I. U. Raxmonov, K. M. Reymov, N. N. Niyozov

32 ta
gach
'a C T — i
...
: : : g g
( =
1
г 
T
CCS
%
FF3
\
=
*
. —
I
1 о 1
Knergetiknuig-AIJ
TC-485
V iloyatning-AIJ
1^1
0
GSM-modem
6.5-rasm. M a’lumotlarni uzatish moduli asosidagi ENHAT
Bundan tash qari, TC-485 m a ’lum otlarni uzatish m oduli 
« E nerg iya-9 » m arkali h iso b la g ic h la ri bilan ish lash uchun
89

---

m oslashtirilgan va q o ‘shim cha sozlash ishlarini va DTni talab 
qilm aydi. Bu esa o ‘z navbatida bu sxemadagi ENHATni ishga 
tushirish xarajatlarini kamaytiradi.
6.1. Energiya resurslarini hisobga olishning avtomatlashtirilgan
tizimlarini joriy etish - energiya ishlab chiqarish
samaradorligining zaruriy sharti
Ta’kidlash zarurki, hozirgi kunda ishlatilayotgan energetik 
k o ‘rsatkichlarni hisobga olish va tahlil qilish tizimlari bir qator 
kamchiliklarga ega. Masalan, ishlab chiqarishning ko ‘p sohalarida 
energetik ko‘rsatkichlami hisobga olish va tahlil qilish turli vaqtlarda 
maxsus oichashlar y o ‘li bilan davriy ravishda amalga oshirilmoqda.
T abiiyki, bunday o ‘lch ash Iar har doim ham hiso b lash
p aram etrlarining butun o ‘zgarishlari dinam ikasini toMiq aks 
ettirmaydi va ularning o ‘zgarishlaridagi qonuniyatlarni aniqlash 
imkoniyatini bermaydi.
0 ‘zbekiston sanoatining turli sohalaridagi bir qator korxonalarida 
o ‘tk azilg an tad q iq o tlar shuni k o 'rsa td ik i, m avjud en ergiya 
tashuvchilari va energetik resurslari sarfini hisobga olishning tashkil 
etilishida ulardan foydalanishning real samaradorligini yetarlicha 
aniq baholashni amalga oshirish va energiya resurslari sarflarining 
m e’yorlarini asos bilan aniqlash mumkin emas.
Sanoat korxonalarida energiya resurslari sarflarini hisobga olish 
va nazorat qilish masalasi holatini tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, bu 
masalayetarli darajadao‘zyechim initopaolm ay kelmoqda. Masalan, 
k o ‘plab sanoat korxonalariga xos b o ‘lgan energiya ta ’m inoti 
tizim ining o ic h o v va nazorat asboblari bilan ta ’m inlanganlik 
darajasi qoniqarsiz ahvolda qolmoqda. Odatda, barcha korxonalar 
elektr energiyasini tijorat asosida hisobga olish imkoniga ega. Biroq 
bu imkoniyatdan har bir korxona samarali foydalana olmayapti.
Alohida ishlab chiqarish sexlarida, energiya yig‘uvchi agregatlar 
va texnologik jarayonlarda iste’mol qilinadigan energiya resurslarini
90

---

hisobga olish barcha korxonalarda ham amalga oshirilmaydi. Bundan 
tashqari, qoidaga k o ‘ra, texnologik jarayo nd a q o ‘llaniladigan 
siqilgan havo, azot, vodorod, suv va boshqa shu kabi alohida 
komponentlarini hisobga olish mavjud emas. Bu energiya resurslari 
maqsadli sarflanmasligiga olib keladi.
Barcha ishlab chiqarish obyektlarida ham energiya resurslarini 
hisobga olish va nazorat qilishning avtom atlashtirilgan tizim lari 
yetarli darajada jo riy etilm agan va sam arasiz ishlatilm oqda. 
Odatda, bu tizim lar iste’mol quvvati, energiya sarfi va energiya 
tashuvchilaming bir necha ko‘rsatkichlarini hisobga oladi va nazorat 
qiladi. Shunday qilib, bu tizimlar asosan axborot tizimlari sifatida 
ishlatiladi.
Lekin energiya tejamkorligini boshqarish uchun bu fiinksiyalar 
yetarli emas. Chunki barcha energiya resurslari turlarining iste’moli 
haqida olingan axborotlar asosida energiya iste’moli b o ‘yicha 
energiyani tejashni optimal boshqarishning asosiy m asalalarini 
yechib bo‘lmaydi.
Hozirgi kunda MDH davlatlaridagi sanoat korxonalarida ham 
konstruktiv elem entlari, ham funksiyalari b o ‘yicha katta xilma- 
xillik bilan xarakterlanadigan bir qator avtomatlashtirilgan hisobga 
olish, nazorat qilish va boshqarish tizim lari ishlab chiqarishga 
tatbiq qilinmoqda. Bunday tizimlar tarkibiga odatda o ‘zgartiruvchi 
d atch ik lar (analog va d isk ret sig n alli), o ‘zg artirg ic h lard an
m a’lumotlami yig‘ish, axborotlarga ishlov berish, axborotlami chop 
etishga yoki tabloga berish qurilmalari va boshqalar kiradi.
Yuqorida aytib o ‘tilgan texnik vositalar korxonalarda amaldagi 
ta ’riflar bo‘yicha tijorat hisoblarini olib borishga imkon beradigan 
avtom atlashtirilgan axborot o ic h o v tizim ini (ENHAT A A O ‘T) 
qurish, quvvat va energiya, shuningdek, energiya tashuvchilar 
turlarini nazorat qilishni tashkil etish uchun m oijallangan.
O ‘zbekiston energetika tizim i elektr energiyani sotib olish 
va sotish bilan q o ‘shni davlatlar energiya tizim lari bilan o ‘zaro 
b o g ‘lanadi. Shuning uchun en ergiya tizim i ichida va uning
91

---

subyektlarida hisobga olish tizimini rivojlantirish zamonaviy xalqaro 
m e’yor, qoidalar va standartlarga mos kelishi zarur.
Y uqoridagi fik rlarg a k o ‘ra, elek tr en ergiyasini h isobga 
olishning yangi usullariga o ‘tishda, energiyani hisobga olishning 
avtomatlashtirilganlik hajmini aniqlashda, energiya resurslarini va 
elektr energiyani tijorat asosida hisobga olishning avtomatlashtirilgan 
axborot o ‘lchov tizimlarining (ENHAT va ENHAT AAO‘T) texnik 
va iqtisodiy samaradorliklari masalalarini tahlil qilishda amaldagi 
hisobga olish tizimini k o ‘rib chiqish zarurati tug‘iladi.
EN HAT ni jo r iy etish y o rd am id a q u y id ag i iq tiso d iy
samaradorlikka erishiladi:
• sutka davom ida pog‘onalashgan ta rif bo‘yicha iste’molni 
hisobga olish tizimiga o ‘tish;
• 
10/0.4 kV taqsimlash tarmoqlarida elektr energiyani yetkazib 
berish davomida barcha zanjirlar bo‘yicha nomuvozanat holatini 
hisoblash;
• elektr energiyasi isroflarini aniqlash;
• elektr energiyasi hisoblagichlarining aniqlilik darajasini 
oshirish;
• elektr energiyasidan maqsadsiz foydalanishni o ‘z vaqtida 
aniqlash;
• inson omili ishtirokisiz elektr energiyasi hisoblagichlaridan 
m a’lumotlarni olishda xatoliklaming boim asligi;
• tezkor nazorat qilish va elektr tarm oqlari yuklam alarini 
sim m etriyalashga o ‘tish m unosabati bilan elektr tarm oqlarning 
xizmat qilish muddatlarini oshirish;
• elektr energiyasini sotib olish b o ‘yicha yechimlarni qabul 
qilish jarayonida elektr iste’moli b o ‘yicha m a’lumotlarni operativ 
olish va ulami qayta ishlash;
• nazoratchi xodimlar sonini qisqartirish;
• hisobga olish nuqtalarida xizmat k o ‘rsatish va hisoblarni 
yozib borish bilan bog‘liq xarajatlami kamaytirish;
92

---

• iste’mol qilingan elektr energiya uchun to ‘lovni o ‘z vaqtida 
amalga oshirish bo‘yicha iste’molchilar m as’uliyatini oshirish.