Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

K
” chakana tovar aylanishini, har uch yil 
uchun o‘rtacha o‘zgarish surati foiz hisobida ko‘rsatiladi. “
−
K
” – har yillik o‘sish 
suratini foiz hisobida anglatadi.
hisob kitob quyidacha amalga oshiriladi: 
−
K
1
= 
3
3
2
1
K
K
K
+
+
; 
www.sies.uz
Page 293 of 356 

---

294
294
−
K
2
= 
3
4
3
2
K
K
K
+
+
; 
−
K
3
= 
3
5
4
3
K
K
K
+
+
. 
Ushbu har uch yil uchun hisoblangan o‘rtacha siljish ko‘rsatkichlari asosida 
besh yil davr uchun o‘rtacha o‘sish miqdorini (
−
∆
) quydagicha aniqlash mumkin.
−
∆
= 
1
1
−
Π
−
−
−
K
K
n
Bu yerda 
−
K
n
– dinamik qatorni oxirgi ko‘rsatkichi; 
−
K
1
– dinamik qatorning boshidagi ko‘rsatkichi; 
Π
- dinamik qatorning umumiy soni.
Rejalashtiririlgan yil uchun chakana tovar aylanishi o‘sish surati (
−
K
r
) 
quyidagicha aniqlanadi: 
Baravarlashtirilgan o‘rtacha dinamik qator ko‘rsatkichini joriy yil bilan birga 
ikki qadam jildirish orqali, ya’ni 
−
K
r
= 
K
5 
·
2 · 
−
∆
aniqlanadi. 
Ushbu usul bilan aholiga sotilgan tovarlar va mayda ulgurji tovarlar aylanish 
xajmi tovar aylanishni kvartallar va oylar bo‘yicha ham hisob kitob qilish mumkin.
Chakana tovar aylanishini kvartallar bo‘yicha aniqlashda kvartallarni yillik 
tovar aylanishidagi hissasi, foiz hisobida (K), oylarni kvartal tovar aylanishidagi 
hissasi (K) hisobga olinadi va ularni baravarlashtirilgan o‘rtacha siljish miqdori 
aniqlanadi. Uning uchun yuqorida keltirilgan formula ishlatiladi.
9.4.3
Chakana tovar aylanishini tarkibi (assortimenti) ni prognozlash va 
rejalashtirish. 
Chakana tovar aylanishi assortimentini rejalashtirish savdo korxonalarining 
asosiy maqsadini amalga oshirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. 
www.sies.uz
Page 294 of 356 

---

295
295
Chakana tovar aylanishi assortimentini prognozlashtirish va rejalashtirish 
juda murakkab iqtisodiy jarayon bo‘lib, u hayotdagi barcha ijtimoiy-iqtisodiy 
o‘zgarishlar bilan chambarchas bog‘liq, aholining talabini qondirish jarayonini 
anglatuvchi ko‘rsatkich hisoblanadi. Uni iqtisodiy asoslangan miqdori aholiga 
iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish uchun buyurtmalar berish, ishlab chiqarishni 
rivojlanishini rag‘batlantirish, yangi tovarlarni ishlab chiqarish, talabga javob 
bermaydiganlarni yangisi bilan almashtirish kabi muammolarni hal qilish uchun asos 
bo‘lib hisoblanadi. 
Ushbu ko‘rsatkich iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish va iste’mol qilish 
jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy-texnik ixtirolar, moda kabi murakkab 
jarayonlarda namoyon qiladi. 
Chakana tovar aylanishi assortimentini rejalashtirishda alohida tovar 
guruhlarini xususiyatlaridan kelib chiqib, har xil usullardan foydalanish tavsiya 
qilinadi. 
Tovarlarni ishlab chiqarish, bozorga kirish va kirmasligi, iste’mol qilinishi 
xususiyatlaridan kelib chiqib, ularni quyidagi makroguruhlarga ajratish mumkin: 
1. aholi talabini bir qismi shaxsiy xo‘jalik hisobidan qondiriladigan oziq-
ovqatlar (notovar mahsulotlar ya’ni qishloq xo‘jaligi mahsulotlari-go‘sht, sut, tuxum, 
sabzavotlar, mevalar); 
2. aholi talabi to‘la savdo korxonalaridan sotib olish hisobidan qondiriladigan 
oziq-ovqatlar; 
3. aholi talabini tovar resurslari hisobidan to‘la qondirish mumkin bo‘lgan 
nooziq-ovqatlar; 
4. qisman ishlab chiqarilishi chegaralangan nooziq-ovqatlar; 
5. uzoq muddatda iste’mol qilinadigan nooziq-ovqatlar. Ularni sotilish 
miqdori aholini pul bilan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq. 
Chakana tovar aylanishi assortimentini rejalashtirishda bir qator omillar 
e’tiborga olinishi zarur. Ularni asosiylariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
Ø
aholining harid fondi miqdori (8.2.4 paragrafga qaralsin); 
www.sies.uz
Page 295 of 356 

---

296
296
Ø
ayrim tovarlar bilan aholini ta’minlanganligi (uzoq muddatda iste’mol 
qilinadigan nooziq-ovqat tovarlari), ya’ni ushbu tovarlarni 100 oilaga 
to‘g‘ri kelishi; 
Ø
alohida tovar guruhlari bo‘yicha aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan 
chakana tovar aylanishi, oxirgi 3-5 yillarda shakllangan iste’mol 
miqdori;
Ø
oxirgi 3-5 yillarda shakllangan chakana tovar aylanishi tarkibi, ya’ni 
umumiy chakana tovar aylanishida alohida tovar guruhlarini hissasi, 
foiz hisobida; 
Ø
alohida tovarlarni hududga (tuman, shahar, viloyat) ishlab chiqarish 
miqdori yoki boshqa hududlarda ishlab chiqarilishi, chet-eldan 
keltiriladigan tovarlarga bo‘lib tahlil qilish natijalari; 
Ø
oziq-ovqatlarni iste’mol qilishni fizologik normalari va nooziq-
ovqatlarni ratsional ishlatish normalari, ularni haqiqiy iste’mol miqdori 
bilan solishtirma ko‘rsatkichlari; 
Ø
aholini uy-joy bilan ta’minlanganlik darajasi va uni kelajakda 
rivojlanish ko‘rsatkichlari; 
Ø
aholiga xizmat qiluvchi korxonalarni rivojlanishi. Masalan, atelelar, 
ustaxonalar va hokazolar. 
Chakana tovar aylanishi assortimentini rejalashtirishda ishlatiladigan ayrim 
usullarni keltiramiz: 
I. Fiziologik va ratsional ishlatish normalari orqali kelajakda iste’mol 
qilish miqdori quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
Π
= 
Π
f
·
J
k
n
·
Π
Π
K
f
N
N
)
(
Bunda: 
Π