Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

Iqtisodiy matematik modellashtirish usullari 
 
Funksiyalar nomi 
Funksiyalarni matematik 
tuzilishi 
Bog‘liqlikni grafik 
ko‘rinishi 
I. Trend modeli (juft 
regressiya)
 
1.1. To‘g‘ri chiziqli model 
U = a+vt 
1.2. Egri chiziqli model 
E= 
bt
ас
I
R
+
II. Regression modellar 
2.1. To‘g‘ri chiziqli ko‘p 
faktorli model 
U =ao+a
1
x+a
2
x
2
+…+a
n
x
n
2.2. Egri chiziqli ko‘p 
faktorli modellar: 
2.2.1. Parabollik 
U=a
0
+a
1
x
1
+a
2
x
2
2
+…+apxpp
www.sies.uz
Page 185 of 356 

---

186
2.2.2. Darajalik 
U= 
n
a
n
n
a
a
a
x
a
x
a
x
a
x
a
+
+
+
+
...
2
1
0
2
2
1
1
0
0
8.1.3. Aholining minimal iste’mol savatchasi.
 
 
Aholining iste’mol tovarlariga va xizmatlariga bo‘lgan talabni o‘rganishda 
«Iste’mol byudjeti», «Pragnozlashtirilgan iste’mol byudjeti», «hisobot iste’mol 
byudjeti» kabi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 
Iste’mol byudjeti deganda iste’mol tovarlari va xizmatni xajmi va tarkibi 
miqdorini tavsiflovchi sintetik qiymat ko‘rsatkich tushuniladi. 
Ushbu ko‘rsatkich «Ratsional», «Pragnozlashtirilgan» va «hisobotli» turlarga 
bo‘linadi. 
Ratsional iste’mol byudjeti – aholi talabini to‘la (iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy 
estetik nuqtai nazardan) va har tomonlama qondirilishi darajasini belgilaydi, 
tavsiflaydi. 
Prognozlashtirilgan iste’mol byudjeti – prognozlashtirilgan davrga aholini 
o‘rtacha daromadidan kelib chiqib aniqlangan iste’mol byudjetini miqdoridir. 
І
isobot iste’mol byudjeti – konkret davrda (yil) erishilgan tovarlar va xizmatni 
iste’mol miqdorini anglatadi. 
Ushbu ko‘rsatkichlardan aholini talabini prognozlashda, aholini minimal 
ehtiyoj savatini hisoblashda, chakana tovar aylanishi va xizmatlar miqdorini 
prognozlash va rejalashtirishda foydalanish mumkin. 
Iste’mol tovarlarini iste’mol qilishni ilmiy asoslangan minimal chegarasi 
mavjud. 
Insonni normal biologik borliqligini ta’minlash uchun qandaydir miqdorda 
www.sies.uz
Page 186 of 356 

---

187
kilokoloriyada oziq – ovqat mahsulotlari va qandaydir miqdorda nooziq–ovqat 
tovarlarini hamda xizmat turlarini iste’mol qilish kerak. Aholining iste’mol sifatidan 
kelib chiqib ularni minimal yashash darajasi qiymati hisob–kitob qilinadi va jamiyat, 
davlat uni ta’minlash chora - tadbirlarini ko‘rish zarur. 
Buni hisoblashda oziq – ovqat mahsulotlari iste’molini fiziologik normalari, 
nooziq – ovqat tovarlari va xizmatning ratsional normalari. Ularning bahosi hamda 
iste’mol tovarlari va xizmatlari bahosining indeksi e’tiborga olinadi. 
Rossiya Federatsiyasida 1999 yil oktyabrda «Iste’mol savati to‘g‘risida» qonun 
qabul qilingan. Ushbu hujjatga 33 iste’mol tovarlari va xizmatlari turlari kiritilgan. 
Bugungi kunda minimal yashash qiymati 2588 rubl (
≈
90 dollar), a minimal ish xaqqi 
600 rubl (
≈
21,8 dollar)ni tashkil qiladi.
A
Є
SH minimal yashash darajasi 250 xil turdagi iste’mol tovarlari va 
xizmatlaridan iborat. 
Iste’mol baholar indeksini (IBI) hisoblashda A
Є
SH mehnat vazirligi, statistika 
byurosi nafaqat iste’mol tovarlari va xizmatlari assortimenti, balki ularni sotib olish 
tezligini (chastotasini) ham hisobga oladilar. 
Ularda 41% harajatlar uy – joyga (uy–joyga to‘lov – 28%), isitish va 
kommunall harajatlar 7%, mebel olish va joriy ta’mirlash- 6% tashkil qiladi. 
Miqdori bo‘yicha ikkinchi darajada oziq – ovqat mahsulotlarini sotib olish 
harajatlari turadi–17% jumladan, 9% - uyda qilinadigan iste’molga 6%-uydan 
tashqari, 2% alkagol ichimliklarini tashkil qiladi. 
17% transport harajatlariga (xizmatlariga), shaxsiy transportni va jamoa 
transportlariga harajat. 
7% - sog‘likni saqlashga. 
6% - kiyim – kechakka. 
4% - dam olish, mayishatga 
8% - boshqa tovarlar va xizmatlarga (kitob, maktab uchun yozuv zaruriyatlar). 
Bizda yashash minimal savati va yashashni minimal darajasi hisob – kitob 
www.sies.uz
Page 187 of 356 

---

188
qilinmaydi. 
Aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadida davlat o‘rtacha har yili 20–30% 
minimal ish xaqqini oshirib kelmoqda. 2006 yilga 40% oshirish rejalashtirilgan. Shu 
bilan bir qatorda tovar va xizmatlarga (jumladan tabbiiy monopoliyalar 
mahsulotlariga) baho va tariflar oshib kelmoqda. 
Ayrim iqtisodchi olimlarning hisob–kitobiga ko‘ra o‘zbekiston Respublikasida 
eng zaruriy tovarlar va xizmatlarni 21 – ta turi bo‘yicha olinganda 2004 yilda oziq – 
ovqatlarga – 19357,5 so‘m. 
Nooziq – ovqatlar va xizmatga – 18462,5 so‘m 
Jami – 37820 so‘mni tashkil qilgan. 
Minimal ish xaqqi 
1996 – 550 so‘m 100% 
2000 – 1750 so‘m 318,2% 
2004 – 6530 so‘m 1181,8% 
Baholar indeksi: 
1996 – 1,000
2000 – 4,239 
2004 – 14,383 
Minimal yashash qiymati- 
2004 – 113460 so‘m – 1438,3% 
2000 – 33436 so‘m – 423,9% 
1996 – 7888,4 – 100,0 % 
Aholini minimal ehtiyoj savatini hisoblashda ilmiy asoslangan quyidagi oziq – 
ovqatlarni fiziologik normalari ishlatilishi mumkin. Bir yilga non va non mahsulotlari 
– 129,0 kg; kartoshka va kartoshka uni – 120,0 kg poliz va sabzavot o‘simliklari 
130,0 kg; meva, uzumlar – 49,0 kg; shakar – 36,5 kg; go‘sht va go‘sht mahsulotlari – 
73,0 kg; sut va sut mahsulotlari – 413,0 litr: tuxum – 274,0 dona, gaz mol, mato – 
58,0 m2; trikotaj – 8,25 dona; paypoq, chulki- 9,0 par; poyafzal – 3,3 par va hokazo. 
www.sies.uz
Page 188 of 356 

---

189
Є
uyidagi jadvalda aholining minimal ehtiyoj savatini hisoblash usuli shartli 
misolda keltirilgan. 
www.sies.uz
Page 189 of 356 

---

190 
8.1.3.1. jadval 
Aholining minimal ehtiyoj savati 
1. Bir kishiga bir oyda to‘g‘ri keladigan oziq – ovqatlarni fiziologik normasi va aholining harajatlari miqdori. 
Kundalik norma 
1996 yil 
2000 yil 
2004 yil 
№
Tovarlar 
o‘lchov 
birligi 
Soni 
Kilokaloriya 
Oylik 
norma Bahosi 
Є
iymati 
Bahosi 
Є
iymati 
Bahosi 
Є
iymati 
1. Go‘sht 
Kg 
0,10 
241 
3,0 
70 
210 
600 
1800 
2200 
6600 
2. 
Non 
Dona 
0,67 
1064 
20,1 
18 
361,875 
60 
1206 
125 
2512,5 
3. 
Tuxum 
Dona 
0,50 
80 
15,0 
5 
75 
30 
450 
70 
1050 
4. 
Sut 
mahsulotlari 
Litr 
0,15 
87 
4,5 
10 
45 
50 
225 
200 
900 
5. 
o‘simlik moyi 
Litr 
0,10 
75 
3,0 
40 
120 
300 
900 
1100 
3300 
6. 
Shakar 
Kg