I mövzu: psixologiyanin bir elm kiMİ SƏCİYYƏSİ /2 saat

XV MÖVZU: Fəaliyyət prosesində sosial-psixoloji və
professional adaptasiya

ЗДФТ:
1.Ыщышфд-зышчщдщош фвфзефышнф рфййэтвф.

2. Ыщышфд-зышчщдщош мц зкщауыышщтфд фвфзефышнф.
3.Швфкцуеьцвц жцчышннцешт фвфзефышнфыэ.

Әэәр дуyьу üзвләринә бир мüддәт әрзиндә лазыми һәдлә кücлü гыcыгландырыcылар тәсир едәрсә. онда о гыcыгландырыcылара һәссаслыг тәдриcән азалар. Әgәр гыcыгландырычылар зәиф вә yахуд üмумиyyәтлә yохдурса, онда һәсасслыг артыр, даһа доğрусу, организм бу вә yа диэәр гыcыгландырыъы мәнбәләрә адаптасиyа олунур, юйрянир.
Беләликлә, адаптасиyа вә yа алышма • организмин мüһит шәраитинә öyрәшмәсидир. Адаптасиyаны һәм дә шәхсиyyәтин сосиаллашмасынын тәркиб һиссәси кими дә гиyмәтләндирмәк олар Адаптасиyа ики нöв психофизиоложи вә сосиал-психоложи олур. Онларын арасында гаршылыглы әлагә вар.
Психофизиоложи адаптасиyа гыъыğын организмә тәсири заманы онун (организмин) нисбәтән сабит функсиyасыны тәмин едир. Психофизиоложи адаптасиyа тактил ола биләр. Мәсәлән, дәринин һәр һансы бир yеринә узун мüддәт тохунанда онун тәсири тезликлә азалыр. Тәcрüбә эюстәрир ки, тохунма анындан 3 саниyә сонра тәзyигин һисс едилмәси эücü 1/5 азалыр. Биз әyнимизә кеyдиyимиз палтарын тәзyигини, демәк олар ки, һисс етмирик. Белә дә олур ки, инсан алнына гәдәр галдырдыğы еyнәyини ахтарыр. Бу она эöрә олур ки, дәри еyнәyин тәзyигинә тез юyрәшир вә ону һисс етмир.
Температур дуyğуларында адаптасиyа даһа эücлü олур. Буну даһа yахшы биз чаyа чиммәyә эирдикдә вә yа дәниз кәнарында чимәрликдә динcәлдикдә һисс едирик, илк раниyәләрдә су бизим üчüн буз кими эöрüнсә дә, ики-
Üч дәгигәдән сонра беля гәнаятә gялирик ки, су еля дя сойуг деyилмиш.
Адаптасиyа иyбилмә дуyьуларында даһа тез yараныр.
Инсан üчüн эöрмә адаптасиyасы да ваcибдир. Мәсәлән, гаранлыг отагдан биз ачыг һаваyа, эüнәш ишыğына чыхаркән, илк анларда пис эöрüрüк. Güълü ишыг эöзләримизи гамашдырдыğы üчун эöзләримизи гыyырыг. Лакин 3-5 дәгигә кечдикдән сонра эöзüмüзü раһат ачыб, әтраф мüһитә эöз эәздирә билирик. Эöрмә шәффаф ишыга алышдыгдан сонра о нормал функсиyасыны yеринә yетирир. Бу һадисәни ишыğа адаптасиyа адландырырыг.
Бунун әкси олан просесә исә гаранлыğа адаптасиyа деyилир. Бу, биз ишыгдан гаранлыг отаğа кечдикдә баш верир. Әввәл бизә елә эәлир ки, тамамилә гаранлыğа дüшмüшüк. һеч нә эöрмәдән биз һәрәкәти ора-бура тохунмагла давам етдиририк. Лакин бир гәдәр кечдикдән сонра һисс едирик ки, отаг о гәдәр дә гаранлыг деyилмиш вә биз һәтта әшyаларын дурушуну да бир-бириндән аyыра билирик. Инсан гаранлыгда чох галдыгcа, эöрмә һәссаслыğы бир нечә дәфә артыр.
Инсан организминин ән аз адаптасиyа габилиyyәти ешитмә вә аğры дуyğуларында öзüнü göстәрир. Давамлы вә дәyишилмәз сәс бизим тәрәфимиздән чох вә узун мüддәт һисс олунур. Аналожи һал демәк олар ки, аğры дуyğуларыиа да аиддир. Ешитмә дуyğуларында адаптасиyаyа уyğун һеч нә yохдур. Сакитлик шәраитиндә олдугда биз һәссаслыğын артдыğыны о гәдәр дә һисс етмирик.
Лакин бурада буну да геyд етмәк лазымдыр ки. илк бахышда сәс вә аğрыларда адаптасиyаyа охшаyан бир шеy вар. Мәсәлән, биз саатын сәсинә отагда адәт едир, санки ону һеч һисс етмирик. Беләчә формада биз эücлü баш аğрысына да оyрәшир вә она диггәт белә yетирмирик. Лакин белә һаллар адаптлсиyа илә yалиыз заһирән охшарлыğа маликдир. Чüнки бизим ешитмә һәссаслыğымыз саатын сәсиндән зәифләмир, оиу садәcә олараг һисс етмирик. Бу саат сәсинә адәт етмәклә баьлы олуб, диггәти башга истигамәтә yöнәлтмәкдән ибарәтдир. Биз еyнитипли сәси вә аğрыны она эöрә эöрмәк истәмирик ки, она диггәт yетирмәyә еһтиyаc yохдур. Лакин һәр һансы анда арзу етсәк, ону yенидән һисс едә биләрик.
Адаптасиyа анализаторларын ишиндәки дәyишикликләрдән асылыдыр вә ону елә-белә мüшаһидә етмәк олмаз. бурада мüвафиг һиссләрә диггәт yетирмәк лазымдыр.
Сосиал-психоложи адаптасиyа - шәхсиyyәтин yени сосиал ситуасиyаyа дахил олан вәзиyyәтдәки ролу демәкдир. Сосиал-психоложи адаптасиyа нәтиcәсинә эöрә мüхтәлиф - позитив, негатив, һәyата кечирилмә механизминә эöрә исә öзхошуна вә мәcбури олур. Сосиал-психоложи адаптасиyа бир нечә мәрһәләyә бöлüнüр:
а) танышлыг;.
б)рол адаптасиyасы;
в)öзüнüтәсдиг.
Сосиаллашманын конкрет просеси сосиал-психоложи адаптасиyа адланыр.
Сосиаллашманын мәзмуну бир тәрәфдән, сосиал тәсирләр топлуму илә сиyаси програм вә доктринләр, кцтляви информасиyа васитәләри, мәдәниyyәтлә мüәyyәнляширсә, диэәр тәрәфдән, фәрдин бüтüн бунлара мüнасибәти иля аyдынлашыр, Бунунла белә бу мüнасибәтләр нәинки йалныз шәхсиyyәтин хüсусиyyәтләриндән, һәм дә шәхсиyyәтин давраидыğы мüһит вә сосиал ситуасиyалардан асылыдыр

Сосиаллашманын мәзмуну щаггында yалныз вербал давраныш әсасында фикир yüрüтмяк олмаз. () давранышын шаблонларындан, вәрдишләрдян. онуп һәм физиоложи формалашмасындан, һәм дә сосиал просеслярдя юзцнü эöстәр-мәсиндән асылыдыр.

Психолоэийада инсан иикишафынын 8 мярһәләсини геyд олунур:

1. 
   Инам - инамсызлыг /еркян дöвр/:
   
2. 
   Мухтариyyат - утанма вә шüбһә /1-2 yаш/;
   

3.Тәшәббüс-тәгсиркарлыг һисси/3-5 yаш/;

4. 
   Әмәксевәрлик - гаyğысызлыг;
   
5. 
   Фәрдин yаранмасы;
   
6. 
   Интимлик - тәнһалыг /бöyüк yашын башланğыcы/;
   
7. 
   Yарадыcылыг активлиyи вә дургунлуг /орта yаш/;
   
8. 
   Сакитләшмә вә üмидсизлик /гочалыг/.
   

Сосиаллашманы типик вя ваһид просес кими гиyмәтләндирмәк олар.

Онун типиклиyи сосиал, синфи, ирги вә мәдәни шәраитләрлә мüәyyәнләшир, «Типик» просес кими онун охшарлыğы типик yаш групларынын нüмаyәндәләри üчüн, еyни динләр, мәдәниyyәтләр, еyни вәзиyyәтләр üчüн охшарлыğындадыр.
Л.Н.Толстоy yазырды ки, бüтüн хошбәхт аиләләр бир-биринә охшаyыр. Мüасир шәраитдә ишсизин вәзиyyәти диэәр ишсизләр üчüн типикдир, амма иши yахшы эедән бизнесмендән сосиализасиyаyа эерә фәргләнир. Еyни сöзләри аваралар, евсизләр, хроники хәстә адамлар, әлилләр вә с. һаггында демәк олар.
Сосиал бöһран, адәтән, шәхсиyyәт вә cәмиyyәтин «идеоложи бüтöвлüyüнüн» позунтулары илә характеризә олунур. Онлар тез-тез дәyишилән дüнyада шәхсиyyәтин адаптасиyа вә сосиаллашмасы üчüн әлавә чәтинликләр тöрәдир. Лакин бу да истисна деyил ки. белә шәраитдә аyры-аyры истедадлы фәрдләр психососиал мораториyаyа дüшüрләр. yәни онлар üмуми гәбул олунмуш гаyдалары гәбул етмир вә формалашараг, üмуми гаyдалардан фәргли олараг, öз шәхси дüшüнъяляринин тәрәфдары кими галырлар.
Щазырда yени сосиал-игтисади шәраитдә адаптасиyа чәтинликләри барәдо няинки бу эüн мüһüм мадди чәтинликләрлә гаршылашан һәмyерлиләримиз данышырлар, һәм дә мадди чәһәтдән тәмин олунмуш ин-
санлар сöһбят ачырлар.
Орта вә yухары yашлы адамларын cәмиyyәтин вә дöвләтин һәyатындакы yени һадисәләрә вә кардинал иcтимаи дәyишикликләрә адаптасиyасы ашаьыдакы кими gедир:

1. 
   Yа дярин шяхси бюһран һисси кечирмәклә;
   
2. 
   Yа да там раһат. хüсусян дә әgәр о. сәмиyyәтин стабил инкишафы дöврüндя сосиал аутсаyдерләр сырасында олмагла, öз потенсиалыны бüтöв шәкилдә реализә едә билмәyиб. Лакин мәһз бöһран шяраитиндә онун yеткин ишинә тяләб олдуğу üчüн хüсуси гüввә сәрф етмәдән бу шәраитә
   

у yьунлашмышдыр.
2. Сосиал-психоложи вә проф ессионал адаптасиyа.
Биз профессионал адаптасиyа дедикдә, инсанын yени иш шәраитинә алышмасыны нәзәрдә тутуруг. Әмяк фәалиyйятинин дәyишилдиyи шәраитдә инсан еyни заманда һәм йüксяк әмәк габилиyyәтини, һәм дә дахили мüһити мüәyyән сабитлиyини сахлаyа билмәлидир. Бу профсссионал адаптасийа илә тәмин олунур, даһа доğрусу, профессионал адаптасийа дәyишкән әмәк шәраитиндә ишин сәмәрәлиyини сахламаğа вә галдырмаğа кöмәк едир. Адаптасиyанын механизми һәддән артыг мüхтәлиф олуб, öзüндя гысамüддәтли вә узунмüддәтли механизмләри бирләшдирир. Мәсәлән, инсан ямяк фяалиyyәтинин мüәyyән шәраитиндә адаптасиyа просеси кечя биләр, yахуд ишләмә габилиyyәти сәсин мüхтәлиф сявиййяли эücüнә öyрәшә биләр. Сакитлиyә адаптасиyа олдугдан сонра ешитмә һәссаслыğы максимума чатыр, одур ки. илкин олараг сәс сигналлары бизә yüксәлдилмиш вә бәрк эәлир. Yахуд гаранлыг шәраитдә кöрмә адаптасиyасы нәтиcәсиндә илкин олараг ишыг сигналлары да һәддән артыг эücлü кими гәбул едилә биләр. Демәли, адаптасиyа просеси нәтиcәсиндә инсанын һисс üзвләринин дуyма һәдләри дәyишилә биләр. һисс üзвләринин әмәк фәалиyyәти шәраитиндә адаптасиyа имканлары сәрһәдсиз деyил, әgәр әмәк фәалиyyәтинин бу шәраити организмин адаптасиyа имканларыны üстәләyирся, бу инсанын саğламлыğына, сәһһәтинә зиyан gәтирир. Мәсәлән, узун мüддәтли / бир нечә саат әрзиндә/ вә кücлü / 10 дестибелдән артыг/ сәс тәсири функсионал позулмаyа эәтириб чыхарыр вә бу yорğунлуğун нисбәтән давамлы инкишафында / 1-2 саат әрзиндә ешитмә габилиyyәти ашаğы дüшüр. Узун мüддәтли тәсирләр заманы нормал ешитмә габилиyyәти һәссаслыğы нәинки бәрпа етмир, һәм дә ешитмә габилиyйәтинин итирилмәсинин инкишафына кöмәк едә билир.
Узунмüддәтли електрон саһәсиндә олан шәхсдә бу, yорğунлуğа эәтириб чыхарыр, ләнэ реаксиyаyа сәбәб олур вә мüхтәлиф сüр хәстәликләрин инкишаф етмәсинә шәраит yарадыр.
Адаптасиyа просеси üчüн, адәтән, мüәyyән вахт лазымдыр. Одур ки, иш габилиyyәтинин сахланмасы инсан организминин дяйишкян шәраитә адаптасийасы илә сых сурәтдә баğлыдыр.
Мüасир шәраитдә әмәк фәалиyyәтинә профессионал адаптасиyанын әһәмиyyәти чох бöyüкдüр. Инсанлар бирgә олдугда әмәк фәалиyyәти, онун üсуллары дәyишир, механизми yениләшир, әмәк шәраити эетдикcә динамикләшир. Бунларын һамысы öз нöвбәсиндә әмәк проссесиндә адапта-сиyанын ролунун yüксәлмәсинә сәбәб олур.
Сосиал шәраитдә, истеһсалат проссесиндә адаптасиyа шәхсиyyәтин истеһсалат вә мüһит шәраитинә öyрәшмәсини тәмин едир. Бу заман груп вә бирликләрдә бирләшән шәхсләрин мәгсәдләринин yахынлашмасы, онларын ориyентасиyасы, групун рол структуруна дахил олмасы, онун тәрәфиндән нормаларын, әнәнәләрин, груп мәдәниyyәтинин гәбул едилмәси баш верир.
Профессионал адаптасиyа инсанын мüәyyән имканлары олан шәраитдә һәyата кечирилир вә онун мüвафиг дахили дәyишикликләр етмәси габилиyyәтиндән чох асылыдыр. О, öз арзу, марагларыны онларла узлашдырмалыдыр. Бüтüн бунлар әмәк групунун, бирлиyинин мәгсәди илә бирэә олуб, мüһüм әһәмиyyәт кәсб етмәлидир.
Ишчинин фәалиyyәтинә, адаптасиyасына вә онун әмәйинин сәмәрәлилиyинә мüхтәлиф cüр амилләр тәсир едир . Онлары ики бöyüк група бöлмәк олар:

1. 
   Ишчинин öзüндән асылы олан субyектив амилләр;
   
2. 
   Ишчидән асылы олмаyан обyектив амилләр.
   

Субyектив амилләр сырасына ишчинин әһвали-руһиyйсини, онун фәрди
хüсусиyyәтләринин психофизиоложи хассяләрини, әхлаги-психоложи кеyфиyyәтләрини вә конкрет фяалиyyәт нöвü üчüн һазырлыğыны аид етмәк олар. Ишчинин ямяк фәалиyyәтини тәшкил едән заман субyектив амилләрин
тясир хüсусиyyәтләрини мüтләг нәзәрә алмаг лазымдыр.
Обyектив амилләр исә бüтöв бир групу әһатә едир, о ъüмләдән техниканын ишләмә хüсусиyyәтләри илә мüәyyәнляшән cәһәтләри дә öзüндә бирләшдирир. Даһа доğрусу, инсанын һансы мüһитдә ишләдиyи, мüһитин хüсусиyйятля-
риндән чох асылыдыр . Техниканын ишлямә функсиyасынын хüсусиyyят-ләриндән асылы олан амилләр дә хüсуси yер тутур. Яgяр онлар иш yеринин һазырланмасында дüзgüн нязяря алынарса, онда бу ишчинин фәалиyyәтиндә сәмәря üчüн мüяyyян мüвәффәгиyyәтин әлдә олунмасы шәраитини yарада биляр. Кәнардан гәбул олунан профессионал информасиyа ахыны инсанын ону гәбул едиб yенидән ишләyә билмәк габилиyyятиня уyğун олмалыдыр. Ишчинин әмәyинин нәтиcәсинин галдырылма дәрәcәсини тәмин етмәк üчüн онун вәзиyyәти вя фәалиyyәтинин нәтиcәси üзәриндә нәзарәтин бüтüн васитәләри нәзәрә алынмалыдыр.
Мüһит амилләри сырасына хариcи мüһит шәраити, ишчинин фәалиyyәтинин тәшкилинин обyектив шәраит вәзиyyәти аиддир.
Бундан башга, ишчинин фәалиyyәтинин сәмәрәлилиyинә тәшкилати амилләр иш режими, әмәк вә истираһәт режими, груп фәалиyyәтинин тәшкили, иш нöвбәсинин саyы, гаршылыглы бир-бирини явязлямә имканлары вә с. аиддир. Ишчинин фәалиyyяти сәмәрәли тәшкил олундуьу һалда, бу групун амилләри груп фәалиyyәтинии функсийалылыьы сямәрәлилиyинин артырылмасына кöмәк етмәлидир Ишчинин иш yери дедикдә биз онун әмяк фяалиyйятии зонасыны, техники вә диэәр кöмякчи васитәләрля тямин едилмәси, истеһсал просесинин идарә олунмлсы вя онун üзәриндә нәзарәт олдуğуну баша дüшüрüк. Әмәк шяраитинин дüзэüн тәшкили иш yеринин, әмәyин эиgиyеник нормаларына уyğун олараг расионал планлашдырылмасы, писихофизиоложи хüсусиyyәтләр, антропометрик мәлуматлар, ишин нормал һәyат шәраитиндә тәһлüкәсизлиyинин тәмин олунмасындан ибарәтдир. Иш yеринин тәшкилинин мәгсәди - иш фәалиyyәти шәраитинин оптимизасиyасы илә бәрабәр ишин оптимал етибарлылыğы, һәр бир шәхсин yахуд әмәк коллективинин ишинин сәмәрәлиyинин тәмин едилмәси нәзярдә тутулур.
Иш yеринин тәшкили вә онун аваданлыгла тәъһиз олунмасына елми вә истеһсалат тәләбләри верилир. һәр шеyдән әввәл бу ишчиyә зәрури дәрәcәдә манеясиз олараг техники аваданлыгларын истисмары заманы һәрәкәтииин тәмин олунмасы, даһа сонра иш yерләринин оитимал һазырланмасы üчüн тәһлüкәсиз шәраит yарадылмасыдыр. Бундан башга, әмәк әмәлиyyаты вә һәрәкәт, машын вә механизмләрин техники хидмәти,онларын акустик сәсинин нормал сәвиyyәдә олмасы, вибрасиyа вә диэәр. истеһсалат мüһити амилләри üчüн зәрури тәбии вә сüни шәраит олмалыдыр. Бу тәләбләрин эöзләнилмәси нәинки ишчинин әмәyинин сәмәралиyинин галдырылмасына сәбәб олур, һәм дә онун адаптасиyа просесини сüрәтләндирир.
Адаптасиyа мüддәтинин гысалдылмасы вә иш шәраитинин мüһüм елементи нәинки әмәyин тәшкилинин оптималлыğындан асылыдыр, бу һәм дә истеһсалат комфортуну характеризә едән әламәт вә эöстәриcидир, даһа доğрусу, ишчи функсиyасынын эöстәриcисидир вә о истеһсалЫн yüксәлмәсинә кöмәк едир.
Оптимал әмәк шәраити истеһсалат комфортундан бирбаша асылыдыр, о ишчинин функсиyасы, тәлим göрмәси, yаш, фәрди вә тиположи хüсусиyyәтләри илә әлагәдәдир. Лакин буна бахмаyараг, оптимал шәраит yарадылма иш yеринин дüзэüн тәшкили, истеһсалат-естетикасы, дизаyн вә с. учоту илә баğлыдыр.Бундан башга бурада ишчинин физиоложи гаyдаyа уyğун һансы дуруш вә позаны- сечмәси дә ваcиб әһәмиyyәтә маликдир. Иш позасы әмәк просеси шәраити илә мüәyyәнләшир, бу исә öз нöвбәсиндә ишин характери, иш зонасынын öлчüсü илә уyğунлашмалыдыр. Ишчи эücüнüн тәләб олунмасы öлчüсü, yеринә yетирилән әмәлиyyатларын дәгиглиyи, һәрәкәтләрин һәcми вә темпи нәзәрә алынмаиыдыр. Буну да yадда сахламаг лазымдыр ки, һәр бир ишчи позасы öз üстüнлüкләри вә чатышмазлыглары илә сәcиy-yәләнир. Отураг ишчи вәзиyyәти оптимал комфорт yарадыр вә аyагüстә дурмадан даһа әлверишлидир. Белә ки, отураг ишләyән адам иши әл илә асан yеринә yетирә биләр, аğыр иши ися аyагла даһа эеч эöрмәк.олур. Ишчи отураг вәзиyyәтдә вибрасиyалардан, силкәләнмәләрдән, yелләнмәләрдән даһа йахшы мüһафизә олунур, онун әлләри идарә органларыны ямәлиyyата гошмаг üчüн даһа сәрбәстдир. Әкәр иш ишчи йеринин дәyишилмәси вә сüрәтләнмә тәсири илә баğлыдырса, беля олдугда она мüтләг мüәyyән кöмәк лазымдыр. Буну отураг вәзиyyәтдә даһа yахшы тәмин етмәк олар. Бу вәзиyyәтдә ишчи еyни вахтда ики аyаглары илә ишләyә билир.
Әмәкдә yüксәк эöстәриcи әлдә етмәк üчüн ишчи yеринин оптимал тәшкил олунмасына, һәм дә мüәссисәләрдә емосионал вә психоложи yуху вә gәркинлиyи арадан галдырмаг üчüн релаксион системләр yарадылмалыдыр. Бу мәнәви комфортун әлдә олунмасына кöмәк етмәклә, сон нәтиcәдә, ишчинин иш габилиyyәтинин вә итирдиyи енержинин тезликлә бәрпа едилмәсинә, бу мüәссисә вә саһәyә yени эәлмиш ишчинин адаптасиyа мüддәтини гысалтмаğа хидмәт едәcәкдир.-
3. Әмәк групу вә бирлиyиндә шәхсиyyәтин адаптасиyасы
Әмәк групу вә yа бирлиyиндә шәхсиyyәтин адаптасиyасы сосиал-психоложи планда бир нечә проблемлә баğлыдыр. Бурада просесә кöмәк едән амилләр мüһüм әһәмиyyәт кәсб едир, хüсусән група эәлмиш yени ишчини неcә гәбул едирләр вә шәхсиyyәтә бу әмәк групу yа бирлиyиндә һансы сосиал-мәдәни «менyу» һазырлаyырлар. Груп вә yа әмәк бирлиyи бу шәхсә һансы мәнәви вә әхлаги тәминатлар верәр, бирэә әмәк фәалиyyәтиндә бу шәхсиyyәтдә һансы стереотипләр вә зәнэинликляр формалаша биләр. Адаптасиyа кечән шәхс исә тәклиф олунан «менyу»нун мәзмун вә имканларыны дüзэüн гиyмәтләндирмәли, yахшы билмәлидир ки, ону yахын перспективдә дахил олдуğу груп вә әмәк бирлиyиндә нә эöзләyир.
Шәхсиyyәтин адаптасиyасы бу вә yа диэәр әмәк групу вә бирлиyиндә. адәтән, бирэә истеһсалат фәалиyyәти саһәсиндә олур. Yени груп вә бирлиyә дахил олан адам, һәтта yüксәк квалификасиyалы мüтәхәссис олса белә, диэәр тәcһизат аләтләри илә ишләдиyинә эöрә, yени механизмләрлә, yени шәраитдә, yени бригада üзвләри илә üнсиyyәтдә олдуğу, yени груп вә бирликдә ишләyәси олдуğу üчüн. групун нормал ишини һәлл етмәк, вачиб проблемләрин һәллини дüзgüн тапмаг üчüн, о, yени иш вәрдишләри газанмалыдыр.Нәр бир шәхс сосиал вә реал давранышында öзüндә формалашмыш мüнасибәтләр тәcрüбәсини бüрузә верир. Одур ки, әмәк коллективи шәраитиндә сосиал адаптасиyа просесинин маһиyyәти öнcә әмәк коллективинин üнсиyyәт тәcрüбәси, әнәнәләрин дәрк едилмәси, әхлаги. вә мәнәви кеyфиyyәтләрин yеткинлиyи илә баğлыдыр. Әgәр yени эәлмиш ишчинин кеyфиyyәт ориентасиyасы, сосиал тәчрüбәси әмәg групунда онлара уyğун эәлирсә, онда адаптасиyа просеси асан вә тез эедир. һәр бир шәхс бирбаша әмәк вәзифәләрини yеринә yетирдикдә иш просесиндә башгалары илә гаршылыглы әлагәдә олур. Öз гаршылыглы һәрәкәтләриндә о, биринчи нöвбәдә башгаларынын профессионал хüсусиyyәтләрини вә сәвиyyәсини нәзәрә алмалы, yәни адаптасиyа һәмишә груп фәалиyyәтинин әсас саһәсиндә эетмәлидир. Адаптасиyа просесинә бöyüк тәсири, yухарыда дедиyимиз кими, бу вә yа диэәр групда әмәyин тәшкили, онун üзвләринин ишин кеyфиyyәтинә тәләбкарлыğы, онларын профессионал инкишафы эöстәрир. Група yени эәлмиш адамын адаптасиyасыны бу груп вә әмәк бирлиyиндә олан интизам, гаyдалар әсасында гиyмәтләндирирләр.
Груп арасындакы гаршылыглы мüнасибәтләр група yени эәлмиш адамын бüтüн чәһәтләри, онун әхлаги кеyфиyyятләри, һәyата бахышы вә с. мüәyyән мüддәт кечдикдән сонра мüяyyәнләшир. Әэәр бу кеyфиyyәтләр üст-üстә дüшüрсә, онда yени gәлмиш адам груп вә бирликдә yени мәнәви мüна- сибятләр системинә эирә билир. Әэәр yени эәлмишлә груп вә бирлик üзвләринин арасында мәнәви кеyфиййәтләрдә аyрылыглар әмәлә эәлирсә, онда бу зиддиyyәтлә нәтиcәләнә билир. Белә олдуğу һалда yени эәлмиш адамла груп вә бирлик üзвляри арасында тез yа кеc алтернатив ортаyа чыхыр ,yа öз мöвгеyини дәyишмәк, yа бахыш вә мüнасибәтләриндә мüәyyән дәyишиклик апармаг, yа она груп вә бирлик üзвләри тәрәфиндән тәгдим олунан тәләбләрин доğрулуğуну гәбул етмәк. yа да ки, групдан эетмәк гәрары гаршысында галмаг һаллары илә üзләшмәли олур. Бурада üчüнcü вариант да ортаyа чыха биләр. Мәсәлән, әмәк групуна yени эәлмиш адам заһирән онун бüтüн тәләбләрини гәбул едир, лакин сöзüн әсл мәнасында, о, öзüнü, öз давранышыны маскалаyыр, әввәлки мöвгеләрини дәyишмәмиш галыр. һәтта белә һаллар да олур ки, група yени эәлмиш адам әмәк групунун бахышларыны она эöрә асан гәбул едә билир ки, о, öзü һеч бир сабит мöвгеyи илә сечилмир.
Әлбәттә, әэәр мöвге вә бахышларда, марагларда, истеһсалат саһәсиндәки мüнасибәтләрдә üмуми кәсишмә нöгтәси тапылмырса, онда yени эәлмиш адам бу груп вә әмәк бирлиyинин там һüгуглу üзвüнә чеврилә билмәз.
Групдахили әлагәләр системиндә мüһüм ролу иетираһәт оyнаyыр. Истираһәт .групдахиди әлагәләр системинин ән башлыcасы олмасына бахмаyараг, о бу әлагәләри зәнэинләшдирмәклә, шәхсиyyәтин мәнәви инкишафына кöмәк едир вә ону мöһкәмләндирир. Истеһсалатдан кәнар иcтимаи-сиyаси фәалиyyәтдә üнсиyyәтдә олма, бу групда шәхсиyyәтләрарасы әлагәләрин олмасына дәлаләт едир. Бу онунла изаһ олур ки, истираһәт саһәсиндә әлагәләр, адәтән, ваcиб деyил, бурада груп вә әмәк бирлиyинин истеһсалат фәалиyyәти ортаyа чыхдыгда она һеч еһтиyаc да галмыр. О анcаг азаcыг шәкилдә тәрбиyәнин мәгсәдyöнлü фәалиyyәти илә әлагәлидир. Беләликлә, әмәк групу вә бирлиyин yени üзвü yени коллектив мüнасибәтләри системинә әмәк вә тәрбиyә саһәсиндә гошулур ки, мәишәт вә истираһәтдә бунларын әксәриyyәти һәyата кечирилир, бу да шәхсиyyәт вә коллективин yенн мәнани мараглар әләгәләри системинә дахил олмииарыны баша чатдырыр вә зәнgинләшдирир.
Шәхсиyyәтин әмәк груиу вә бирлиyи шәраитиндә адаптасиyасы һәм дә гаршыyа чыхан чәтинликләрин мәнбәләринин арадан галдырылмасындан асылыдыр, даһа доğрусу, инсанын истеһсалатда адаптасиyа просеси шәхсиy-yзтин марагларынын истигамәтиндән, онун мüнасибәтләр системиндән, кеyфиyyәт ориyентасиyасындан, әмәк групу вә бирлиyиндә олан сосиал-психоложи иглимдән асылыдыр. Яgәр шәхсиyyәт öзü yüксәк ишэüзар активлиyи илә сечилирсә вә бу онун әмәк фәалиyyәтинин мәзмунунда öзüнü бüрузә верирсә, онда бу разылашдырылмыш гаршылыглы әмәк фәалиyyәтини тәмин едир, әмәкдашлыğа. гаршылыглы мüнасибәтләрин yахшылашмасына, yени нормаларын гәбул едилмясинә, груп әнәнәләринин, әмәк вәрдишләринин yени пнментләринин дәрк едилмәси вә öзüнüнкüләшдирилмәсини тәмин едир. Бу исә öз нöвбәсиндә инсанын истеһсалат фәалиyyәтиндә сüрәтлә адаптасиyа олмасына эәтириб чыхарыр.
Коллективдя чалышан заман әхлаги~мәняви аспектдә гаршылыглы әмәк һәрәкәтинин вә иcтимаи-ориyентир истигамәтли иш хüсуси әһәмиyyәт кәсб едир. Әэәр һәр һанш бир шәхс әмәк фәалиyyәтинә вар гüввәси иля гошула билмир, бу заман о, групдакы әнәнә вә нормалары пис м.әнимслyир иә бундан асылы олараг әмәк фәалиyyәтиинин мязмун характеристикасы вә бунунла баğлы адаштасиyа просеси мüддят етибары илә узаныр.
Адаптасиyа просесиндә даһа мüһüм чәһят шяхсиййятин ишэüзар истигамәтләнмәсидир вә бу мәсәләдә бирлик вә yа групда ишчинин yашы о гәдәр дә әһәмиyyят кясб етмир. Експериментләрә сöyкәнән тәдгигатлар сüбут етмишдир ки, әмәк тәшәббüсü, руһланма, әмәк севинъи вя ондан ирәли эәлән мüсбәт сосиал-психоложи мüһит групда йа бирликдә ишчинин адаптасиyа темпинә, эücлü тәсир вә әксинә, етинасызлыг исә истеһсалат проблемләриндә бу просесә мәнфи тәсир эöстәрир.
Шәхсиyyәтин адаптасиyасында вәзифә престижи, хüсусән, мәдәни вә мәнәви мараглар ваcиб рол оyнаyыр. Мәнәви чәһәтдән yüксәк мәдәниyyәт, инсанлара бöyüк һöрмәтлә сечилән шәхсләр, әтрафдакыларын чох тез бир заманда һöрмәт вә мәһәббәтини газанырлар. Шәхсиyyәтин адаптасиyасында даһа мüһüм проблемләрдән бири онун öз профессионал ролуну yеринә yетирмәсиндән асылыдыр. Шәхсиyyәтин илкин олараг башга әмәк бирлиyиндә формалашма хассәси әмәк бирлиyи вә групундан üмумән чох асылы олуб, öзüндә хеyли cәһәтләри бирләшдирир. Бу мәгсәд, вәзифә вә идеyаларын üмумилиyи шәхсиyyәтин yени шәраитдә фәалиyyәти üчüн санки илкин истигамәтләндириcи ориyентирә чеврилир. Öзüнә мüәyyән рол göтüрән шәхсиyyәт әмәк групу вә бирлиyи гаршысында да öзü üчüн öһдәликләр эöтüрüр. Тәбиидир ки, о, бу ролу нә гәдәр мüвәффәгиyyәтлә yеринә yетирмиш оларса, о гәдәр дә онун бу групда адаптасиyасы тез олачагдыр.
Ишчинин yени әмәк шәраити вә групунда адаптасиyасы üчüп мüһüм шәрт онун öз имканларыны дәрк етмәси, онлары шиширтмәмәсидир. Бәзи һалларда юз фәрди имканларыны гиyмәтләндирмәмәк, шәхсиyyәтин бу груп вә бирлик тәрәфиндән гәбул вә yа рәдд едилмәси üчüн әлавә амил кими әһәмиyyәтли олур, белә олдугда һәм дә ишчинин эәләcәк әмәк фәалиyyәти просеси üчüн мüнбит шәраит yараныр. Белә нәтиcәyә эәлмәк олар ки, адаптасиyа ишчинин әмәк фәалиyyәтиндә öз реал имканларыны дәрк етмәси вә онун фәалиyyәт просесиндә әмәк групу тәрәфиндән гәбул едилмәси демәкдир.