Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Zomonbobo madaniyati. Zarafshonning quyi oqimida hududida mil.avv. III ming yillik oxiri - II ming yillik birinchi yarmiga oid. Zamonbobo madaniyati taraqqiy etadi. Buxoro vohasining shimoli-garbiy qismida joylashgan Zomonbobo ko'li bo'yida 1950 yili Ya.G.Gulomov bronza davri qabristonni, keyinchalik A.A.Asharov esa uning yaqinida Gujaylining qurigan o'zani bo'yida manzilgohni o'rganishgan. Zomonbobo ko'lidan garbroqda soy bo'yida ikkinchi manzilgoh joylashgan.
Qabristonida jami 41 ta mozor aniqlanib, ulardan 8 tasi juft, 28 tasi yakka mayitlar joylashgan. Mayitlar bir tomonga qaratib bukchaytirib ko'milgan. Erkaklarning qabrlarida sopol buyumlari, chaqmoqtoshdan ishlangan kamon oqlari, nayza paykonlari va boshqa turdagi buyumlar, ayollarnikida esa qimmatbaho toshlardan (agat, feruza, lazurit, serdolik) va oltindan yasalgan munchoqlar, mis ko'zgu, ayol haykalchasi topilgan.
Manzilgohda bir necha uylarning o'rni aniqlangan. Ulardan birida arxeologik qazish ishlari amalga oshirilib, 170 kv.m. maydonni egallagan yarim erto'la uy-joy toliq ochilgan. Uylarning sathida yogoch ustunlarining o'rni saqlanib qolgan. Ichkarisida ochoq va ichki tomondan loysuvoq qilingan xojalik o'rasi joylashgan. Manzilgohda ikkita kapaning o'rni va ikki yarusli xumdon (diametri 90 sm.) aniqlangan. Manzilgoh ichkarisidan taxminan 2 m. qalinlikdagi zich tuproq (val) devorning qoldiqlari aniqlangan.
Moddiy topilmalar chaqmoqtoshdan ishlangan oroq qadamalari, yorguchoq parchasi va boshqalardan iborat. Manzilgohdagi topilmalar sopol idishlar parchalari va hayvon suyaklaridan iborat Shuningdek, kesaklar qolgan bugdoy va arpalar donlari izlari saqlangan. Hayvon suyaklarining asosiy qismni xonaki qoy, echki, qora mol va eshak, qisman yovvoyi hayvonlar - toqay bugisi, chochqa va jayronlar suyaklari tashkil etadi. Ikkinchi manzilgoh madaniy qatlami deyarli saqlanmagan. Terma buyumlari birinchi manzilgoh va qabrlarnikidan farq qilmaydi.
Bular O'rta Osiyoning dasht hududida bronza davri xos ibtidoiy dehqon-chorvador qabilalariga tegishli alohida Zomonbobo madaniyati faoliyat yuritganligidan dalolat beradi. Qizilqum cho'llarida neolit va eneolit davrlarida yogingarchilik miqdor ancha yuqori bo'lgan iqlim sharoiti mavjud bo'lib, “Lavlakon plyuviali”, deb yuritiladigan bu davrda fauna va floraga boy bo'lgan. Hozirga qadar aniqlangan arxeologik yodgorliklar va ulardan topib o'rganilgan ashyoviy manbalar mavjud tabiiy sharoit bu erda ixtisoslashgan o'zlashtiruvchi xojalik - termachilik, ovchilik va baliqcilik shakllarining rivojlanishi uchun ancha qulay sharoit yaratgan.
Mil.avv. III ming yillikning oxiri - II ming yillikning boshlarida qurgoqchil iqlim sharoitining vujudga kelishi qizilqum cho'llari yashovchi qabilalari xojaligiga ham jiddiy ta'sir qiladi. Tabiatda tayyor ozuqa manbai bilan kun kechirib kelayotgan aholi xojalik shakllarini o'zgartirish yo'lini tutishga majbur bo'ladilar.
Mazkur topilmalar zamonboboliklar xojaligining asosini ishlab chiqarish tashkil etganligidan dalolat beradi. Ular tabiiy sharoit mos holda ho'jalining nisbatan sodda bo'lgan ko'rfaz usulida sugorishga asoslangan dehqonchilik shakli va uy chorvachiligi asosiy o'rin tutgan. Shuningdek, zamonboboliklar toqay hayvonlari va ko'llarda baliqlariga ov qilish qoshimcha ozuqa manbaini tashkil etgan. Sopol buyumlari ko'pincha ko'lda, qisman charxda yasalgan. Qabrlarda charxda yasalgan kam sonli sopollar va sirtiga naqshlar solingan sopollar namunalari ham uchraydi. U Janubiy Turkmanistondagi otroq dehqon jamoasining Nomozgoh 4 bosqichi oxirlariga oid sopol buyumlariga oxshash. Moddiy topilmalarning guvohlik berishia zamonboboliklar O'rta Osiyoning janubiy o'lkalari otroq dehqon jamoasi boshqa hududlari aholisi bilan ma'lum aloqada bo'lganliklarining guvohi bo'lish mukin.
Tosh, suyak, mis xojalik buyumlarini tayyorlash, oltin va toshlardan zeb-ziynat yasash kabi hunarlari ixtisoslashmagan qoshimcha mashgulotlar turlari bo'lgan.