Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

х
охб
Y
ЧТА
Uchinchi bosqichda CHTA umumiy hajmi aniqlanadi.
CHTAp = CHTA 
o.x.p.
∙
O.Xp 
Keyingi bosqichda respublikada CHTAp viloyatlar bo‘yicha xajmini aniqlash 
mumkin va tavsiya sifatida ularga yuborilishi mumkin.
www.sies.uz
Page 287 of 356 

---

288
288
Buning uchun viloyatlarni respublika chakana tovar aylanishi hissasi aholi 
daromadida yoki harid fondlaridagi hissasi ishlatilishi mumkin.
Masalan: 1. Chakana tovar aylanishi hissasi bo‘yicha
CHTA 
pi
= CHTAp
∙
б
i
б
ЧТА
ЧТА
.
; 
2. Harid fondlari hissasi bo‘yicha
CHTAp
i
= CHTAp 
∙
хфб
б
i
хф
А
А
.
3. Pul daromadlari hissasi bo‘yicha
CHTAp
i
= CHTAp
∙
б
i
б
АД
АД
.
Uchala variantni solishtirib optimal chakana tovar aylanishi viloyatlar 
bo‘yicha tavsiya qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Yuqorida keltirilgan prognoz hisob – kitoblari boshqacha matematik 
modellar asosida ham amalga oshirish mumkin.
1.
Y
t
= af(t) + b 
Bu yerda: Y
t
= CHTPp o‘sish tendensiyasi 
f(t) – turdagi funksional chakana tovar aylanishi dinamik qatorda 
o‘zgarish harakterini ko‘rsatuvchi matematik funksiya. 
t – vaqt. 
2. Y
tD
= af(D) + b
D – aholining pul daromadlari. 
3. Y
tDTr
= af(D) + bf(Tp) + c
Tr – tovar resurslari 
4. Y
tMn
= af(Mn) + b
Mn – milliy daromad
5. Y
tIf
= af(If) + b 
If – iste’mol fondi
6. Y
i
= f
i
(x
1
,x
2
,…x
n
) 
Y
i
– i davrga chakana tovar aylanishi
www.sies.uz
Page 288 of 356 

---

289
289
f
i
– hisoblanadigan matematik funksiya
x
1
,x
2
,…x
n
– chakana tovar aylanishiga ta’sir qiluvchi omillar. 
Chakana tovar aylanishi hajmi va tarkibi ko‘p omillarga bog‘liq (9.2 
mavzuning 9.2.2 paragrafiga qarang) bo‘lib uni prognozlashda talab va taklifni 
prognoz ma’lumotlari, iqtisodiy, demografik, ijtimoiy, klimotga bog‘liq prognozlar 
e’tiborga olinishi lozim. Ushbular bilan bir qatorda chakana tovar aylanishi aholining 
hayot tarzi, yashash darajasi kabilarga ham bog‘liqdir. 
Chakana tovar aylanishini prognozlashda umumsiyosiy masalalarni, halqaro 
aloqalarning rivojlanishi kabilar ham e’bordan chetda qolmasligi kerak.
Yuqorida qayd etilgan shart – sharoitlar va omillarni hisobga olish murakkab, 
hisobga olish ehtimoli kam yoki yo‘q bo‘lishi mumkin. Shu sababli bunday omillar, 
shart – sharoitlarni ta’sir qilish darajasi ularga ekspert baho berish usuli orqali 
hisobga olinishi mumkin.
 
9.4.2 Chakana tovar aylanishini joriy rejalashtirish (qisqa muddatga) 
Joriy rejalashtirish bir yilga, kvartal va oylar bo‘yicha rejalashtirishni o‘z 
ichiga oladi. 
Tezkor rejalar xaftaga kunga tuziladigan rejalardan iborat bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyoti rejalashtirish jarayonini boshqaruv iyerarxiyasining pastki 
bo‘g‘iniga, mikrouroven (daraja)ga tushirishga olib keladi va mikroiqtisodiy sharoitni
har tomonlama chuqur tahlil qilish iqtisodiy tahlilni va rejalashtirishni yangi 
yo‘nalishlarini usul va uslublarini ishlatishni taqazo qiladi.
Savdo korxonalarining asosiy vazifalaridan biri, raqobat sharoitida, ko‘pgina 
noaniqliklar mavjudligida qachon? qayerda? kimga? qancha miqdorda? u tovar sota 
olishi, undan qancha daromad olishini aniqlab olishdir. 
Reja bu tadbirlar tizimi bo‘lib, unda biz yuqorida aytilgan masalalarni ketma-
ketlikda, belgilangan muddatda, miqdorda amalga oshirilish yo‘llari texnik-iqtisodiy 
hisob kitoblar asosida asoslab berilishi lozim. 
Rejaning prognozdan farqi uni asoslashda korxonalar ichki va tashqi 
omillarni, ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlarni ko‘rsatkichlar orqali asoslash va uni 
www.sies.uz
Page 289 of 356 

---

290
290
boshqarilishi zarur(shart)ligidadir.
Prognoz esa ehtimollar, tahminlarga asoslanib, korxonaning barcha shart 
sharoitlarini hisobga ola bilmaydi va u taklifiy harakterga ega.
Reja korxonaga tijorat va moliyaviy xavf-xatarni kamaytirish yoki umuman 
undan bezarar qutilishni ta’minlashga xizmat qiladi.
Chakana savdo shaxobchalarini tovar aylanishini rejalashtirish ularni, raqobat 
sharoitida ularni xonavayron bo‘lishidan asraydi. Shu sababali har bir savdo 
shaxobchasi, ommaviy ovqatlanish korxonasi o‘z tovar aylanishini uzluksiz yilma-
yil, kvartalma-kvartal, oyma-oy hamda xaftalar va kunlar bo‘yicha rejalashtirib 
borishi amaliy zaruryat bo‘lib hisoblanadi.
Savdo korxonalarining faoliyati natijasi insonlar talabini qondirishday 
murakkab ijtimoiy xodisa bilan bog‘liq. 
Shu sababli ularni natijaviy (tovar aylanishi, daromadi, foydasi) 
ko‘rsatkichlarini rejalashtirishda juda ko‘p bevosita va bilvosita ta’sir qiluvchi 
omillarni e’tiborga, hisobga olinishini taqazo qiladi.
Oddiy misol, 2005-2006 yillarda butun dunyoni vahimaga solgan “Tovuq 
kasalligi” muammosi tovuq go‘shti va tuxumi iste’molini keskin qisqartib yuborishga 
olib keldi. Bu esa ushbu mahsulotlar bilan savdo qiluvchi minglab savdo 
shaxobchalarini inqirozga uchrashga olib keldi.
Savdo shaxobchalarining rejalari hilma-xil bo‘lib, ularning birlamchisi 
chakana tovar aylanishi bo‘lib hisoblanadi.
hayot tarzini har bir oila qay darajada rejalashtirib borsa, shu darajada ularni 
talabini qondirishga hizmat qiluvchi sohalar ham o‘z faoliyatini rejalashtirib borishi 
zaruriyatdir.
Chakana tovar aylanishini joriy rejalashtirish jarayonida quyidagi masalalarni 
hal qilishni tavsiya qilamiz: 
ü
maqsadni aniqlash va konkret vazifalarni belgilash; 
ü
birlamchi vazifalarni ajratish va ularni bajarishni ahamiyatidan kelib 
chiqib bajarish yo‘lllarini belgilash; 
www.sies.uz
Page 290 of 356 

---

291
291
ü
muammolarni shaxsiy va boshqalar tajribasidan kelib chiqib hal qilish 
yo‘llarini belgilab olish; 
ü
holatlar to‘g‘risida axborotlar, ma’lumotlar to‘plash; 
ü
maqsadga erishish usul-uslublarini belgilab olish; 
ü
xavf – xatarlarni tahlil qilish, ulardan o‘tib ketish yoki ta’sirini 
kamaytirish yo‘llarini aniqlab olish, ularning alternativ variantlarni 
ishlab chiqish; 
ü
kordinal xulosaga kelish, bajarilishi zarur bo‘lgan chora – tadbirlar 
ro‘yxatini tuzish; 
ü
rejani tuzish; 
ü
rejani korrektirovka qilib borish; 
ü
rejani bajarilishini nazorat qilib borish. Buning uchun har – bir ko‘zda 
tutilgan chora – tadbirlarni bajarilishini alohida tutilgan qayd daftarida 
hisobga olib borish. Masalan: shartnomalarni bajarilishi, belgilangan 
muddatda, xajmda, assortimentda tovarlarning kelishi va hakozolar. 
Rejani bajarilishini ta’minlash uchun har bir hodim o‘z vazifasini to‘la – 
to‘kis bajarib borishi lozim.
Savdo shaxobchasini maqsadini aniqlashda quyidagilarni e’tiborga olish 
zarur: 
Ø
bajariladigan jarayon masshtabi; 
Ø
geografik, hududiy joylashishi; 
Ø
raqobatchilar; 
Ø
tovarlar assortimenti; 
Ø
tovar aylanishining prognoz miqdori; 
Ø
baholashtirish va baho miqdori; 
Ø
tovar zaxiralari miqdori, assortimenti; 
Ø
marketing siyosati, sotishni jadallashtirish chora – tadbirlari; 
Ø
tovarlar va kassani saqlash va himoya qilish masalalari; 
Ø
barcha amaliy ish bilan bog‘liq jarayonlarni hisobga olish; 
Ø
tovarlarga buyurtma berish; 
www.sies.uz
Page 291 of 356 

---

292
292
Ø
kadrlarni tanlash va taqsimlash; 
Ø
byudjet, moliya, soliq organlari bilan munosabatlar; 
Ø
shikoyat va takliflar qayd daftarini tahlil qilib borish; 
Ø
biznesga ta’luqli huquqiy qonunlar, nizomlar, farmoyishlarga va 
boshqa huquqiy hujjatlarga rioya qilish kabilar. 
Chakana tovar aylanishini rejalashtirishda har bir savdo korxonasi, 
shaxobchasi unga ta’sir qiluvchi tashqi muhitni va ichki omillarni to‘la hisobga 
olishga erishishi mumkin.
Birinchidan, ichki omillarni hisob kitob qilish, ya’ni:
ü
moliyaviy ta’minot (xususiy, jalb qilingan moliyaviy resurslar); 
ü
shaxsiy harakterga ega omillar (ish vaqti, ishchilarning kasbiy 
mahorati, xavf – xatarlarni bartaraf qilish imkoniyati); 
ü
savdo shaxobchasining joylashishi tovar assortimenti; 
ü
atrofdagi aholini ijtimoiy holati (daromadi; soni; aholining tarkibi 
(nafaqachi, o‘qituvchi, talaba, ishlash joyi, oila soni; urf odati va 
xokozolar). 
Tashqi muhitga siyosiy, iqtisodiy, xuquqiy ijtimoiy demografik omillar va 
sotib oluvchilar (talab), tovar yetkazuvchilar (taklif), raqobatchilar kabilarni ta’sir 
darajasini kiritish mumkin.
Chakana tovar aylanishi hajmini va tarkibini rejalashtirish nihoyatda 
murakkab (iqtisodiy, matematik va statistik hisob kitob nuqtai nazaridan) vazifalar 
qatoriga kiradi. 
Tovarlarni sotish miqdorini aniqlash natijani aniq belgilashni nazarda tutadi. 
Kelajakda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishini ko‘ra bilishni taqazo qiladi. Uni hal 
qilish uchun sanoq ko‘rsatkichi usullarini ishlatishni talab qiladi. Bu esa o‘z yo‘lida 
o‘tgan yillar uchun chakana tovar aylanishi hajmini, tarkibini chuqur tahlil qilish, 
uning tendensiyalarini aniqlash kabi vazifalari bajarilishi asosida amalga oshishi 
mumkin. Bunda kelajakni baholash uchun rahbarlar va mutaxasislardan kasbiy 
mahorat, barcha omillarni sifat va ekspert baholash usullaridan foydalana bilishni 
talab qiladi.
www.sies.uz
Page 292 of 356 

---

293
293
Chakana tovar aylanishini qisqa muddatga rejalashtirish jarayonida biz ushbu 
bobning 9.4.1 paragrafida keltirilgan qoidalarga asoslanishni taklif qilamiz.
Chakana tovar aylanishi rejalashtirishda turli usullardan foydalaniladi. Ular 
qatoriga balans usuli, har xil texnik-statistik hisob kitoblar usuli, iqtisodiy matematik 
usullar, o‘rtacha siljish hisob kitobi kabilarni kiritish mumkin. 
Amaliyotda biz yuqorida keltirilgan omillar, qoidalarni hisobga olgan holda 
rejalashtirishni alternativ usuli sifatida “o‘rtacha siljish” usulidan foydalaniladi.
Ushbu usulning mazmuni quyidagilardan iborat. 
Chakana tovar aylanish hajmi hisobi quyidagi tarkibiy bo‘limlar bo‘yicha 
amalga oshiriladi: 
•
aholiga sotilgan tovarlar hajmi; 
•
korxonalar, tashkilotlar, muassasalarni umumiy xo‘jalik ehtiyojini 
qondirish uchun sotilgan tovarlar (mayda ulgurji tovar aylanishi). 
Chakana tovar aylanishini joriy rejalashtirish bir yilga, kvartallar va oylar 
bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Kelayotgan yilga chakana tovar aylanishini rejalashtirishda kamida besh 
o‘tgan yil uchun chakana tovar aylanishini tahlil qilish tavsiya qilinadi. Tahlil 
jarayonida chakana tovar aylanishi rivojlanish qonunyatlarini aniqlash, unga ta’sir 
qilgan omillarning miqdorini aniqlash zarur bo‘ladi(9.2.2 va 9.2.3 paragraflariga 
qaralsin). 
“o‘rtacha siljish” usulini ishlatishda dinamik qatorni har uch yil uchun 
“baravarlashtirilgan” o‘rtacha miqdori aniqlanadi. Uning uchun quyidagi formuladan 
foydalanishni tavsiya qilamiz. Masalan dinamik qator besh yildan iborat deb 
hisoblaylik.
O‘rtacha siljish ko‘rsatkichi “
−