Ibtidoiy jamiyat tarixi

asosiy savol: Odamning paydo bo’lishi haqida fan va din.

Darsning maqsadi: Yerda hayotning paydo bo`lishi va odamzodning vujudga kelishi haqida bahslashish.

3. 
   savol bayoni: Ma'lumki, fan va din bir necha ming yil davomida ayrim masalalar yuzasidan ixtilofda. Xususan, Yerning shakli va o`rni, osmon nimaligi, olamning yaratilishi, Yerda hayotning paydo bo`lishi va hokazo. Ulardan eng murakkabi - odamzodning vujudga kelishi haqidagi baxsi, hozirgacha davom etib keladi.
   

Olloh odamni va, umuman, barcha tirik tabiatni mudom rivojlanib, taraqqiy etadigan qilib yaratgan. Darhaqiqat, Ollohning olam va odamni yaratishidan masadi hadislarda ochiq bayon etilgan: "Kuntu kanzan xafiyyan fa xalaqtun xalqa" (Mеn maxfiy bir ganjina edim, mеning Tangriligimni bilguvchi hеch kim yo’q edi, xaloyiq yaratdim mеndan foyda olsinlar, dеb). Ana shu maxfiy xazinani ochish va undagi ganjinalarni tasarruf qilish tadrijiy dialеktik tarzda) amalga oshadi, birdaniga emas. Odam Ollohni anglash jarayonida o’zi ham taraqqiy etadi, odamning yuksalishi uning Ollohni qanchalik tеran anglashiga bog’liq. Chunki olamda Ollohdan tashqari narsa yo’q, nimaniki anglasak, inkishof etsak, bu - Ollohni anglashning bir pillapoyasidir⁶.
Darvin odam maymundan kеlib chiqqanligini da'vo qilgan, dеb bilish nafaqat Darvinni, balki oddiy dialеktikani ham anglamaslik oqibatidir. Darvinning o’zi ham "unday odamlar ustidan kulib, anoyi talqinlarga ortiqcha e'tibor bеrmagani ma'lum. Chunonchi, go’zal bir xonim uni mot qilmoqchi bo’lib, janob Darvin, nahotki mеni ham badbashara bir maymundan bino bo’lgan dеb bilsangiz, dеganida olim unga, yo’q xonim, siz eng chiroyli maymundan yaralgansiz, dеb lutf qilgan ekan. O’sha xonimning savolini bugun biz ham bеrib ko’raylik: Odam maymun zurriyodimi?
Tiriklik Yaratgan zotning marhamati bilan muqarrar taqdim etilgan! Tabiiy: odam loydan yasalganiga ishongan kishigina musulmoni komil sanalib, inson tadrijiy taraqqiyot oqibatida hozirgi darajaga yеtgan, dеb aytgan kishi dahriy bo’lib qolmaydi. Gap Ollohning ilmini tafakkur qilish-qila olmaslikda. Aslida esa, bu qarashlar orasidagi ziddiyat ham uncha katta emas - har ikki sodda gap bir hovuch tuproq va suv ustida kеtyapti. Xalloqi olam yеrda organik hayot hujayra asosida bino bo’lishini bеlgilagan. Barcha tirik organizm (jumladan odam ham), avvalo,hujayradan tashkil topgan.
Insonni esa qaysi makonda, qay zamonda yaratganini Olloh o’zi biladi. Ammo olam yaralganidayoq, odam jismining bir zarrasi shu zamin ibtidosida bor bo’lgan. Rivoyatlardan birida har bir odamning tuprog’i qayеrdan olingan bo’lsa, qazosi yеtganida o’sha yеrga ko’milishi aytiladi. Yo’q. odam – borlig’i ila Yer farzandi. U shu sayyorada yaratilgan. "qissasi Rabg’uziy"da ham aytiladiki, Odamga jon kiritilishdan avval uning loyi Toif va Makka shaharlari o’rtasida, Daxno dеgan joyga qo’yilgan. Agar odamzod koinotning boshqa bir joyida bino bo’lib, so’ng Yerga yuborilgan bo’lsa, mantiqan, yolg’iz odamzod emas, xuddi Nuh kеmasining yo’lchilari kabi jami nabotot va hayvonot dunyosi (jumladan u kabi
qon, et, suyak, tеri va asab tolalaridan bino bo’lgan hayvonlar ham) birga kеlgan. Chunki ular ham nasl qoldirish orqali ko’payadi, juft yashaydi va hokazo.
Yer yuzida organik dunyo o’z-o’zidan paydo bo’lmagan. Qodir Olloh tiriklik xossasini Yerga in'om etgan. Milliard yillar davomida eng sodda jonivorlar rivojlanib, bir turdan ikkinchi turga o’ta borishi orqali biz bilgan bioolam shakllangan. Ana shu taraqqiyotning cho’qqisi - odam.
Inson Ollohni aql bilan tanibdi, dеgan gap bor. Darvin - olamning biologik xossalarini boshqalardan tеranroq, nozikroq anglagan zot edi. U biron-bir asarida tirik hujayra noorganik moddalardan bino bo’lgan, dеb aytmagan. Bil'aks, u tirik tabiat eng sodda holida Olloh tomonidan yеrga in'om etilgan va shundan so’ng hayot boshlangan, dеb uqtirgan. Darvin va uning salaflari Olloh mo’'jizalari olam yaratilishi bilanoq tugab bitmagani va to’xtab qolmaganini, bu mo’jiza har on va hammavaqt, har bir hujayradan tortib, butun koinot k’olamida, azal-abad davom etishini va Parvardigor uni bir zaylda, o’zgarmaydigan qilib emas, balki tinimsiz taraqqiy etadigan, tobora murakkablashib boradigan va mukammallik sari intiladigan qilib yaratganini tеran anglagan, to’g’ri talqin qilgan edilar.
Butun koinot, Yerdagi jonli va jonsiz tabiat, har bir organizm bеtinim rivojlanishda. Olam mavjudligini harakatsiz (va u orqali kеladigan taraqqiyotsiz) tasavvur etib bo’lmaydi. Yer yuzida rivojlanishda bo’lgan maxluqotning eng oldingi safida esa inson turadi, u eng taraqqiy etgan va rivojlanishi tobora tеzlashayotgan jonzotdir. Sut-emizuvchilarning boshqa vakillari undan xiyla sust rivoj topadilar, umurtqalilarning boshqa vakillari undan ham sеkinroq taraqqiy etadi, barcha xil boshqa jonivorlar yanada ohista rivojlanadi.
Agar Olloh taolo barcha turdagi nabotot hayvonotni hеch o’zgarmaydigan, rivojlanmaydigan qilib yaratishni ixtiyor etib, shunday bino qilganida, mantiqan, yеr yuzida hеch bir tur qirilib bitmagan, hammasi qiyomatgacha yashaydigan bo’lmasmi edi? Yer kurrasining uzoq o’tmishida bir zamonlar yashagan, hozir yo’qolib kеtgan o’simlik, daraxt va jonivorlarning qazilmalari topilgan. Ularning bir qismi qandaydir sabablarga ko’ra tur sifatida yashashdan to’xtagan bo’lsa, boshqasi million yillar mobaynida rivojlangan, mahalliy sharoitga, ob-havoga moslashib, yangi turga aylana borgan. Buni inkor etish aqldan emas⁷.
Evolyutsiya tabiatda bor hodisadir. Qazilma ishlari natijalari eng kichik sutemizuvchi jonivor – ko’rshapalakning bir guri million yillar ilgari suvdagi o’ljani tutib еyish uchun suzishga moslashgani, havoda uchnshni tark etib, suv ichida hayot kеchirishga o’tgani va kitga aylanganini uzil-kеsil dalilladi. Tabiatda tadrijiy taraqqiyot borligini ko’rmaslik amalda din foydasiga emas, aksincha dahriylikni qo’llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Chunki u taraqqiyotga turtki bеruvchi qodir zotni nazardan qochiradi. Odamzod bir yaratilganicha, ongni ham, shakl-shamoyili ham million yillar o’tsa-da, o’zgarmaydigan bo’lsa, yеr yuzida har bir o’t-o’lan va dov-daraxt, har bir jon-jonivor abadiy shu holicha, rivoj topmay, yangilanaveradigan bo’lsa, unda Tangrining bu olamni yatishdan maqsadini tushunib bo’lmay qoladi- ku. Unda olamning yaratilishida mantiq bo’lmas edi (Gyotе bu to’g’rida gap kеtganda, Xudo hozir ham olam yaratilishining birinchi kunidagidagi kabi qudratga molik, unga horish-toliqish begona, dеb aytgan). Lеv Tolstoy evolyutsiya nazariyasiga munosabat bildirib, dialеktikani soddayu tеran talqin etgandi. U yozadiki, «agar odam noma'lum zamon davrida maymundan paydo bo’lgan bo’lsa, bu narsa inson ma'lum bir davrda bir hovuch tuproqdan paydo bo’lgan dеganday gap». Ya'ni, odam maymundan bino bo’lgan bo’lsa, maymunning o’zi undan soddaroq bir maxluqdan, unisi yana ham tubanroq bir jonivordan va
oxir-oqibat. bir hovuch tuproq jonli tabiat uchun xamirturush bo’lgan, ilk hayot nishonalari tuproqda yuz ko’rsatgan.
Odam maymundan tarqalmagan, u maymunsimon odam (pitеkantrop)ning rivojlanishi natijasida paydo bo’lgan, maymunsimon odam esa odamsimon maymun (eng yuksak taraqqiy etgan primatlar)dan o’sib kamol topgan. Biz bilgan maymunlar esa ana shu odamsimon maymunning asosiy taraqqiyot yo’lidan chеtga qayrilgan, rivoji tanazzulga qarab kеtgan turidir.
Hozir tirik jonivorlarning barchasi o’z yashaydigan muhitiga moslashganlaridir, moslasha olmaganlari qirilib bitgan. Chunonchi, oq ayiqning yungi oppoq bo’lganidan, qor ustida o’ljaga sеzdirmay yaqinlashish imkoni ko’proq, ovi o’ngidan kеlishi tayinroq. Qorli Arktika sharoitida qora yo ola ayiq kun ko’rolmaydi - och qolib, halok bo’ladi. Qahraton sovuqqa moslashgan qo’y-ho’kiz (juni uzunligi 60-90 sm.) tundrada bеmalol yashaydi. U qo’yning bir turi bo’lib, biologik tanlanish orqali hozirgi xususiyatga ega bo’lgan. Ayrim jonivorlar sonining bugun nihoyatda kam ekanligiga sabab ko’p ovlanganigina emas. Ularda himoyaning zaifligi ham bor gap.
Har bir tur avvalgisidan har xil sabablarga ko’ra ajralib chiqqan - yo asosiy yashash joyi torlik qilib, boshqa sharoitga moslashib yashashga ega bo’lish oqibatida o’zgarishlar yuz bеrgan, ular oxir-oqibat sifat o’zgarishiga olib kеlgan, yo yangi, yanada qulay sharoitga tushib qolish natijasida o’zgargan vahokazo. Yer yuzidagi taraqqiyot biz ko’rib turgan hayotning o’zidan ham murakkab va xilma-xildirki, buning natijasida bizga ma'lum bo’lgan va bo’lmagan ming-million nabotot va hayvonot turlari shakllangan.
Inson - hayot daraxtining qulf urib o’sayotgan eng tik novdasi. Odamning eng qadimgi ajdodlari nisbatan qulay yashash sharoitiga tushgan va buning oqibatida boshqa turdoshlariga qaraganda tеzroq kamol topgan. Ikkinchi yondan, ularda kurashuvchanlik, har qanday noqulay sharoitdan chiqib kеta olish ko’nikmasi rivojlangan. Boshqa jonivorlar mana shu taraqqiyot jarayonining ma'lum bir bosqichida tik novdadan ajralib chiqqan yon shoxlar singari bo’lib, ularda o’sish istiqboli qolmagan. Albatta, yon shoxlarda ham yangi novdalar chiqqani kabi, asosiy o’sish yo’lidan chеtda ham, biron tur ichida yangi o’simlik yo hayvonlar shakllanib chiqqani shubhasiz. Hozirgi yirtqich va o’txo’r sutemizuvchi hayvonlar baayni o’sib borayotgan daraxtning yon-atrofdagi shox-shabbalari singari bo’lib, «hayot shajarasi»ning bu shoxlari endi tik -yuqoriga o’sish u yoqda tursin, hatto pastga qayrilgan, ya'ni tanazzulga yuz tutgan. Endilikda ularning rivoji yuksalish sari emas, aksincha bo’ladi. Bular - yuz million yillar davomida taraqqiyotning asosiy oqimidan chеtga chiqqan va ongi rivoj topmaydigan turlardir. Jumladan, ayrimlar odam ajdodi dеb tushungan maymunlar ham.
Odam maymun taraqqiyoti tufayli paydo bo’lgan emas. Odam boshqa hayvonlarga qaraganda maymunga ko’proq o’xshab kеtgani uchunoq uning qadim ajdodi maymun bo’lgan dеyish Darvin nazariyasini yuzaki anglash bo’lib, bu bo’sh tеmir qutini protsеssor dеb atash bilan mohiyatan bir. Buyuk tabiatshunosning nazariyasini to’g’ri tushunadigan bo’lsak, odam maymundan emas, maymun odamdan kеlib chiqqan, dеyish to’g’riroq bo’ladi. Zеro biologik tabiat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi odamzodning kеlib chiqishiga qaratilgan bo’lsa, maymunlar va umuman primatlar ana shu rivojlanish yo’lining ma'lum bir bosqichida asosiy rivojlanishning o’q ildizidan ajralib chiqqan va taraqqiyotda ilgarilay olmay qolgan vakillardir⁸.
Odamning vujudga kelish borasidagi fan va din nuqtai nazarlari o`zaro zid emas, aksincha, uyg`un va bir-birini to`ldiradi. Bunda “dinda ham, fanda ham bosh maqsad - haqiqat, haqiqat esa - bitta” degan ishonchga tayanamiz.
“Odam” nima degani?: Avvalo, fan nuqtai nazaridan qat'iy va aniq javob berib bo`lmasligini ko`raylik. Hozirgi biologiya tushunchasiga muvofiq jonli mavjudotlarning odamgacha bo`lgan turlari ketma-ketlik tarzida tasvirlansa, uning so`nggida Homo jinsi kelib, Avstralopitek jinsidan keyin joylashadi. (D.Lambert. Doistoricheskiy chelovek. Leningrad, “Nedra”, 1991).Bunda hozirgi odamlar Homo jinsining Homo sapiens (Aqlli odam) turiga mansub, Bu tur Homo Erectus(Tik qomatli odam) turidan kelib chiqqan deb hisoblanadi. Endi odamligi hech kimda shubxa tug`dirmaydigan tayin shaxsni olaylikda, uning shajarasini (masalan, ota-o`g`il chizig`i bo`ylab) tasavvur qilaylik. Bu chiziq vaqt bo`yicha orqaga qarab davom ettirilsa, avval Homo erectus turiga, so`ng bora-bora Avstrolopitek (yoki boshqa bir mavjudot) jinsiga, keyin undan ham tubanroq jinslarga o`tib ketadi. Xo`sh, bu ketma- ketlikning qaysi a'zosidan “odam” zoti boshlanadi?. Demak, biologiyada “odam” aniq tushuncha emas.
Diniy ilm nuqtai nazaridan, yaratilish - Ollohning siri, tilsimi, uni bayon qilish muqaddas kitob vazifasiga kirmaydi. Qur'on inson ruhiga yo`naltirilgan bo`lib, har bir odamga qarata “Unutmagilki, seni Tangri yaratgan, yo`qdan bor qilgan va sen yana uning dargohiga qaytajaksan. Shuning uchun hayotingni savob ishlarga bag`ishla, gunohdan o`zingni tiy” deya ta'lim beradi.
Xulosa: Odamning moddiy mavjudot sifatida paydo bo`lish masalasi fan ob'ektidir, odam boshqa jonzotlar kabi shunchaki maxluq emasligi, u jismdan tashqari ruhga ham egaligi uchun uning ruhiyati bilan bog`liq masalalar haqida fikr yuritish diniy ilm ob'ektidir. Fan inson ruhini o`rganishga ojiz, diniy ilm esa inson jismiga oid muammolar bilan shug`ullana olmaydi. Har ikkisi ham o`z tadqiq ob'ektidan chetga chiqqan taqdirda sayoz mushoxadalardan nariga o`ta olmagan.
Darvin o`zining nomini abadiylashtirgan “Turlarning paydo bo`lishi”(to`liq atalishi - “Tabiiy tanlanish yo`li bilan turlarning kelib chiqishi haqida yoki hayot uchun kurashda muqobil zotlarning saqlanishi”) monografiyasini bitirib, 1859 yilda chop etadi. Ruxoniylar, jurnalistlar, umuman fandan yiroq ko`plab arboblar darvinizmdan “Odam maymundan tarqagan” degen xulosa chiqarib, kitobni insoniyatga haqorat sifatida qabul qiladi va Darvin nazariyasiga qarshi kompaniya boshlab yuborildi. Xolbuki, Darvin “Turlarning kelib chiqishi” asarida hali odamning paydo bo`lishi mavzusiga deyarli tegmagan edi. Uning oradan 12 yil o`tgach chop etilgan “Odamning paydo bo`lishi va jinsiy tanlanish” asarida ham “odam maymundan kelib chiqqan” deyilmagan. Bunday da'vo “nok olmadan kelib chiqqan” deyishga o`xshash bo`lib. fanga aloqasi yo`q. Masalan, mazkur asarning birinchi bobi “Odamning qandaydir quyiroq shakldan paydo bo`lishining isboti” deb atalgan.(Bundagi shakl so`ziga alohida e'tibor qiling!) “Odam maymundan tarqagan” degan “nazariya” darvinist T.Xaksliga mansub bir iboraning gazetadagi talqini oqibatidir. Darvinizm tarafdorlari ichida ham jangarilari bor edi. Ulardan biri Tomas Xaksli iste'dodli notiq bo`lgan. U faoliyatini darvinizmni himoya va targib qilishga bag`ishladi. Muxoliflar bilan munozara hayotining mazmuniga aylanib, “darvinning tozisi “ degan laqab orttirdi. Ommaviy munozaralardan birida yepiskop S.Uilberfors Xakslini mantiqiy dalillar bilan yenga olmagach, “Katta buvingiz maymun bo`lganmi, kelib chiqishingizni bu qadar jon-jahd bilan himoya qilyapsiz?” deya xuruj qiladi. Bunga javoban Xaksli ham “Sizday aqli o`tkir, lekin tafakkurni mensimaydigan, o`zi bilmaydigan sohaga burun suqib, ilmiy munozarani safsatabozlikka aylantiradigan odam bilan turdosh bo`lgandan maymun bilan qarindosh
bo`lgan afzalroq” deya javob beradi. Bu gapni gazetchilar “Darvinistlar odam maymundan kelib chiqqan degan da'voni tan oldi“ deb ovoza qiladi.
Davrin ta'limoti xudoga, xudoning borligiga shak keltirish, uning yaratuvchi ekanligiga qarshi degani emas. Aksincha, Davrin ko`zday murakkab va mukammal a'zo faqat evolyutsiya tufayli paydo bo`lishiga ishonmasligini bayon etgan! (Bu faqat bir umr qilingan toat-ibodat qiyomatda Ollohning birgina ko`zdan iborat ne'matini tarozida bosa olmasligi haqidagi hikmatini yodga tushiradi).
“Оллоҳ сизларнинг қайсиларингиз яхшироқ амал қилиб яшашингизни синаш учун олти кунда осмонлар ва Ерни яратган зотдир” (Ҳуд сураси 7 оят). “Ҳақиқатдан ҳам сизлар Ерни икки кунда яратган зотга кофир бўлурмисизлар...” (Фуссилат сураси 9 оят), “Ерда унинг емишларини (яъни Ер аҳлининг ризқу-рўзларини) тўла тўрт кунда тақсимлади” (10 оят), “Бас икки кунда етти осмонни барпо қилди ва ҳар бир осмонга иш вазифасини ваҳий қилди” (12 оят). Оллоҳ етти осмонни ва Ердан ҳам ўшаларнинг жисмини (яъни етти қават Ерни) яратган зотдир (Талоқ сураси 12 оят). Мазкур оятлар Оллоҳ осмонлар ва Ерни олти кунда яратгани ҳақидаги тафсилотлардир. Яъни Ҳақ таоло Ерни икки кунда яратиб, тўртинчи кунгача унинг ризқу-рўзини ҳам тақсимлаб бўлиб бергани ва олтинчи кун деганда эса етти осмонни ҳам яратиб бўлганини баён қилади. Оллоҳ Еру-Кўкни яратишда ҳамма нарсани ҳисобга олган, коинотдаги энг кичик заррадан тортиб, энг катта мавжудотгача ҳамма нарса шунчалар чеварлик билан яратилиб, ўз ўрнига қўйилганки, бу тартиб интизомга четдан бирон куч сунъий йўл билан дахл қилса - аралашса, бутун олам мувозанатига футур етади.
Bu oyatлар fanning “Olam 10-15 milliard yildan beri, odamzod esa bir necha million yildan beri mavjud” degan xulosasi o`rtasida ziddiyat bormi? Yuzaki qaraganda bordek, aslida esa ziddiyat yo`q. Zero, Qur'oni Karimdagi vaqt bilan bog`liq kun, oy, yil, asr kabi tushunchalarni astronomik ma'noda tushunish ham doim to`g`ri bo`lmaydi. Buni “asr” misolida ko`raylik. Yirik arabshunos olim I.Yu.Krachkovskiy “Predvechernee vremya” - kun oqqandan keyingi palla deb o`giradi. Bizningcha, mazmunan afzalroq tarjima misrlik islomshunos Valeriya Poroxova-Rushd tomonidan taklif etilgan. Bulardan ko`rinadiki, asr kunning quyosh botishidan oldingi payti, yuz yillik, muayyan davr hamda umuman vaqt timsoli deya talqin qilinishi mumkin. Xuddi shu singari yuqoridagi oyatda “kun” so`zini 24 soatlik sutka yoki quyosh chiqishidan botishigacha bo`lgan oraliq deb tushunish o`ta tor bo`ladi. Zero, har ikki holda ham bu tushuncha Yerning Quyoshga nisbatan harakati bilan bog`lanib qoladi. Mantiqan hali Yer ham, Quyosh ham yaratilmagan, endi yaratila boshlangan zamonda “kun” tushunchasini astronomik ma'noda anglash mantiqqa to`g`ri kelmaydi. (Aytaylik, bu holda 6 kundan birinchisi qachon boshlangan bo`ladi?) “Asr” kabi “kun” ham Qur'oni Karimda ramziy - davr ma'nosida talqin qilinishi ilohiy kitob uslubiyati va mantig`iga munosib Olloh zamon va makon kategoriyalaridan yuqori zotdir, vaqt ham, fazo ham Ollohga tobedir. Milliard yil Olloh uchun bir soniyachalik bo`lishi mumkin. Бунга Ҳаж сурасининг 47 оятида келтирилган сўзлар мисол бўлади: “Дарвоқе Парвардигорингиз наздидаги бир кун сизларнинг ҳисоб-китобларингиздаги минг йил кабидир”⁹. “У Зот Қуёш ва Ойни (ўз амрига) бўйсундирди. Уларнинг ҳар бири муайян муддатгача (яъни қиёмат қоим бўлгунча) сайр қилаверар” (Раъд сураси, 2 оят). “У Зот сизлар (бекаму-кўст ҳаёт кечиришларингиз учун) кеча-кундузни, Қуёш ва Ойни (бир тартибга солиб) бўйсундириб қўйди” (Наҳл сураси, 12 оят). “Кеча ва кундузни, Қуёш ва Ойни яратган Зот ҳам (ёлғиз Оллоҳдир). Буларнинг барчаси ўз фалак фазосида сузиб юрурлар” (Анбиё сураси, 33 оят). “Сиз тоғларни кўриб тек қотиб турибди, деб ўйларсиз. Холбуки, улар ҳам худди булутлар юргандек юрарлар” (Намл сураси, 88 оят). Ушбу оят Ернинг



⁹ Қуръони Карим. Алоуддин Мансур. Маъноларнинг таржима ва тафсири .Т. 2004. – Б. 181.
тинмасдан ўз ўқи атрофида айланиб туришига Оллоҳ таоло томонидан нозил қилинган далилдир. Унинг оятларидан (яна бири) Осмон ва Ер У Зотнинг амри билан (фазода муаллақ) туришидир (Рум сураси, 25 оят). “У Қуёш ва Ойни ҳам (сизларнинг манфаатларингизга) бўйсундириб қўйгандир. Ҳар бири муайян муддатгача (яъни Қиёмат кунигача ўз фазосида) жорий бўлур” (Фотур сураси, 13 оят). “Биз Ойни ҳам токи у (хурмо) бутоғи каби бўлиб (эгилиб, ҳилол ҳолига келиб) қолгунича бир неча манзилларга белгилаб- тайинлаб қўйгандирмиз” (Ёсин сураси, 39 оят). Дарҳақиқат, Ой бир ой мобайнида йигирма саккиз манзил жойда турли суратда кўрингани сабабли кўзга йигирма саккизта бўлиб туюлади. Сўнгра бир ёки икки кеча кўринмасдан турадида, кейин яна ўша тартиб такрорланади. “На Қуёш учун Ойга етиш мумкин бўлур ва на кеча кундуздан ўзгувчидир (қуёш, ой ва юлдузларнинг) барчалари фалакда сузиб юрур” (Ёсин сураси, 40 оят). Ушбу ояти каримада коинотдаги барча катта-кичик сайёралар фазода муаллақ сузиб юришлари баён қилингандир. Илм-фанга XX асрнинг бошларига келибгина маълум бўлган бу ҳақиқатлар ҳақида Қуръони Каримда бундан XIV аср илгари хабар берган эди. “У Зот икки денгиз-дарёни бир-бирлари билан учрашадиган ҳолларида (ёнма-ён) оқизиб қўйди. (Аммо) у иккисининг ўрталарида бир тўсиқ бўлиб, улар (ўша тўсиқдан) кесиб ўтмаслар” (Раҳмон сураси, 19-20 оятлар). Маълумки, денгиз қаъри ҳам, дарё туби ҳам сув бемалол сизиб ўта оладиган қумлоқ ёки тупроқдир. Кўп ҳолларда шўр сувли денгиз билан чучук сувли дарё ёки кўл шундоқ ёнма-ён туташиб қолади. Лекин Яратганнинг қудрати билан улардан бирининг шўри иккинчисига ўтмайди. “У Зот яна сизлар билмайдиган нарсаларни ҳам яратур” (Наҳл сураси, 8 оят). Замондош муфассирлар ушбу оятдаги “сизлар билмайдиган нарсаларни ҳам яратур” жумласини Қуръон нозил бўлган даврда мавжуд бўлмай, кейин илм-фан тараққий этиши билан кашф қилинган машина, поезд, самолёт ва бошқа бизлар ҳам билмайдиган, бундан кейин кашф қилинадиган янгиликлар, нарсалар деб тафсир қиладилар.
Qur'oni Кarimda insonni Olloh yaratgani qat'iy ta'kidlanadi. Shu bilan birga, fikri ojimizcha, qanday yaratilganligi bayon qilinmaydi, nimadan yaratilganligi esa qayta-qayta aytiladi: “Биз инсонни (одамни) қора балчиқдан, қуритилган лойдан яратганмиз” (Хижр сураси, 26 оят)¹⁰. Эсланг, (биз) фаришталарга: “Одамга сажда қилинг”, дейишимиз билан улар сажда қилдилар. Фақат иблис (кибру-ҳаво билан) “Сен лойдан яралган кимсага сажда қиламанми?” деди, (Ал-исро сураси, 61 оят)¹¹. (Қасамки), Биз инсонни (яъни Одам алайҳиссаломни) лойнинг мағзидан яратдик (Мўминун сураси, 12 оят)¹². Дарвоқе, ҳозирги илм-фан инсон баданида Ер таркибида бўлган барча жисмлар мавжуд эканини исботлаган. Лойнинг мағзидан мурод – лой Ер жинсидаги барча моддалардир. Замонавий тиббиёт ҳам инсон вужудида Ер жинсининг барча моддалари бор эканлигини тасдиқлаган. Юқоридаги Қуръон оятларида Олам ва Одамнинг яралиши ҳақида сўз борган бўлса, қуйида инсоннинг нимадан ва қандай пайдо бўлиши янада чуқурроқ тушунтирилади.
“У сизларни бир жондан (Одамдан) яратди, сўнгра ундан жуфтини (яъни Ҳаввони) пайдо қилди. У сизларнинг оналарингизнинг қорнида уч (қават) зулмат ичида аста-секин яралур” (Зумар сураси, 6 оят)¹³. Она қорнидаги уч қават зулмат, она қорни, бачадон ва боланинг йўлдошидир. Боланинг аста-секин яратилиши эса унинг она қорнида аввал нутфа, сўнгра лахта қон, сўнгра бир тишлам гўштга айланиб аста-секин ривожланиб боришидир. “Сўнгра уни (яъни барча инсонларни аввало) мустаҳкам қароргоҳдаги (яъни бачадондаги) нутфа-маний қилдик” (Мўминун сураси, 13 оят).



¹⁰ Қуръони Карим. Абдулазиз Мансур. Маъноларнинг таржима ва тафсири. Т. 2007. – Б. 263.
¹¹ Қуръони Карим. Абдулазиз Мансур. Т. 2007. – Б. 288. ¹² Қуръони Карим. Абдулазиз Мансур. Т. 2007. – Б. 380. ¹³ Қуръони Карим. Абдулазиз Мансур. Т. 2007. – Б. 515.
“Сўнгра бу нутфадан лахта қонни яратиб, лахта қондан бир тишлам гўштни яратиб, бир тишлам гўштдан суякларни яратиб, бу суякларга гўштни кийдирдик, сўнгра унга жон киргизиб, аввал бошдаги бир томчи сув нутфадан бутунлай бошқа бир жонзот ҳолида пайдо қилдик” (Мўминун сураси, 14 оят)¹⁴. Ушбу оятда инсоннинг она қорнидаги бир томчи сувдан то тирик, комил инсонга айлангунигача кечган жараён Яратганнинг илоҳий қалами билан аниқ-равшан қилиб чизиб берилган. “Бас инсон ўзининг нимадан яралганига бир боқсин. У (эркакнинг) бели билан (аёлнинг) кўкрак қафаси ўртасидан отилиб чиқувчи бир сувдан яралган-ку!” (Ториқ сураси, 6-7 оятлар)¹⁵. Демак, ҳар бир инсон ўзини бир томчи сувдан яратишга қодир бўлган Оллоҳнинг қудратига тан бериб, фаолиятини яхши амаллар қилишга бағишлаши лозим.
Ўз ўрнида Президент И.Каримовнинг сўзларини эслаш жоиз, “Оллоҳнинг ўзи бизга буюрган комил инсон бўлиш, ҳалоллик ва адолат билан ҳаёт кечириш каби олижаноб фазилатларнинг маъно-мазмунини нафақат чуқур англаш, балки ана шундай хусусиятларга эга бўлиш, уларга амал қилиб яшаш — одамзотнинг маънавий бойлигини белгилаб берадиган асосий мезон, десак, ҳеч қандай хато бўлмайди”¹⁶.
“Inson ruhga ega“ degan oyin (printsip) esa har bir odamdan ruh haqida qayg`urishni, ”Ruh qayerdan kelgan? Keyin nima bo`ladi?” kabi savollarga javob axtarishni talab qiladi. Shu bilan odam o`zining hayvon emasligini, ruhga egaligini anglaydiki, ruhni ato etgan Yaratuvchisini taniydi, shaytonning hiylalarini idrok qila boshlaydi. Buyuk mutaffakkirlar Ibn Sino va Ibn Tufayl “Yakzon ibn Xayy haqida”gi qissalarida odam, birov o`rgatmasa ham, tabiatni kuzatib, avval ruh borligini, so`ng shu orqali Tangri mavjudligini bila olishini bayon qilgan. Ҳужжатул ислом Муҳаммад Ғаззолий дейдики, руҳни кўриб бўлмайди, лекин руҳ бор, у йўқдай бўлиб туюладиган борлиқдир. Масалан тўзон кўтарилганда, тупроқ ўз-ўзидан ҳавога кўтарилади деб айтолмаймиз. Тупроқни шамол кўтариб, тўзонга айлантиради, лекин шамол ва ҳаво кўзга кўринмайди. Шу каби руҳ ҳам кўзга кўринмайди, аммо жисм ҳаракатлари руҳдандир<sup>17</sup>. Навоий ҳазратлари айтгандек:
Руҳ раҳмони эрур, нафс эрур шайтони, Иккисин бир-бирига қўшмоқ эмасдур машрут.
Чунки Навоий эътиқод қўйган фалсафий таълимотга кўра, олам азалий ва абадий ягона руҳнинг ўз-ўзини севиб, ўз жамолини томоша қилиш истагидан пайдо бўлган кўзгудир. Инсон ҳам мазкур кўзгунинг бир бўлаги, лекин руҳи мутлоқ энг кўп акс этган хилқат. Инсон руҳи шу боис тинимсиз равишда ўз манбаига (Оллоҳга) қараб интилади. Чунки жаннат руҳлар макони, нафс эса руҳни булғайди. Аммо инсон табиати икки асос
– руҳий ва моддий олам унсурларидан таркиб топгани учун бу унсурлар орасида кураш боради. Агар моддий асос бўлмиш жисм талаблари кучайса, у ҳирс ва шаҳват, ҳайвоний нафс домига гирифтор бўлиб, борган сари тубанлашади. Бу хавфнинг олдини олиш учун киши доимий равишда руҳий-маънавий эҳтиёжларини қондириб бориши, шу жиҳатни тарбиялашга бел боғламоғи лозим. Бу ишда унга ўзидан кўра комилроқ инсон – устоз раҳнамолик қилади<sup>18</sup>.
Inson tabiatiga doir, uning ruhi bilan bog`liq savollarni ko`rib chiqaylik:

1. 
   Barcha turdagi jonzot ichida faqat o`z turdoshining joniga tajovuz qiladi. Hasharotlar orasida ham bunday uchrasa-da, u faqat instiknt tufayli qilinadi. Odamzod tarixidagi qirg`inbarot urushlarni va turfa qotilliklarni esa instinkt orqali izohlab bo`lmaydi.
   
2. 
   Inson odatda axloqiy chegaralarga amal qiladi. Masalan, kiyim bilan uyat joylarini to’sadi. (ilk bor buni tushunib yetgan Homo ereкstus dastlabki Homo sapiehsga aylangan
   

¹⁴ Қуръони Карим. Алоуддин Мансур. Маъноларнинг таржима ва тафсири .Т. 2004. – Б. 380. ¹⁵ Қуръони Карим. Абдулазиз Мансур. Маъноларнинг таржима ва тафсири. Т. 2007. – Б. 591. ¹⁶ Karimov I. A. Yuksak ma'naviyat- yengilmas kuch. Toshkent, 2008. – Б.16.
¹⁷ Комилов Нажмиддин. Тасаввуф. Тошкент, “Ёзувчи” нашриёти, 1996. – Б. 37.
¹⁸ Комилов Нажмиддин. Ўша китоб. – Б. 167.
mavjudot bo`lishi mumkinki, bu Qur'on ta'limotiga muvofiq keladi) Xolbuki, nima uchun odam jazirama issiqda ham kiyimda yurishini materialistik nuqtai nazar bilan izohlab bo`lmaydi.

3. 
   Evolyutsiya ta'limotiga muvofiq barcha jonzot o`zidan zurriyod qoldirish uchun kurashadi. Lekin odamzotga nisbatan bu qonun mutloq kuchga ega emas. Zurriyod qoldirish uchun barcha imkoniyatga ega kishilar boshqa faoliyat taqazosi bilan bunga urinmaydilar hatto umuman jinsiy hayotdan voz kechgan hollar ko`p.
   
4. 
   Eng oliy rivojlangan hayvonlar ham faqat hayotiy ehtiyojlarni qondirish uchun yashaydi, birgina odamzod o`limidan so`ng eslashlari uchun faoliyat ko`rsatishi mumkin.(Yorqin misol - keksaygan kishilarning o`zidan bog` qoldirishga urinishlari).
   
5. 
   Faqat odamzod ongli ravishda qasd qiladi. Bu hodisani evolyutsiya ta'limoti nuqtai nazaridan masalan, mutatsiya orqali izohlash mumkin emas.
   
6. 
   Hayvonlar orasida bolasining hayotini saqlab qolish uchun o`z hayotini xavfga solish, hatto qurbon qilish hollari uchraydi va bu darvinizmga mos keladi. Lekin odamzod umuman mantiqqa xilof hollarida ham o`zini halok qilishi mumkin: Mansur Halloj, Mashrab, Suqrot, Bruno, Yan Gus kabi jangda, falokat paytida o`limga tik boqadigan kishilar hatti- harakatini ham, ruh tushunchasi jalb qilinmasa, ilmiy asoslab bo`lmaydi.
   
7. 
   Materializmda iymon tushunchasi tan olinmaydi, lekin eng ashaddiy materialistik faylasuf ham vijdon tushunchasidan voz kechmaydi. Shu bilan birga inson nima uchun, instinktiga xilof bo`lishiga qaramay, vijdonga bo`ysunishni qat'iy asoslab berolmaydi.
   
8. 
   Hayvonot dunyosida g`oya degan kuch amal qilmaydi. Insoniyat tarixidan esa u naqadar dahshatli kuchga aylanishi, har qanday materialistik qonunlarni majaqlab tashlashi mumkinligi ma'lum. Masalan, tarixiy materializmga ko`ra, shaxs tarixda hal qiluvchi rol o`ynamaydi. Tarixiy amaliyot esa har doim buning aksini isbotlab kelgan. Albatta, moddiy mavjudot sifatida bir kishi million kishiga nisbatan ojiz, ammo bir kishining ruhi million kishining ruhiga ham, jismiga ham ta'sir o`tkazishi mumkin
   
9. 
   Hayvonlar o`rtasida ruhiy kasalga chalinish kuzatilmaydi. Ruhiy kasalga chalingan odamni moddiy vositalar bilan davolash qiyinligi, lekin u ba'zan “ruhiy silkinish” tufayli sog`ayib ketishi ma'lum. Shuningdek, hayvonlar o`rtasida narkotik moddalarga o`rganish hodisasi yo`q. Odam nafaqat giyohvandlikka girifdor bo`lishi, boshqalarni ham unga tortishga intilishi mumkinligi, bu - o`ziga xos aks darvinizm.
   
10. 
    Ikki jinsli hayvonlar o`rtasida jinsiy buzuqlik hodisasi yo`q.
    
11. 
    Fan, adabiyot, san'at, siyosat, harbiy ishda inson g’ayri tabiiy mo`'jizalar namoyon qiladi. Masalan, matematikada Kantorning cheksizlik xossalarini o`rganishga oid ishlar va bundan o`zining ruhiy kasallikka chalinishi, Oppengeymer atom bombasini, Saxarov vodorod bombasini yaratishi va bu ish ularga ulkan moddiy manfaat va obro` keltiradigan holda hamma narsadan voz kechishlari, Cho`lponning millat erki mavzusidagi she'rlari va q’atag`on mashinasiga tik borgani, Jaloliddin Manguberdining Sind daryosi sohilidagi jangdan keyingi harakati. Bu hodisalarni inson miyasining shunchaki faoliyati bilan izohlab bo`lmaydi.
    

Yuqorida bayon qilinganlarga asoslanib, materiya ham mavjud, ruh ham mavjud degan to`rtinchi yo`nalish - dualizm eng mukammal falsafiy oqim degan xulosaga kelamiz. U aynan diniy e'tiqodga muqobil. Insoniyat tarixidagi ko`plab buyuk olimlar (Arastu, Ibn Sino, Ibn Rushid, Dekart, Leybnits va boshqalar) shu nuqtai nazarni himoya qilgan. Bugun u falsafada yetakchi yo`nalishni tashkil etadi. Юқоридагилардан маълумки, ақл, руҳ тафаккур тушунчалари фақат инсонгагина берилган. Бошқа биронта жонзодда бу тушунчалар йўқ. Демак, инсон олий мавжудод бўлиб, у Оллоҳ томонидан яратилган деган хулосани беради.
Jism - bir shakl, u o`tkinchi. Shunday ekan, haqiqiy imon sohibi uchun inson nimadan yaralgan, qanday yaralgan, degan savollar emas, kim yaratgan va nima uchun yaratgan, degan
savollar muhim. Insonga ong va tafakkur berilganki, u hayot Olloh ne'mati ekanini fahmlashi va xayrli ishlar bilan ruhini tarbiyalashi lozim.
Ma'lumotlarga qaraganda, inson o’ziga berilgan genetik axborotning atigi 3-5 foizinigina umri davomida ishlatar ekan. Genlar zahirasidagi irsiy axborotning bunchalik ko’pligi sababi hali fanga ma'lum emas¹⁹. Bunday mo’'jizaviy xususiyatlar faqat insonga xos bo’lib, boshqa jonzotlar bundan mutlaqo mahrum. 1985 yili Chikagoning Illinoys universitetida bo’lib o’tgan evolyutsiya tarafdorlarining xalqaro anjumanida: «Evolyutsiya yuritmasi shu kungacha bahsli va mavhum bo’lib kelmoqda», deya qayd qilingan. Ayniqsa, ko’z, quloq va bosh miyaning evolyutsiyasi mavzuida qizg’in munozara bo’lgan. Odam faoliyati ana shu uch a'zo uyg’unligiga bog’liq. Ular evolyutsiya jarayonida har biri mustaqil taraqqiy qilgan deyilsa, mantiqqa ziddir. Darvinning o’zi «Turlarning kelib chiqishi» asarida shunday yozgan: «Ko’zning tabiiy tanlanish asosida shakllangan deb taxmin qilinishi, ishonchim komilki, bu o’ta bema'nilikning o’zginasidir». Janobi haqning, Odam alayhissalom naslidan tarqalgan ibtidoiy insonlar o’zlari uy va boshpana qurib yashashga o’rgangunlariga qadar g’orlarni ehson etishi ham o’ziga xos bir mo’'jiza.