Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

Т
о
в а р
л
а р н и
 
с
о
т
и ш
 
³
а ж м и
 (Y 
д а р а ж а д а
) 
Х
 – 
д а р а ж а д а
 
д а р
о
м а д
 
ё к и
 
ф
о
й д а
 
о
л
и
ш
 
А
³
о
л
и н и н г
 
т
а
л
а б и н и
 
т ¢
л
а
 
º
о
н д и р и ш
www.sies.uz
Page 285 of 356 

---

286
286
BN = 
ЧТА
Y
Д
x
х
−
1
Bu yerda:
Dx – doimiy harajatlar (muomala harajatlarining doimiy o‘zgarmas qismi) 
Y
x
– o‘zgaruvchan harajatlar (muomala harajatlarining o‘zgaruvchan qismi) 
Bezararlik nuqtasini aniqlashni boshqa usullari ham mavjud.
1. Domiy harajatlarni 100% ga ko‘paytirib, daromadlarning darajasiga 
bo‘lish 
BN = 
ЧТА
Д
Д
х
∑
∑
⋅
⋅
100
100
Bu yerda: 
D – daromadlar summasi. 
2. Chakana tovar aylanishini doimiy harajatlarga ko‘paytirib chakana tovar 
aylanishidan o‘zgaruvchan harajatlar qismiga bo‘lish 
BN = 
х
х
Y
ЧТА
Д
ЧТА
−
⋅
Chakana tovar aylanishi prognozlash va rejalashtirishda quyidagi usullardan 
keng foydalanish mukin. 
1. Statistik tajriba usuli (taxmin, omillarni o‘rganish va h.k.lar).
2. O‘rtacha siljish ko‘rsatkichlari orqali (
−
K
) ko‘p amilla regression modellar 
3. Matematik modellashtirish ekstropolyatsiya usuli
4. Normativ usullar 
Statistik tajriba usuli asosan joriy rejalashtirish (yil, kvartal, oy, xafta, kunlik) 
ishlatilishi mumkin. 
O‘rtacha siljish ekstropolyatsiyani oddiy varianti bo‘lib, bu ham ko‘proq 
joriy rejalashtirishda qo‘llaniladi.
Matematik modellashtirish, jumladan ekstropolyatsiya (matematik modellar 
www.sies.uz
Page 286 of 356 

---

287
287
orqali) chakana tovar aylanishi umumiy hajmini uzoq va o‘rta muddatlarga 
prognozlashda qo‘llanish tavsiya qilinadi.
Normativ usullar chakana tovar aylanishi tarkibini prognozlash va 
rejalashtirishda ko‘proq ishlatiladi.
Chakana tovar aylanishi prognozlashni ayrim usullarini ko‘rib chiqamiz.
Chakana tovar aylanishi respublika miqiyosida prognozlashda quyidagi 
matematik modellardan foydalanish mumkin. 
Birinchi bosqichda chakana tovar aylanishi oila xo‘jaligi to‘g‘ri keladigan 
o‘rtacha miqdorini aniqash mumkin.
Y
x
= a
0
+ a
1
x
1
+ a
2
x
2
+ a
3
x
3
+ a
4
x
4
Bunda: 
Y
x
– o‘rtacha oila xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan chakana tovar aylanishi o‘sish 
sur’ati; 
x
1
– o‘rtacha har bir oila xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan pul daromadlarining 
o‘sish sur’ati; 
x
2
– oila xo‘jaligini tovarlar sotib olishga qilgan harajatlarining o‘sish sur’ati; 
x
3
– savdo maydonini 1000 oila xo‘jaligini hisobini o‘sish sur’ati; 
x
4
– vaqt faktori; 
a
0
, a
1
, a
2
, a
3
, va a
4
– tenglama parametrlari. 
Tenglama parametrlarining 5-10 o‘tgan yillar ko‘rsatkichlari asosida 
kopyuterlar orqali hisoblash mumkin.
Ikkinchi bosqichda o‘rtacha chakana tovar aylanishi oila xo‘jaligi uchun 
prognoz qilingan davrga aniqlanadi.
Uning uchun quyidagi formula ishlatiladi 
CHTAoxp = 
100
100
+
⋅