I mövzu: Psixologiya elminin predmeti V ə V ə zif ə
Yüklə 159,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ən bal axsa da arı buna ə h ə
ə t verm ə d ən şirə daşıyır. Ölmüş qarışqanın format turşu su ifraz etm ə si v ə s.
Zooparkda Nero adlı şirə b
ə db əxtlik üz vermişdir: onun tükləri tökülmüşdür. Dig ər şirlə
r ona m ə h ə l qoymurdular, tez- tez hücum edirdilər. Nero üçün süni parik hazırlanır. O, parikin geydirilmə sin ə
ə n sonra dig ər şirlərin Neroya qarşı münasibə ti d
əyişmişdi. ABŞ -dan g
ətirilmiş Skuns adlı zə rif heyvanlarda da instiktl ərin aşkar təzahürlərini görmə k mümkün olmuşdur. Q.Xarlon 2 ana meymun modeli düzəltmişdir. Biri 12
m ə ftild ə n dig
ə ri m
ə xm ə rd ən. Bala meymunlar südü və zil ə
ə ftil anadan əmir, qalan vaxtlarda “parça ana”nın yanında olurdular. Demə li, ana il ə bala
arasında rabitə l ərin yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir. Avstriya psixoloqu K.Lorents qazlar v ə
kl əri balaları üzə rind
ə
apardıqları tə dqiqatlar n ə tic ə sind
ə inpritinq (h ə kkolma) fenomenini k əşf etmişdir. O, müə yy ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları irsi olsa da bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə
ayırmış, bir yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə
inkubatora qoymuşdur. Ana qazdan çıxan balalar ananın arxasınca, inkubatordan çıxanlar isə
Lorentsin ardınca getmişlə r.
İkinci təcrübə d ə o, qaz balalarını bir qutuya yığıb üstünü örtmüşdür. Bir müddə td
n ə iki yer ə
ayrılmışlar. Bir çox heyvanlarda davranışın yeni forması olan fərdi qazanılmış davranış forması özünü göstə rir. Bel
ə
davranışın əsasını vərdişlə r t əşkil edir. İnstinktlər eyni xarakterli olduğu halda, vərdişlə r f
ərdi xarakter daşıyır. İt qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç də
bütün itlə r bel ə h ə r ə k ə t ed ə bilmirl
ə r.
Heyvanlarda müşahidə
olunan davranış formalarından biri də intellektual davranışdır. Belə
davranışa ali heyvanlarda – meymunlarda, fill
ə rd ə , delfinl ə rd ə v
ə s. rast g ə lm
əsasını cism və hadis
ə l ər arasındakı mürə kk əb münasibə tl ərin anlaşılması t əşkil edir.
Akademik Y.P.Pavlovun Paris v ə
Rafael adlı meymunlar üzə rind ə
apardığı çox saylı təcrübə l ə ri buna misal g östə
rm ək olar. Tavandan asılmış bananı götürmək üçün yeşik və
çubuqlardan istifadə . Bu zaman meymun “sınaq və s ə
ər” metoduna istinad edir və
çıxış yolu tapır. O, çubuqdan alə t kimi istifad ə etm
əyi bacarır. Onun gözü çubuğa sataşan kimi hər yolunu tapır.
Alman psixoloqları K.Büler və V.Köler bunu “insayt” anlayışı ilə ifad ə
etmişlə r.
İnsayt ingiliscə
“anlama”, “birdən başa düşmə” deməkdir. İnsayt ə qli ə m ə liyyat
13
m ə zmunu k ə sb edir. Odur ki, sonralar dic ər alman psixoloqları M. Vertheymer v ə K.Dinker bu termind ə n insan t ə f əkkürünün, intellektinin xüsusiyyə tl ə rini öyrə n ə rk ə n istifad ə
etmişlə r. Bununla bel ə
heyvanların intellektual h ə r ə k ə tl ərini insanın intellektual fə aliyy ə ti il ə
heç cür müqayisə etm ə k olmaz. Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın ə sas a
nlayışlarından biridir. Bu anlayış psixologiya elminə ilk d ə
ə
L.S.Vıqodski tə r ə find ən daxil edilmişdir. Sonralar dig ər rus psixoloqları A.R.Luriya və A.N.Leontyev t ə r
find ə n daha da inkişaf etdirilmişdir. L.S.Viqodski psixi hadisə l ə rin iki s ə viyy ə sini - natural v ə
ə d ə ni psixi prosesl ə ri f ə rql
ə ndirirdi. O, bel ə hesab edirdi ki, birincil ə r,
y ə ni natural psixi funksiyalar ə sas
ə n genetik ( bioloji, ikincil ə r is
ə sosial amill ə
ə siri il
ə
şə rtl ə nir). Natural psixi prosesl ərin filogenetik kökləri vardır. Viqodski “mə d əni”
prosesl ə ri ali psixi funksiyalar kimi xarakteriz ə edirdi. Ali psixi funksiyalar mürə kk
b psixi prosesl ərdir ki, onlar insanın həyatı prosesində
formalaşır, özlə rinin psixoloji xarakterin ə
vasit əli xarakter daşıyırlar: müxtəlif işarə l ə
sistemi, ilk növbə d ə nitq vasit ə sil ə t əşəkkül edir. Ali psixi funksiyalar ə vv ə lc ə
insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasında mövcud olur, sonra isə tamamil ə
daxili proses ə
çevrilir.
V əhşi heyvanlar arasında böyümüş uşaqların psixoloji baxımdan öyrə
nilm ə si d ə
bu fikri sübut edir. Onların hə r birind ə natural psixi porosesl ə r inkişaf etdiyi halda, ali psixi funksiyalar formalaşmamış olur. Elmə 50-y ə
q ə d ə r fakt m
əlumdur ki, kiçik yaşlarında heyvanlar arasında böyüyən uşaqlar sosial-m
ə d ə ni v ərdişlə
r ə malik olmurlar. (Amal ə v ə K ə mal ə ).
Müxtə lif psixoloqlar (A.Gezell, R.Zinq v ə
mal ə nin g ə l ə c ə yi haqqında belə
proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o, 16 yaşında ölmüşdür) onun əqli inkişafı 10 - 12 yaşlı normal uşağın sə viyy ə sin ə
çata bil ə rdi. Müasir psixoloji tə s əvvürlə r ə
görə
ali psixi funksiyalar sistemli sürə td ə
t əşkil olunmuşdur. Bu, o deməkdir ki, onların hər biri müvafiq sistem çərçivə sind
ə
ə m ə l ə g ə lir v ə
mövcud olur. Ali psixi funksiyaların hə r birinin bu 14
sistemind ə
özünə m
ə xsus yeri v ə
qanunauyğun xarakterli qarşılıqlı ə laq
ə l ər vardır. Ali psixi funksiyaların ə sas xüsusiyyə tl əri bunlardır: 1. Ali psixi funksiyalar d ə rkolunan prosesl ə rdir v
ə
şüurun strukturuna daxildir. 2. Ali psixi funksiyalar hissi v ə h
tr ə ki prosesl ə r ə istinad edir, m ə zmunca t ə hlil-t ə rkib xarakterin ə malikdir. Onlar t ə dtic
ən avtomatlaşmış proseslə r ə v
ə
ə qli ə m əliyyatlara çevrilir.
3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə kild
ə
inkişaf edir. Ali psi
xi funksiyalar şüurun əsasını təşkil edir. Şüur psixikanın insana m ə xsus olan ən ali formasıdır Psixika gerçə kliyin beyind ə
inikası kimi müxtə lif
s ə viyy ə l ə rl ə xarakteriz ə
olunur. Burada şüur ən yüksə k zirv ə dir. Şüur psixikanın ali birləşdirici formasıdır, insanların ə m ə k f ə aliyy ə tind
ə , başqa adamlarla daimi ünsiyyə tind ə
formalaşır və ictimai- tarixi şə raitin
m ə hsulu v ə
amilidir. Şüurun psixoloji strukturu, ən mühüm xarakteristikası onun da psixika kimi beynin özü də insan beyninin xass əsi olması ilə
bağlıdır . K.Marks “Kapital” ə s ə
ə
şüurun ən mühüm xüsusiyyə tl ərini obrazlı şə kild
ə bel
ə s
ə ciy
ə ll əndirmişdir: “hörümkəç toxucunun ə m əyini xatırladan bir ə m
b əzi memarları utandırır. Lakin ə n pis memar da ə n
vv ə ld ə n bununla f ə
ə nir ki memar h ə l
mumdan şan qayırmazdan ə vv əl bunu öz beynində qayırıb hazırlayır”.
K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə vv ə ld ə n ictimai m ə hsuldur v ə n ə q ə d ə r ki,
insanlar mövcuddur, ictimai mə hsul olaraq qalacaqd ır.
ə ls ə f ə
ictimai şüurun, psixolojiya fərdi şüurun xüsusiyyə tl ərini öyrə nir. (sosial psixolojiya is ə
zi m ə s ə l ə l ə rini t ə dqiq edir). İctimai şüur dedikdə
bütövlükdə müə
yy ə n c ə miyy
ət üçün və ya
müə yy ən sosial qrup üçün sə ciyy əvi olan baxışl ar, ideyalar n ə z ə rd ə tutulur. İctimai şüurun müxtəlif formaları (ictimai - siyasi hüquqi baxışlar, din, fə ls ə f ə , ə xlaq, inc ə s ə n ət) bağlıdır. Cə miyy ə ti t əşkil edə n insanlar olmadan c ə miyy
ə t
15
mövcud ola bilmə diyi kimi f ə rdl
ərin şüuru olmadanda ictimai şüur mövc ud ola
bilm ə z. F ərdin şüuru makro və
mikro sosial mühitin,hə mkinin ail ənin, dostların, şə xsi h
əyat şə raitinin, t ə rbiy
ə nin v
ə s. t
əsiri altında formalaşır.
İnsanın şüura malik olması onun psixikasını bir sıra sə ciyy ə vi xüsusiyyə tl ə rl ə
şə rtl
ə nm ə sin ə z ə min ya
radır.
1. İnsan dərk olunmuş zə rur
ə t ə uyğun hə
r ə k ə t etm
ə y ə qadirdir; 2.
İnsan alət yaratmağa və
onu mühafizə etm ə y ə qadirdir; 3. İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi; 4.
İnsanların hisslə ri
ə sas
ə n ali s
ə ciyy
ə
daşıyır; 5.
Heyvan psixikası bioloji təkamül qanunlarına, insan psixikası isə ictimai t əkamül qanunlarına tabedir. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikasında onun 4 ə sas c ə
ə ti ifad
ə
olunmuşdur: 1.
Şüur biliklə r m
ə nb ə yidir; 2.
Şüur mə qs ədyönlü fə aliyy ə tin t əşkilatçısı və t əminatçısıdır; 3.
Şüur “mən”i, “ qeyri-m
ən”də n f
ə rql
ə ndirm
ə k vasit
ə sidir;
4. Şüur münasibə ti ifad ə
ə k vasit
ə sidir.
Şüurun strukturunda mənlik şüuru mühüm yer tutur. Mənlik şüuru insanın özünün özü haqqında biliklə rini ə
Şüurun aşağı sə viyy
əsi şüuraltı və ya t
ə ht əlşüur adlanır. Şüursuzluq dedikdə is ə, insanın yuxuda olduğu zaman baş verə n psixi hadis
ə l ər (röya) duyulmayan, lakin impulsiv cavab, reaksiyası doğuran v ə ziyy ə t v
ə t
ə hrikl
ər aiddir. Şüursuz hadisə l ə r ə x ə st ə adamın psixikasında n ə
ə r ə çarpan bə zi hallar - sayıqlama, hall yusinasiya (qarabasma) v ə s. daxildir. Şüursuzluqla heyvan psixikasını heç də eynil
əşdirmə k olmaz. Şüursuzluq da insana mə xsus psixi t əzahürdür. O, tam yox, qismə n,
natamam, patoloji inikasıdır.
Yüklə 159,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|