Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc
Yüklə 4,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Н
о р м а т и в б ў й и ч а т о в а р з а ³ и р а л а р и С а в д о ш а х о б ч а л а р и д а г и ж о р и й т о в а р з а і и р а л а р и Й ў л д а г и т о в а р л а р С т а т и с т и к х и с о б о т д а Ч а к а н а с а в д о ш а х и б ч а с и д а г и ж о р и й т о в а р з а і и р а л а р и М а в с у м и й в а м у д д а т д а н о л д и н о л и б б о р и л г а н т о в а р з а х и р а л а р и Н о р м а т и в б и л а н с о л и ш т и р м а ю з а д а г и т о в а р з а і и р а л а л а р и С т а т и с т и к х и с о б о т д а г и т о в а р з а і и р а л а р и www.sies.uz Page 274 of 356 275 275 = - - + Tovar za і iralaring tahlil uchun quyidagi jadvalni tavsiya qilamiz 9.3.3.2 - jadval Tovar zahiralarini savdo shaxobchalari bo‘yicha normativ bilan solishtirma tahlili (summasi … so‘m) Normativdan farqi (+; -) Magazinlar І aqi qiy zahi ra, jami Jumla dan mavsu miy zahira Yo‘lda gi zahi ra Joriy zahira summa si Norma tiv summa si Sum masi Kunlar hisobi da Reja dagi bir kun lik tovar ayla nishi 1 2 3 4 5=2-3+4 6 7=5-6 8=7: 9 9 Supermarket Market Univermag va hakozo № 1 № 2, № 3 … Jadvalni 9 xonasi kelgusi kvartalning rejasidagi tovar aylanishi bo‘yicha aniqlanadi. Ushbu jadval shaklida tovar zahiralarini har kvartal bo‘yicha tahlil qilish maqsadga muvofiq. Xuddi shunday jadval alohida savdo shaxobchasi yoki korxonasining alohida tovar guruhlari (makro – mikro tarkibi) bo‘yicha chakana va ulgurji savdoda, ommaviy ovqatlanish shaxobchasi kabilarda ham ishlatiladi. М а в с у м и й в а м у д д а т д а н о л д и н о л и б б о р и л г а н т о в а р з а і и р а л а р и Й ў л д а г и т о в а р л а р www.sies.uz Page 275 of 356 276 276 Tovar zahiralarining tahlili tovar ayriboshlash ko‘rsatkichlarni (kun, marotaba) tahlil qilish bilan to‘ldiriladi. Tovar ayriboshlashni o‘rganish biron bir davrga, ya’ni kvartal va yil davriga amalga oshiriladi. Bu ko‘rsatkich aholiga tovarlar sotish tezligini o‘rganishga imkoniyat yaratadi. Bunday tahlilni o‘tkazish uchun quyidagi jadvaldan foydalanish tavsiya qilinadi. 9.3.3.3 jadval Tovar ayriboshlashning kunlar hisobida holati (summasi … so‘m) Tovar aylanishi Tovar aytiboshlash Farqi (+; -) M ag az in lar O‘tgan yilga tovar ayriboshlash, kun Hisobot yiliga xaqiqiy o‘rtacha tovar zahiralari Yilga Bir kunligi Hisobot yiliga Normativ, kunlar hisobida Normativdan O‘tgan yildan 1 2 3 4 5=4:360 6 = 3 : 5 7 8=6 – 7 9 = 6 – 2 Tovar ayriboshlashni o‘rganishda uning miqdoriga tovar aylanish xajmi va o‘rtacha tovar zahiralari miqdorini hamda tovar aylanishining tarkibini o‘zgarishi qanday ta’sir qilganini aniqlash katta amaliy ahamiyatga ega. Bunday hisobotlarni o‘tkazish uchun 9.3.3.4 va 9.3.3.5 jadvallardan foydalanishni tavsiya qilamiz. www.sies.uz Page 276 of 356 277 277 9.3.3.4 jadval Tovar ayriboshlash tezligiga tovar aylanish hajmi va o‘rtacha tovar zahiralarini o‘zgarish ta’sirining hisob kitobi. Chakana tovar aylanishi O‘rtacha tovar zahiralari Tovar ayriboshlash, kunlar Farqi (+; -) Jumladan M a g a zi n lar R eja X aq iq iy R eja X aq iq iy N o rm a tiv X aq iq iy Tovar ayriboshlash haqiqiy tovar aylanish va rejadagi zahiralar hisobida Ja mi T o v ar a y la n is hi o ‘rt a cha to v ar z ah ia si 1 2 3 4 5 6=4 ∙ 360:2 7=5 ∙ 360:3 8=4 ∙ 360:3 9=7-6 10=8-6 11=8- 7 www.sies.uz Page 277 of 356 278 278 9.3.3.5 - jadval Tovar aylanish tarkibini (makro va mikro tarkibi) tovar ayriboshlash tezligiga ta’sirini hisob kitobi Farqi (+; - ), kun 1 kunlik tovar aylanish (…so‘m) Tovar aylanish tarkibi, % o‘rtacha tovar zahirasi, (…so‘m) Tovar ayriboshlash, kun Jumladan Tovar guruhlari o ‘tg an y il h is o bot y il o ‘tg an y il h is o bot y il o ‘tg an y il h is o bot y il o ‘tg an y il h is o bot y il Tovar zahirasi o‘tgan yilgi tovar ayriboshlash va hisobot yilidagi tovar aylanish tarkibi hisobida Jami tovar ayriboshlash 10 qator ko‘rsatkichlari hisobida Jami Tovar aylanish tarkibi hisobidan Tovar ayriboshlash tezligi hisobida 1 2 3 4 5 6 7 8=6:2 9=7:3 10=5 ∙ 8 11 12=9-8 13=11-8 14=11-9 1. Oziq- ovqatlar - - - - 2.Nooziq- ovqatlar - - - - jami 10 jami:100 www.sies.uz Page 278 of 356 279 279 Mavsumiy va sotish muddatidan oldin yetkaziladigan tovar zaxiralarining tahlili o‘z xususiyatiga ega, chunki ular joriy sotishga mo‘ljallanmagan. Ularning miqdori (normativi) har kvartal oxiriga keltirish muddati va kvartalda sotilish xajmidan kelib chiqib so‘m hisobida aniqlanadi, tahlil qilish usuli esa ushbu xususiyatlardan kelib chiqadi. Tahlil qilishda ularning har kvartal oxiridagi miqdori belgilangan normativ bilan solishtiriladi, farqi aniqlanadi va ularni normal xolatga keltirish uchun chora tadbirlar ishlab chiqiladi. Masalan: mavsumiy tovar zaxiralarini tahlil qilishda to‘plangan tovarlar miqdori normativ bilan solishtirilib, kelayotgan mavsumga aholini talabini qondira oladimi yoki yo‘qligi aniqlanadi. Sotish muddatidan oldin yetkaziladigan tovar zahiralari bo‘yicha kelasi tovar keltirilguncha savdo shaxobchasi tovarlar bilan ta’minlanganmi yoki yo‘qligi aniqlanadi. 9.3.4 Tovarlar kelishi tushunchasi, manbalari va ularning tahlili. Savdo zvenolari (chakana, ulgurji) va ommaviy ovqatlaninsh shaxobchalari xo‘jalik faoliyatining natijasi ko‘p tomonlama ularni tovarlar bilan ta’minlashga, ya’ni tovarlar ta’minotiga bog‘liq. Tovarlar ta’minotining ko‘rsatkichi sifatida tovarlarni kelishi tushiniladi. Tovarlarning kelishi absalyut ko‘rsatkichlar orqali, ya’ni qiymat (so‘m) hisobida va natural (dona, kg, metr, banka) ko‘rsatkichlarda hisob–kitob, tahlil qilinadi va rejalashtiriladi. Ularni umumiy hajmi makrotarkibi (oziq–ovqatlar va nooziq– ovqatlar) faqat qiymat (so‘mda) ko‘rsatkichida ifodalanadi, assortiment tarkibi (tovar guruhlari) qiymat (so‘m) va natural ko‘rsatkichlarda o‘z ifodasini topadi. Shunday qilib, tovarlarni kelishi deganda qiymat va natural ko‘rsatkichlarda ifodalangan chakana va ulgurji savdo, ommaviy ovqatlanish shahobchalarini tovarlar bilan ta’minlash, ularni tovarlar ta’minotini tushunamiz. Tovarlar kelishi ko‘rsatkichi iste’mol tovarlari taklifini bir qismini ifodalaydi. Chunki iste’mol tovarlari taklifi deganda bizlar sotishga mo‘ljallangan, bozorga keltirilgan, u yerda turgan va keltirilishi mumkin bo‘lgan tovarlar massasini www.sies.uz Page 279 of 356 280 280 tushinamiz. Shunday qilib tovarlarni kelishi deganda iste’mol tovarlari taklifini bozorga keltirilgan qismi sifatida qarash mumkin. Ya’ni uning qiymati, miqdori va assortimentini ko‘z oldimizga keltirishimiz kerak. Tovarlar kelishini manbalari iste’mol tovarlari manbalariga to‘la mos keladi. Ushbu kitobning 8 bobi, 8.2.2. paragrafiga qaralsin. U paragrafda iste’mol tovarlari taklifining manbalari to‘la yoritilgan. Ushbu manbalar tovarlarni ishlab chiqarish va joylarga yetkazuvchilar nuqtai nazaridan yoritilgan. Tovarlar kelishini manbalarini chakana va ulgurji savdoda, ommaviy ovqatlanish shaxobchalarida hisob – kitob, tahlil qilish, rejalashtirish nuqtai nazaridan qaralsa yuqorida keltirilgan manbalar asos bo‘libgina qolmay, haqiqatda ularni keltiruvchi yoki yetkazuvchi sifatida boshqa manbalar vujudga keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ulgurji savdo bilan shug‘ullanuvchi mayda va ko‘p sonli har xil turdagi vositachilar vujudga kelgan. Ana shular chakana savdo va ommaviy ovqatlanish shahobchalarini tovarlar bilan ta’minlovchi manba sifatida xazmat qilmoqda. Ulgurji savdo korxonalarini ham tovarlar bilan ta’minlashda tovar taklifi manbalari bilan bir qatorda yangidan vujudga kelgan, katta miqdorda tovar sotuvchi vositachilar vujudga kelgan. Ommaviy ovqatlanish shaxobchalarini biz yuqorida keltirilgan vositachilar bilan bir qatorda, yirik chakana savdo shaxobchalari va dehqon bozorlari tovarlar bilan ta’minlamoqda. Ayrim chakana savdo shaxobchalari uchun tovarlar keltirish manbasi sifatida dehqon bozorlari xizmat qiladi. Ular asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan ta’minlanmaydi. Amaliyotda tovar aylanish rejasini bajarish, zaruriy tovar zahiralarini shakllantirishni ta’minlashni asosiy omillaridan biri bo‘lib, belgilangan vaqtida va miqdorda tovarlarni yetkazish hisoblanadi. O‘z vaqtida keltirilgan vazifa bajarilmasa yoki rejadan cheklansa savdo va ommaviy ovqatlanish korxonalaari va shaxobchalarini natijaviy ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir qilish ehtimoldan yiroq emas. Shu sababli tovarlar kelishi tahlili dolzarb www.sies.uz Page 280 of 356 281 281 masala hisoblanadi. Tovarlar kelishini tahlil qilish har kuni, hafta, dekada, oy, kvartal va yil natijalari bo‘yicha muntazam o‘tkazilib, chetlanishlar aniqlansa zaruriy choralar ko‘rish maqsadga muvofiqdir. Tovarlarni kelishini tahlil qilishda quyidagilarni aniqlash tavsiya qilinadi: tovar yuboruvchilar tomonidan shartnomalarni bajarilishi, keltirilgan tovarlarni miqdori, assortimenti, sifati va keltirish muddatini shartnomaga, buyurtmaga mosligini tahlil qilish. Bunday tahlil tezkor harakterga ega bo‘lishi va har kuni, hafta, dekada va oy natijalari keyinchalik har kvartal va yil bo‘yicha umumlashtirilib berilishi zarur; tovarlar kelishi rejasini tovar guruhlari va umumiy hajmi bo‘yicha bajarilishini (oy, kvartal, yil); tovarlar kelishini davrlar bo‘yicha bir xil me’yorda bo‘lishini o‘rganish; tovarlar kelishini manbalari bo‘yicha baholash, umumiy tovarlar hajmida alohida manbalar hissasini aniqlash, dinamikasini baholash; import tovarlari va respublikada ishlab chiqarilgan tovarlar hissasini o‘zgarishini alohida tahlil qilish, uni dinamikasiga baho berish. Bunday tahlilda o‘xshash, bir – birini almashtirish mumkin bo‘lgan tovarlarga alohida e’tibor qaratish zarur. Bunday tahlil asosan viloyat, respublika miqyosida statistik organlar tomonidan chuqur tahlil qilinishi zarurligini alohida takidlaymiz. Tovar kelishini tahlili tovar aylanishi ko‘rsatkichlarini (9.1.4. paragrafga qaralsin) balans bog‘liqligini tahlil qilish bilan o‘z nihoyasiga yetadi. Tayanch iboralar: tovar zaxiralari, tovar aylanishi, tovar ta’limoti, tovarlarni kelishi. Takrorlash uchun savollar. 1. Zaxira nima va u qanday turlarga bo‘linadi? 2. Tovar zaxirasi tushunchasini yoriting? 3. Tovar zaxiralari qanday turlarga bo‘linadi? 4. Tovar zaxiralari ko‘rsatkichlarini ayting va ular qanday hisoblanadi? 5. Tovar zaxiralari kunlari hisobidagi ko‘rsatkichi nimani anglatadi? www.sies.uz Page 281 of 356 282 282 6. Tovar ayriboshlash ko‘rsatkichlari qanday hisoblanadi va nimani anglatadi? 7. Tovar zaxiralari miqdori va uni ko‘rsatgichlariga qanday omillar ta’sir qiladi? 8. Tovar zaxiralari qanday tahlil qilinadi? 9. Tovarlar kelishi tushunchasini yoriting? 10. Tovarlar ta’minoti deganda nimani tushunasiz? 11. Tovarlar ta’minoti manbalarini ayting? 12. Tovarlar kelishi qanday tahlil qilinadi? 9.4. Chakana tovar aylanishini prognozlash va rejalashtirish. 9.4.1. Chakana tovar aylanishini uzoq muddatga prognozlash. 9.4.2. Chakana tovar aylanishini joriy rejalashtirish. 9.4.3. Chakana tovar aylanishini tarkibi (assortimenti) ni prognozlash va rejalashtirish. 9.4.1. Chakana tovar aylanishini uzoq muddatga prognozlash. Iqtisodiyot ko‘rsatkichlarini uzoq muddatga prognozlash ob’ektiv zaruriyatlardan kelib chiqadi. Bu hol jamiyatni ijtimoiy – iqtisodiy tuzumidan qat’iy nazar, amaliyot uchun zarur faoliyat. Jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy mehnat taqsimoti, ilmiy texnik rivojlanish xalqaro va xududiy bog‘liqliklarni kengaytirib, murakkablashtirib yuboradi. Xalqaro, xududiy va korxonalararo iqtisodiy aloqalarini va ularni iqtisodiy, shartnomaviy munosabatlarini prognozlash va rejalashtirish asosida olib borishni taqozo qiladi. Umuman oddiy hayotda, har bir shaxs, oila, korxona, davlat uzoq muddatga muljallangan maqsad, vazifalarsiz faoliyat ko‘rsata olmaydi. Ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish mavjud resurslardan, imkoniyatlardan kelajakda www.sies.uz Page 282 of 356 283 283 foydalanish yo‘llarini iqtisodiy nuqtai nazardan hisob – kitob qilishni, ratsional va optimal foydalanish yo‘llarini asoslashni talab qiladi. Bozor iqtisodiyotini insoniyat hayotiga, xo‘jalik sub’ektlari faoliyatiga, jamiyat va davlatning siyosiy, iqtisodiy va boshqa jihatlariga dahshatli salbiy ta’sir ko‘rsatadigan tomonlari mavjud. Bunday omillarni kelajakka bashorat qilmay, e’tiborga olmay, hisoblashmiy taraqqiyotga erishib bo‘lmaydi. Jamiyatdagi barcha tabiiy, moddiy, moliyaviy resurslar chegaralangan, ulardan maqsadli va ratsional foydalanish zarur. Ushbu holat birinchidan, halqaro, xududiy va umuman ho‘jalik sub’ektlarida bog‘liqliklarni chuqurlashtiradi. Ularni e’tiborga olish zaruratini tug‘diradi; Ikkinchidan, halqaro, tarmoqlararo kompleks masalalarni kelishilgan holda hal qilishni taqazo qiladi; Uchinchidan, barcha iqtisodiy munosabatlarni shartnoma asosida amalga oshirishni talab qiladi; To‘rtinchidan, har bir ho‘jalik sub’ekti o‘z faoliyati ko‘rsatkichlarini rivojlanish tendensiyalarini kelajakka hisob – kitob qilish zaruriyatini tug‘diradi. Uzoq muddatga prognozlash metodologiyasi umumiy rejalashtirish metodologiyasiga asoslanadi (5 mavzuning 5.2 bo‘limiga qaralsin). Uzoq muddatga prognozlashtirish asosida maqsadga erishish yo‘llari asoslanadi. Buning uchun prognozlashtirishda ilmiy tashkilotlar, ishtirok etishni ta’minlanishi, ilmiy asoslangan norma va normativlarni ishlatilishi, prognozlar ko‘p variantlarda tuzilishi, uzoq muddatga tuzilgan shartnomalarni hisobga olishi va hakozolar zarur bo‘ladi. Prognozlash, kelajakni ko‘ra bilish, bashorat qilish mazmunini anglatib ehtimol harakteriga ega. Prognozlashtirishni rejalashtirishning dastlabki bosqichi uzoq muddatga qabul qiladigan qaror uchun qo‘shimcha axborot olish vositasi sifatida tushinish ham mumkin. 1.Chakana tovar aylanishi uzoq muddatga prognozlash va rejalashtirish metodologiyasi. Prognozlash (kelajakni ko‘ra bilish, aniqlash ma’nosini bildiradi), rejashtirishni dastabki bosqichi, uzoq muddatga tahlilning varianti, qaror qabul qilish www.sies.uz Page 283 of 356 284 284 uchun qo‘shimcha axborot olish vositasi sifatida ishlatiladi. Savdoda prognozlash boshqa tormoqlardagi kabi plan-oriyentir (taxmin) sifatida ishlatiladi. U ehtimol harakterga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida krizislardan chiqish, krizisga ro‘para bo‘lmaslik barchasida prognozlarning ahamiyati juda katta. Chunki prognozlash maqsadga erishish uchun chora tadbirlarni ishlab chiqish orqali rejalashtirish va maqsadga erishishni ta’minlaydi. Prognozlash bir nechta variantlarda amalga oshiriladi. Chakana tovar aylanishi prognozlashda respublika miqiyosida quyidagi tenglamani asos qilib olishi mumkin. Axf t ≥ CHTA t ≤ TR t Bunda: Axf t – aholining harid fondi; CHTA – chakana tovar aylanishi; TR – aholiga sotishga mo‘ljallangan tovar resurslari t – prognozlash yili. Bu ko‘rsatkichlar balansi respublika miqqiyosida viloyatlar miqiyosida, viloyatlar miqiyosida tovar guruhlari (makrotartib, mikrotartib) bo‘yicha detallashtiriladi va uni ta’minlashga intilish zarur. Bu tenglamani ishlatish «Umumiylikdan → elementlarga» o‘tish (analiz) yoki «elementlardan → umumiylikka» o‘tish (sintez) usullari bo‘yicha amalga oshirish mumin. Chakana tovar aylanishi prognozlashga nisbatan bu usullar quyidagi jarayonni anglatadi: 1. «Umumiylikdan → elementlarga» o‘tish chakana tovar aylanishi umumiy hajmini oldin belgilash va keyin uni makro yoki mikro tarkibini aniqlashga o‘tishni anglatadi. 2. «Elementlardan → umumiylikka» o‘tish chakana tovar aylanishini makro yoki mikro tartibini oldin aniqlash va ularning yig‘indisini hisoblash orqali chakana tovar aylanishini umumiy hajmini belgilash. www.sies.uz Page 284 of 356 285 285 Bu qoida chakana tovar aylanishi uzoq muddatga prognozlash, qisqa muddatga va joriy rejalashtirishda metodologik asos bo‘lib hisoblanadi. Chakana tovar aylanishi prognozlash va rejalashtirishda yuqorida keltirilganlar metodologiya nuqtai nazardan bir variant bo‘lib hisoblanadi. Metodologik qoidani ikkinchi varianti sifatida chakana tovar aylanishini aholining jon boshiga yoki hajmini aniqlash orqali prognozlash usuli ishlatilishi mumkin. Bu holda: 1. Chakana tovar aylanishi umumiy hajmi sintez usuli ya’ni «elementlardan – umumiylikka» qarab borish usuli bilan aniqlanadi. Oldin chakana tovar aylanishi aholi jon boshiga yoki oilaga to‘g‘ri keladigan xajmi aniqlanadi, so‘ngra ularning umumiy aholi yoki oila soniga ko‘paytirish yo‘li bilan chakana tovar aylanishi umumiy hajmi aniqlanadi. Chakana tovar aylanishi prognozlash va rejalashtirishni metodologik prinsiplaridan biri «Bezararlik nuqtasi»ni aniqlashdir chunki, chakana tovar aylanishi prognozlashda savdo korxonalarining asosiy maqsadidan kelib chiqish mumkin. Bezaralik nuqtasi quyidagicha aniqlanadi. А с о с и й м а є с а д Yüklə 4,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|