseptorlardan m ə rk ə zi sinir sistemin ə , dig
ə r hiss
ə si is
ə ondan effektorlara ötürür. Neyronlar baş və
onurğa beyində n ibar ə t olan m ə rk ə zi sinir sisteminin müxtə
lif m ə nt ə q ə l əri arasında rabitə
yaradır. Baş beyinin yuxarı hissəsi qabıq adlanan altılaylı neyronlar kütlə si il
ə
örtülmüşdür və böyük beyin yarımkürə l ə rini ə m ə l ə g ətirir. Qabıq psixi fə aliyy ə
ə olmayan, lakin ən mühüm üzvüdür. Böyük yarımkürə l ə rd ən aşağıda, ə ns ə
ə d ə h ə l ə lik
6 funks iyaları tam şə kild
ə
öyrə nuilm əmiş beyincik adlanan sahə yerl əşir. Onun əsas funksiyası ə z ə l ə f ə aliyy
ə tini v
ə
müvazinə ti t ə nzim etm ə kd ə n ibar ə tdir. Böyük yarımkürə l ə r ə
beyin kötüyü birləşir. Onun yuxarı hissə si olan talamus onurğa beyindən böyük beyin yarımkürə l ə rin ə ged ən bütün sinir yolları üçün “aralıq stansiya” rolunu oynayır. Beyin kötüyünün aşağı hissə si hipotalamus adlanır. Burada orqanizmin su mübadilə si, qida t əlabatı və dig ər funksiyaları t ə nzim ed ə n m
ə rk ə zl ə r yerl əşmişdir. Qeyd etmək lazımdır k i, psixi f ə aliyy
ə tin
əsasını təşkil edə n m
ə rk ə zi sinir sisteminin qeyd olunan hiss ə l ə ri son d ə r
c ə
mürə kk əb quruluşa mailikdir. Onların öyrə nilm ə si il ə anatomiya, histologiya v ə
ə ri m
əşğul olur.
İnsanın sinir sisteminin əsasını təşk il ed ən böyük beyin yarımkürə l ə
işinin qanunauyğunluqları rus fizioloqu İ.P.Pavlov tə r ə find ə n k əşf olunmuşdur.
İnsanın psixi fə aliyy ə tind ə
baş beyinin alın şöbəsinin xüsusi rolu vardır. Bu, ümumi beyin sə thinin 30%-ni t əşkil edir. Alın payının zə d ə l ə nm ə si
müxtə lif t
əzahürlü psixi pozğunluqlara sə b ə b ola bil ə r. Bel ə hallarda psixi f ə
ətin elementar deyil, ali formalarında pozğunluqlar, patalogiya meydana g ə lir. Bel ə x
ə st ə l ə r m ə s ə l ə h ə ll ed
ə rk ən çətinlik çə kir, h əll planı qurark ən sonuncu sualı yaddan çıxarırlar. Çoxsaylı klinik faktlar sübut edir ki, insanda alın payının zə d ə l ə nm ə si
ə qli qabiliyy ə tl
rin z ə ifl ə m ə si il ə
yanaşı, şə xsiyy ə t keyfiyy ə tl
rind ə , xarakterind ə d
ə
bir sıra pozğunluqların yaranmasına sə b əb olur. Əvvə ll ə r normal, s ə mimi v
ə n ə zak ə tli olan adamlar x ə st ə likd
ə n sonra t ə mkinsiz, kobud v ə
tez özündən çıxan olurlar. Psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l əri şə rti olaraq 3 əsas qrupa ayırmaq olar:
1. Psixi prosesl ə r; 2. Psixi v ə ziyy ə tl ə r v ə ya hallar; 3. Psixi xass ə l ə r v
ə
ya xüsusiyyə tl ə r. Yüklə 159,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|