I mövzu: psixologiyanin bir elm kiMİ SƏCİYYƏSİ /2 saat

Məzmunu Formal tərəfi
Avtoritar üslub
Orupda işiər əvvəldən planlaşdırılır. Işgüzar qısa göstərişiər.
Ancaq gündəlik məqsədlər, vəzifələr Qadağanlar guzəştsiz və hədələrlə.
müəvyən olunur. Dəqiq dili, xoşa gəlməyən ton.
Uzaq məqsədlər məlum deyil. Tərif və tənqid subyekivdir.
Rəhbərin fikri həlledicidir. Emosıyalar hesaba alınmır
U sulların nümayişi sıstem deyil.
Liderin mövqeyi qrupdan kənardadır.
Demokratik üslub
Tədbirlər əvvəldən planlaşdırılmır, Təlimatlar təkliflər formasında.
qupda planlaşdırılır. Quru çıxış yox yoldaşlıq tonu.
Təkliflərin reailaşmasında hamı mə- Tərıf və tənqid məsləhətlə
suliyyət daşıyır. Göstəriş və qadağan dıskussiyalarda.
İşin bütün bölmələri təkcə təklif olun- Liderin mövqeyi qrup daxilindədir.
mur, həm də müzakirə olunurlar.

Liberal üslub
Qrupda işlər öz-özünə gedir. Konvensial ton (şərti)
Lider göstəriş vermir. Heç bir əməkdaşlıq.
İşin bölmələri ayrı-ayrı maraqlardan Liderin mövqeyi qrupdan
yaranır və ya yeni liderin iştirakı ilə kənardadır.
müəyyən olunur.
Üslubların öyrənilməsində fəaliyyətin məzmunu, üsulu (metodları) əsasında və fəaliyyətin xarakterinə görə aşağıdakı üsiublar təklif olunur:

Fəaliyyətin məzmununa görə Lider həvəsləndirən
Lider – icr

Üsluba (metodlara) görə Avtoritar lider
Demokratik lider


Fəaliyyətinin xarakterinə görə Üniversal lider
Situativ lider

Bu parametriərin mümkün olan bütün kombinasiyaları əsa sında, səkkiz liderlik tipi müəyyən olunur:

həvəsləndirən (proqramist) - avtoritar, üniversal
proqramist - avtoritar, situativ
proqramist - demokratik, universal
proqramist - demokratik, situativ
təşkilatçı (icraçı) - avtoritar, üniversal
təşkilatçı - avtoritar, situativ
təşkilatçı - demokratik, situativ
təşkilatçı - demokratik, universal

Qrupda ümumi liderlik aşağıdakı komponentləri özündə əks etdirir:
1."Emosional lider" (qrupun ürəyi) - qrup üzvləri hamısı çətin vəziyyətlərdə öz problemlərini onunla bölüşürlər, ondan mənəvi dayaq gözləyirlər;
2."İşgüzar lider" (qrupun əli) - onunla işlər yaxşı gedir, o işləri yaxşı təşkil edə bilir, lazım olan işgüzar münasibətlər qurur, işin uğurunu təmin edir;
3."İnformasiyalı lider" (qrupun beyini) - hamı problemləri və sualları ilə ona müraciət edirlər, o hər şeydən məlumatlıdır, lazım olan informasiyanı verir və izah edir.
Ən yaxşı halda hər üç komponenti özündə birləşdirən, ancaq daha çox iki komponenti birləşdirən liderlər olur: emosional - iş-güzar; informasiyalı - işgüzar.
Bunlardan başqa aşağiıdakı liderlərin tiplərini də qeyd etmək olar:
1."Cazibədar - nüfuzlu". Cazibədar liderə işçilərin rəğbəti, simpatiyası, hətta sevgisi olur, hərəkətləri, davramşı, mimikası, damşığmda təbii, cazibədardır, ətrafdakı insanlara müsbət emo-sional təsiri olur, onlarda müsbət hisslər oyadır və təlqin edir. Nü-fuzlu lider öz biliyinə, bacarığına, soyuqqanhğma, təmkinliyinə arxalanır. Problemin həllində analitik, yaradıcı yanaşması ilə fərqlənir.
2."Lider - nəzarətçi, manipulyator". Bu liderin güclü təxəyyülü və qəlbi var. Yaradıcı təxəyyülü, işçilərin potensialından səmə-rəli, dolğun istifadə etməyə imkan verir, səmərəli təkliflər irəli sürür, qrupda yüksək əhval-ruhiyyə yaradır, işçilərə diqqət və qayğı göstərir, işçilərin problemləri ilə yaxmdan məşğul olur. Bu lider, daha çox sistem daxili işlərlə məşğul olur.
liderlik və lider anlayışlarının daşıdığı məzmunu, yükü müəyyənləşdirmək lazımdır.
Lider - hər hansı məqsədə nail olmaq üçün insanlarm səyla* rini birləşdirə bilən konkret şəxsdir.
Liderlik - isə qrup-dinamik prosesdir, insanların qarşılıqlı münasibətlərində baş verir və formaiaşır.
Şəxsiyyətin nə dərəcədə lider olması, insanlar tərəfindəııonun üstün keyfiyyətlərə malik olan nüfuzlu şəxs kimi qəbulediiməsi ilə ölçülür. Daha yüksək intellektə və ya idarəetmə təirübəsinə, ünsiyyət mədəniyyətinə və digər insanlarla qarşıhqlımünasibətlərdə onu nüfuziu şəxs kimi səciyyələndirən keyfiyyət-Jərin olması şəxsiyyətin qrup tərəfmdən lider kimi qəbul olunma-smaəsas ola bilər. Adətən üstünlüyə meylli olan və ona can atan,şəxsiyyətlərarası münasibətlər
dətəşəbbüsü və üstünlüyü öz əlinəalan, münasibətlərin və ünsiyyətin gedişinə nəzarət və təsir edən,onlara istiqamət verən insanların lider olmaq imkanları yüksək olur. Liderin meydana gəlməsinə təsir edən mühüm amillərdən,həmçinin fərdin peşəkarhğmı və onun peşə statusunu göstərmək olar. Məs. nıühəndislər bu peşədən olan başqa mühəndisi, lider kimi görməyə daha çox meylli olurlar, nəinki başqa peşədən olan şəxsi. Eyni peşədə eyni düşüncə tərzi, eyni peşə dilində danışmaq, bu peşədə çalışan insanların problemlərini yaxmdan bilmək,onların keçirdiyi hissləri yaşamaq, onları başa düşmək və duymaq, bu peşədə çalışan adamlara rəğbət və s. şəxsiyyətin insanlar tərəflndən lider kimİ qəbul edilməsinə təsir edən mühüm amillərdəndir. Təşkilatda formal liderin təsiri daha çox onun təşkilatda tutduğu sosial mövqeyi və vəzifəsi ilə müəyyən oiunursa, qeyri-formal liderin təsiri isə onun şəxsiyyətindən və hamı tərəfmdən
onun şəxsiyyətinin necə qiymətləndirilməsindən asılı olur.
Liderin insanları öz arxasmca aparması üçün birgə fəaliyyd və dərk oJunan ümumi məqsədlə yanaşı, yuxanda qeyd olunan (lg amilin və liderdə müvafiq keyfıyyətlərin olması vacibdir. Uğufll lider, məhz bu komponentlərdən səmərəli istifadə etməyi bacaro insanlar olur. Lider yaranmış vəziyyəti düzgiin qiymətləndirnnk təşkilatm məqsədlərini, strateji vəzifələrini və bunlara nail olrrij ğm səmərəli yollarını seçməyi bacarır. Lider təşkilati vəzifələriıı həllində hər bir qrup üzvünün bu işdə iştirakının, rolunun və m suliyyətinin düzgün dəyərləndirilməsinə nail olur.
Liderin mühüm vəzifələrindən biri də, işçilərin məlısuldar | aliyyətə həvəsləndirilməsindən ibarətdİr. Bunun üçün o, maddi v mənəvi həvəsləndirmə metodlarmdan, o cümlədən, inzibati, iqti sadı, sosial və psixoloji təsir vəsitələrindən istifadə edir, şəxsiy-yətlərarası ünsiyyətdə, qeyri formal münasibətlərdə insanlan, iş-çiləri inandırmaq, maarifləndirmək, təlqin etmək və şəxsi nümunə göstərmək və s. bu kimi mənəvi-psixoloji təsir vasitələrindən isti-fadə etməklə onların səmərəli və məhsuldar fəaliyyətinə nail olur. Təşkilati vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün işçilərin müva-fiq peşəkarlığı, bacarıq və vərdişləri ilə yanaşı, onlann öz funksi-yalarını yerinə yetirmələri üçün müvafiq mənəvi-psixoloji hazır-hğı, mənəvi gücü və enerjisi, müsbət motivasiyası olmahdır. Qar-şıda duran vəzifələrin həllində ozünü güclü və qabiliyyətli görən liderdə olan optimizm, bütün kollektivin üzvlərinə sirayət edir, onlarda məhsuldar işləmək həvəsi və enerjisı yaradır.
Beləliklə, təşkilatlarda lideıiik hadisəsini aşağıdakı formul ilə təsvir etmək olar:
Liderlik = vəziyyəti və problemi görmək, qiymətləndirmək + fıəvəs-ləndirmə bacanğı + quvvə (enerji, potensial imkaniar: peşəkarhq, bälik, bacarıq, vərdişlər imkanlar).
Uğurlu menecerlər, idarəetmə vəziyyətinin və qarşıda duran problemlərin ümumi mənzərəsini düzgün qiymətləndirməyi, bu vəzifələrin həllinə nail olmaq üçün, Öz şəxsi nüfuzundan islifadə edərək onlara mənəvi-psixoloji təsir etmək, işçilər arasında ınüna-sibətləri tənzimləmək və onları məhsuldar əməyə həvəsləndimıək bacarığı iıə fərqlənirlər.
Elmi ədəbiyyatda liderlik nəzəriyyələrini iki əsas qrupa bölmək olar:
1) liderliyə universal yanaşma; 2) liderliyə situasiya yaşması.
1 -ci qrupa tarixi şəxsiyyətlər haqqmda təlimlər, şəxsiyyət nə-riyyələri, əlamətlər nəzəriyyəsi, fıziki keyfiyyətlər nəzəriyyəsi, ixoloji nəzəriyyələr, harizmatik nəzəriyyələri, tranformasiya Kön, transaksion liderlər nəzəriyyələri daxildir .
2-ci qrupa, daha çox müasir dövrdə yaranmış və müxtəlif ıiııasiyalarda formalaşan və təzahür edən liderlik nəzəriyyələrini i'östərmək olar. Bu nəzəriyyələr də psixoloji və sosioloji mahiy-\.ıl daşıyırlar. Psixoloji nəzəriyyələrdə şəxsiyyətin gözlənilmə-\ dii, özünəməxsus davranışma, iş üslubuna, təşkilat daxili mikro mühitin təsiri öyrənilir. Sosioloji nəzəriyyələrdə isə, liderin təşki-lati strukturda yeri və funksiyası, davranışma makro və xarici fak-lorlarm, sosial şəratin təsiri diqqət mərkəzində olur.
Fiziki keyfiyyətlər nəzəriyyəsinə görə, liderlər yüksək fiziki keyfıyyətlərə: uca boya, cəlbedici, cazibədar görkəmə malik olan, liziki cəhətdən güclü insanlar olurlar. Müşahidələr və tarixi fakt-lar bu nəzəri baxışlarm yanlış olduğunu göstərdi və bu nəzəriyyə özünü doğrultmadı, belə ki, tarixdə görkəmli şəxsiyyətlər, sərkə-dələr, dövlət başçıları çox hallarda uca boylu olmayan, fiziki cə-hətdən o qədər də fərqlənməyən insanlar olmuşlar. İnsanlarm şəx-siyyəti lider kimi qəbul etməsi üçün, ilk növbədə, onun şəxsiyyə-tinin zənginliyi, bütövlüyü, mənəvi əxlaqi yetkinliyi, intellekti, iradəsi, öz peşəsində və işində qazandığı uğurlar, peşəkatrlığı xü-susi rol oynayır.
Ziyalılıq konsepsiyasına görə lider verbal, kommunikativ qabiliyyətləri və qiymətləndirmə bacarığı ilə fərqlənir. Bu keyfiy-yətlər onun özünü lider kimi təsdiq etməsinə imkan verir. Liderdə bu keyfiyyətləri aşkar etməklə, onun idarəetmə fəaliyyətini proqnozlaşdırmaq mümkün olur.