Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

V.
 
Savdo korxonalari, shaxobchalarini tuman, viloyat chakana tovar aylanishidagi 
hissasi foiz hisobida tahlil qilinishi zarur, bu ko‘rsatkichni dinamikasini 
o‘rganish kerak.
www.sies.uz
Page 248 of 356 

---

249 
249 
9.2.3.1 jadval 
Samarqand viloyati bo‘yicha 2000-2004 yillarga chakana tovar aylanishi dinamikasi
Ko‘rsatkichlar
o‘lchov 
birliklari
2000 
2001 
2002 
2003 
2004 
2004 
yil 
2000 
yilga 
nisbatan 
o‘sish surati, 
% 
Jami chakana tovar aylanishi, haqiqiy baholarda
mln. so‘m
153006,3 
212013,6 
301019,2 
353087,8 
372544,3 
243,5 
Solishtirma bahoda o‘sish sur’ati, o‘tgan yilga 
nisbata 
% 
113,6 
106,6 
103,7 
108,8 
101,1 
- 
1.Jami chakana tovar aylanishi ichida: 
1.1. Oshkora mulk shakli (Davlat) uning hissasi
mln. so‘m 
% 
3674,9 
2,4 
4719,3 
2,2 
4286,4 
1,4 
3555,2 
1,0 
2964,4 
0,8 
80,7 
- 
1.2. Xususiy mul shakli
mln. so‘m 
149331,4 
207294,3 
296732,8 
349532,6 
369579,9 
247,5 
1.3. Rasmiy hisobga olingan savdo shaxobchalari
mln. so‘m 
48726,3 
76135,7 
99328,3 
100547,3 
89402,7 
183,5 
1.4. Dexqon bozori Uning hissasi
mln. so‘m
% 
40692,0 
26,6 
53267,3 
25,1 
88253,1 
29,3 
102938,0 
29,2 
124200,2 
33,3 
305,2 
- 
1.5. Tashkil qilinmagan bozor
Uning hissasi
mln. so‘m 
% 
63588,0 
41,6 
82610,6 
39,0 
113437,8 
37,7 
149602,5 
42,4 
158941,4 
47,2 
249,9 
- 
1.6. Ommaviy ovqatlanish korxonalari
mln. so‘m 
3643,0 
6026,8 
8624,3 
13456,1 
10130,2 
278,1 
2. Jami chakana tovar aylanishi: 
2.1 o‘tgan yilgi baholarda
mln. so‘m 
153006,3 
163104,7 
219858,1 
327508,9 
356971,8 
233,3 
2.2. 2000 (bazis) yilgi baholarda
mln. so‘m 
153006,3 
163104,7 
169321,2 
184235,7 
186272,1 
121,7 
3. Baholar indeksi: 
3.1. o‘tgan yilga nisbatan (zanjirli) 
J 
1,000 
1,29986 
1,369 
1,078 
1,0436 
- 
3.2. 2000 (bazis) yilga nisbatan (bizisli) 
J 
1,000 
1,29986 
1,7778 
1,9165 
2,000 
- 
www.sies.uz
Page 249 of 356 

---

250
250
VI.
 
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan savdo qiluvchi korxonalarda chakana 
tovar aylanishi ko‘rsatkichini mavsumiylik koeffitsentini aniqlash zarur 
bo‘ladi (9.2.3.2-jadval). 
9.2.3.2 jadval 
Magazinda sotilgan sabzavotlarni mavsumiylik ko‘rsatkichi 
Sotuv xajmi, mln. so‘m 
2002 
2003 
2004 
Uch 
yilni 
o‘rtacha 
miqdori 
Mavsumiylik 
ko‘rsatkichi, % 
1 
137 
191 
163 
164 
77,7 
2 
121 
175 
154 
150 
71,1 
3 
288 
258 
352 
299 
141,7 
4 
213 
208 
271 
231 
109,5 
Kvartallararo 
o‘rtacha miqdori 
190 
208 
235 
211 
100,0 
 
Kvartallarni o‘rtacha mavsumiylik ko‘rsatkichi kvartalning o‘rtacha uch 
yillik ko‘rsatkichlarni yillik o‘rtacha ko‘rsatkichiga nisbatan aniqlanadi. 
Masalan, I kvartaldani mavsumiylik ko‘rsatkichi = 
211
100
164
∗
= 77,7%
 
Mavsumiy o‘zgarishlar darajasi yillar davomida o‘rtacha kvadrat farqi 
ko‘rsatkichi orqali aniqlanadi. 
σ
= 
∏
−
∑
−
2
)
(
x
x
Bizning misolda: 
www.sies.uz
Page 250 of 356 

---

251
251
σ
= 
4
)
211
231
(
)
211
299
(
)
211
150
(
)
211
164
(
2
2
2
2
−
+
−
+
−
+
−
= 45,1 mln. 
so‘m 
Variatsiya koeffitsenti(V) 
V = 
−
∗
X
100
σ
= 
211
100
1
,
45
∗
= 21,4 % ya’ni (farqi) 21,4% ni tashkil 
qilgan. Ma’romiylik koeffitsiyenti = 100- 21,4=78,6% 
VII. Keyingi bosqich ketma – ket chakana tovar aylanishi hajmiga alohida 
omillarni ta’sirini o‘rganishdan iborat bo‘ladi. Ularni ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. 
Chakana tovar aylanishi tahlil qilinganda uni hajmiga baholar va tovarlarni 
miqdori qanday ta’sir qilganligini aniqlash katta ahamiyatga ega. Buning uchun 
indeks usullaridan foydalaniladi. 
Chakana tovar aylanishi – fizik hajmi indeksi(J
f
), haqiqiy baholardagi 
indeks(J
xb
)i va baho indekslari(J
b
) hisoblanadi. 
J
f = 
∑
∑
=
=
π
I
i
I
i
qi
Pi
qi
Pi
0
0
3
1
0
J
xb = 
∑
∑
=
=
π
I
i
I
i
qi
Pi
qi
Pi
0
0
3
1
1
J
b
=
∑
∑
=
=
π
I
i
I
i
qi
Pi
qi
Pi
1
0
3
1
1
www.sies.uz
Page 251 of 356 

---

252
252
Bu yerda: 
R
io 
– bazis davridagi i – tovar bahosi; 
R
iI 
– hisobot davridagi i - tovar bahosi:
q
io
– bazis davridagi i – tovar fizik hamji: 
q
iI
– hisobot davridagi i - tovar fizik hamji:
p – tovarlar assortimenti soni; 
i – tovar turi. 
Bu indekslar o‘rtasida matematik bog‘liqliq mavjud. 
M: Jf = J
xb 
: J
b
yoki J
xb
=J
f 
∗
J
b 
; J
b 
=J
xb 
: J
f 
 
Misol: 9.2.3.3 jadvalda tovarlarni sotilish miqdori va baholari 
keltirilgan) 
9.2.3.3 - jadval 
Tovarlarni sotilish miqdori va baholari. 
Ko‘rsatkichlar
o‘lchov birligi
Bazis yili 
hisobot yili 
1. «A» tovarlarni 
sotish miqdori 
Dona 
200 
300 
2. «B» tovarlarni 
sotish miqdori 
Dona 
100 
50 
3. «A» tovar bahosi
Ming so‘m 
5 
6 
4. «B» tovar bahosi Ming so‘m 
8 
12 
J
f 
= (5
∗
300 + 8
∗
50 ) : (5
∗
200 + 8
∗
100) = (1900 : 1800) = 1,055 
J
xb 
= (6
∗
300 + 12
∗
50) : (5
∗
200 + 8
∗
100) = (2400 : 1800) = 1,333 
J
b 
= (6
∗
300 + 12
∗
50) : (5
∗
300+ 8
∗
50) = (2400 : 1900) = 1,263 
J
f
= 1,333 : 1,263 = 1,055 
Misolda chakana tovar aylanishi o‘sish summasi = 2400 – 1800 = 
www.sies.uz
Page 252 of 356 

---

253
253
=600 ming so‘m. 
Jumladan
: 
a) tovarlarni fizik hajmini o‘zgarish natijasida = 
= (P
io
q
iI
– P
io
q
iI
) 1900 – 1800 = +100 ming so‘m. 
b) bahoni o‘zgarishi natijasida = ( P
iI
q
iI
– P
io 
q
iI
) = 2400 – 1900
 
= 500 ming so‘m. 
Chakana tovar aylanishini tahlil qilganda uning hajmiga aholining soni (S)
 
va aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishini (Q) ta’sirini o‘rganish 
alohida ahamiyatga ega. Bunda chakana tovar aylanishi (CHTA) = S 
·
Q statistik 
bog‘liklikdan kelib chiqish kerak. 
Chakana tovar aylanishini hisob va bazis davridagi farqi (
∆
CHTA) 
quyidagicha aniqlanadi. 
∆
CHTA = S
1
Q
!
– S
0
Q
0
; jumladan
aholi sonini o‘zgarish hisobidan; 
∆
CHTA
c
= S
1
Q
!
– S
0
Q
0
va aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishini o‘zgarishi hisobidan; 
∆
CHTA
Q
= S
1
Q
!
– S
1
Q
0
,
chakana tovar aylanishini o‘zgargan miqdori kelib chiqadi. Bunda umumiy chakana 
tovar aylanishini o‘zgarish miqdori yuqoridagi omillar hisobidan o‘zgargan 
miqdorlar yig‘indisiga teng bo‘ladi. 
Ya’ni, 
∆
CHTA = 
∆
CHTAs + 
∆
CHTA
Q
, yoki (S
1
Q
0
– C
0
Q
0
) + (C
1
Q
1
– 
C
1
Q
1
). 
Chakana tovar aylanishining hajmiga oilalari soni va 1 oilagacha to‘g‘ri 
keladigan chakana tovar aylanishi ham ta’sir qiladi. Oila xo‘jalik sub’ekti sifatida 
o‘z a’zolarining daromadlari va iste’mol qilish miqdorini umumlashtiradi. Masalan, 
ovqat tayyorlash, ayrim tovarlarni sotib olishni oilaning har bir a’zosi alohida 
amalga oshirganiga nisbatan oila bo‘yicha qilinsa allaqancha tejamliroq bo‘ladi, yoki 
katta oila kichik oilaga hamda yakka holdagiga nisbatan tejamliroqdir. Oilani 
daromadi qancha katta bo‘lsa, uni tovar sotib olish imkoniyati ham yuqori bo‘lishi 
mumikin. Shu bilan bir qatorda oila a’zolari soni va 1 a’zoga tovar sotib olish 
miqdori tovar aylanishiga teskari ta’sir qilishi ham mumkin. Chunki oila a’zolari 
www.sies.uz
Page 253 of 356 

---

254
254
qancha ko‘p bo‘lsa, bolalar va boshqa boqimadorlar ko‘p bo‘ladi, unday oilaning 
tovar sotib olish qobiliyati ham tegishlicha qisqaradi.
Bu hollardan kelib chiqib chakana tovar aylanishini tahlil qilganda, unga 
oilalar soni, 1 oila a’zosiga to‘g‘ri keladigan tovar aylanishini ta’sirini o‘rganish 
iqtisodiy, ijtimoiy va demografik siyosatni aniqlashga katta ta’sir qiladi.
Buni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanishni tavsiya qilamiz. 
Agar oilalar sonini «N» deb, 1 oilaga to‘g‘ri keladigan tovar aylanishini 
«K» belgilasak, umumiy chakana tovar aylanishi (CHTA) barobar bo‘ladi:
CHTA = N 
∗
K; bunda, N = 
К
ЧТА
Ushbu formuladan foydalanib keltirilgan omillarni ta’sir miqdorini hisob – 
kitob qilish mumkin. 
∆
CHTA = N
1
K
1
– N
0
K
0
∆
CHTAN = N
1
K
0
– N
0
K
0
; oilalar sonini ta’siri.
∆
CHTAk = N
1
K
1
– N
1
K
0
; 1 oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishini ta’siri. 
Bir oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishining miqdori o‘rtacha oila a’zolari 
soniga va 1 kishiga to‘g‘ri kelgan tovar aylanish miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Bu 
ko‘rsatkichlar ham o‘zgaruvchan ko‘rsatkichlardir. 
Shu sababli 1 oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishini quyidagi formula bilan 
aniqlanadi: 
K = Q 
∗
P; 
Bu yerda, Q – 1 kishiga to‘g‘ri keladigan tovar aylanish 
P – o‘rtacha oila a’zolari soni.
Ushbu bog‘liqlikdan kelib chiqib chakana tovar aylanish ta’sirini ikkiga 
ajratib quyidagicha yozish mumkin; 
∆
CHTAk
= N
1
K
1
– N
1
K
0
= N
1
(K
1
– K
0
) = N
1
(Q
1
P
1
– Q
0
P
0
);
Bundan kelib chiqib, oilaga to‘g‘ri kelgan tovar aylanishini o‘zgarish 
miqdoriga oila a’olarining o‘rtacha soni o‘zgarishini ta’siri: 
∆
Kp=Q
0
P
1
– Q
0
P
0
va
aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan tovar aylanish ta’sirini hisob kitob qilish mumkin: 
www.sies.uz
Page 254 of 356 

---

255
255
∆
K
Q
= - Q
0
P
1
– Q
0
P
1
Ushbu hisob kitoblardan kelib chiqib, quyidagilarga
∆
CHTA
Q 
= N
1
(
∆
Kp + 
∆
K
Q
); 
∆
CHTA = 
∆
CHTAs + N
1
(
∆
Kp + 
∆
K
Q
) teng bo‘ladi.
Chakana tovar aylanishi hajmiga tovar zahiralari tovarlarni kelishi va 
tovarsiz chiqimlar ta’sir qiladi. Buni misolda ko‘rib chiqamiz. 
9.2.3.4 jadval 
Chakana tovar aylanishiga ta’sir qiluvchi omillarni balans bog‘liqligi 
(ming so‘m) 
Ko‘rsatkichlar 
Reja (0) 
haqiqatda (1) 
1. Yil boshidagi zahira (Z
1
) 
9779 
9771 
2. Tovarlarni kelishi (TK) 
45040 
47020 
3. Chakana tovar aylanishi (CHTA) 
45950 
46541 
4. Tovarsiz chiqimlar (V) 
152 
235 
5. Yil oxiridagi zahira (Z
2
) 
8717 
10015 
Ta’sir qiluvchi omllarni hisobi: 
CHTA
1
0
= Z
1
0
+ TK
0
– V
0
– Z
2
0
= 45950 
CHTA
2
= Z
1
1
+ TK
0
– V
0
– Z
2
0
= 45942
CHTA
3
= Z
1
1
+ TK
1
– V
0
– Z
2
0
= 47922 
CHTA
4
= Z
1
1
+ TK
1
– V
1
– Z
2
0
= 47839 
CHTA
5
= Z
1
1
+ TK
1
– V
1
– Z
2
1
= 46541 
9.2.3.5 jadval 
Omillarni ta’sir qilish miqdori 
Omillar
Aniqlash usuli 
Miqdori 
Z
1
CHTA
2 
– CHTA
1
0
45942 – 45950 = - 8 
TK 
CHTA
3
– CHTA
2
47922 – 45922 = + 1980 
www.sies.uz
Page 255 of 356 

---

256
256
V 
CHTA
4
– CHTA
3
47839 – 47922 = - 83 
Z
2
CHTA
5
– CHTA
4
46541 – 47839 = - 1298
Jami
CHTA
1
– CHTA
0
46541 – 45950 = + 591
9.2.4 Chakana tovar aylanishi tarkibini tahlili.
Chakana tovar aylanishini tarkibini, ya’ni assortimentini tahlili uning 
umumiy hajmini tahlilini davomi bo‘lib hisoblanadi. Bunda chakana tovar aylanishi 
tahlili yanada chuqurlashtiriladi, aniqlashtiriladi. Ushbu tahlil natijasida aholi 
talabini qondirishni, ularni moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirish darajasi 
baholanadi.
Chakana tovar aylanishini tarkibi savdo korxonalarining son va sifat 
ko‘rsatkichlarini shakllantirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkich 
savdoning daromadlari, muomala (davr) harajatlari, foydasi, rentabellik darajasiga, 
resurslarni ishlatish samaradorligiga ta’sir qiladi.
Chakana tovar aylanishini tarkibini makrotartib va mikrotartib darajalarida 
o‘rganish zarur. Chakana tovar aylanishini makrotartibi deganda, uni oziq-ovqat 
mahsulotalari va nooziq-ovqat tovarlariga bo‘lib o‘rganishni va mikrotartib deganda 
chakana tovar aylanishini barcha assortimentlarini o‘rganish nazarda tutilmoqda.
Chakana tovar aylanishini (assortimentini) tahlil qilishda quyidagi 
ko‘rsatkichlarni aniqlash tavsiya qilinadi: 

alohida tovar guruhlari bo‘yicha (makro – mikrotartib) reja yoki 
prognozlarni bajarilishi; 

alohida tovar guruhlari bo‘yicha aholining talabini qondirilishi 
darajasini baholash. Bunday tahlil uchun haqiqatda sotilgan 
tovarlarni aholi jon boshiga hisoblab, ularni fizoilogik va 
ratsional iste’mol normalari bilan solishtirish, farqini aniqlash 
(mutloq miqdorda va foizlarda) va baholash zarur bo‘ladi; 
www.sies.uz
Page 256 of 356 

---

257
257

chakana tovar aylanishini tarkibini bir necha yillarga 
dinamikasini aniqlash, yillar ichida kvartallar bo‘yicha, 
kvartallar 
ichida 
oylar 
bo‘yicha, 
uning 
rivojlanish 
tendensiyalariga baho berish. Chakana tovar aylanishi dinamik 
qatorlarni haqiqiy va solishtirma baholarda hisob-kitob qilish 
kerak; 

alohida tovar guruhlarining umumiy chakana tovar aylanishidagi 
hissasini 
aniqlash, 
bir 
necha 
yillarga 
uni 
o‘zgarish 
tendensiyalariga baho berish; 

savdo shaxobchasi yoki firma korxonasini ayrim tovar guruhlari 
bozoridagi hissasini tahlil qilish va baholash; 

chakana tovar aylanishining tarkibiga ta’sir qiluvchi omillarni 
o‘rganish va baholash (bahoni, aholining daromadlari (harid 
fondi)-talabni, taklifni, tovar resurslari yoki bozor fondi va 
h.k.). 
Bunday 
tahlil 
uchun 
elastiklik 
koeffitsiyentidan 
foydalanish talab qilinadi.

elastiklik koeffitsiyenti (Ke) aholi talabini qondirilish darajasi 
qaysi omillar ta’siri ostida qanday miqdorda o‘zgarganligini
ko‘rsatadi, ya’ni aholi jon boshiga sotilgan tovarlar (u) hisobga 
olingan omil (x) ta’siri natijasida qancha foizga o‘zgarganligini 
ko‘rsatadi.
Elastiklik koeffitsiyenti quyidagicha hisoblanadi.
Ke= 
y
y
100
∗
∆
: 
x
x
100
∗
∆
= 
y
x
x
y
∗
∆
∆
; 
Bu yerda: 
∆
y = y
1
– y
0
∆
x = x
1 
– x
0
Dinamik qatorda 
∆
x va 
∆
u ko‘rsatkichlari to‘g‘ri chiziqli bog‘liklikda 
bo‘lganda u = a + bx korrelyatsiya tenglamasini yechish orqali Ke aniqlanishi 
mumkin. Bunda
www.sies.uz
Page 257 of 356 

---

258
258
Ke
= b 
−
−
y
x
teng bo‘ladi.
Elastiklik koeffitsiyentini to‘g‘ri chiziqli bog‘liqlik bo‘lmagan hoda 
quyidagi tenglamalar orqali ham aniqlash mumkin.
1.
Parobolik tenglamadan: 
Ke=(b + 2sx)
−
−
∗
y
x
; 
2. Giperbolo tenglamada: 
Ke= 
−
−
x
b
−
∗
y
1
; 
3. Logarifmik tenglamada: 
Ke= 
−
y
b
; 
Bizlar aholini jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishi unga ta’sir 
qiladigan asosiy omillar to‘g‘ri chiziqli bog‘liklikka mos kelishini hisobga olib,
u=a + bx 
tenglamasini yechish usuliga to‘xtalib o‘tamiz.
Keltirilgan (u = a + bx) tenglamada «a» va «b» tenglamani parametrlari va 
quyidagi tenglamalar tizimini yechish orqali aniqlanadi:
Π
a + b 
∑
x
=
∑
y
a
∑
x
+b
∑
2
x
=
∑
xy
Ushbu tenglamadan noma’lum «a» va «b» parametrlarini quyidagi formula 
orqali aniqlash mumkin.
a = 
х
х
х
П
xy
x
х
y
∑
∗
∑
−
∑
∑
∗
∑
−
∑
∗
∑
2
2
b = 
х
х
х
П
у
х
ху
П
∑
∑
−
∑
∑
∑
−
∑
2
www.sies.uz
Page 258 of 356 

---

259
259
Ushbu usul bilan aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishiga 
aholini jon boshiga to‘g‘ri kelgan daromadni ta’sir darajasini o‘zbekiston 
Respublikasi ma’lumotlari misolida ko‘rib chiqamiz.
9.2.4.1 jadval 
Aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishi va daromadlar 
(ming so‘m) 
Aholi jon boshiga 
Yilar 
Daromad
CHTA
2000 
2001 
2002 
2003 
2004 
210,9 
224,9 
232,8 
253,8 
295,3 
139,2 
147,5 
153,4 
167,2 
183,6 
Ushbu ma’lumotlar asosida aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar 
aylanishi aholining harid fondi o‘zgarishi hisobiga qanday darajada o‘zgarganligini 
aniqlaymiz.
Uning uchun quyidagi jadvalni tuzamiz: 
9.2.4.2 jadval 
Elastiklik koeffitsiyentini hisoblash uchun ma’lumotlar. 
Yillar
X 
u 
X
2
Xu 
2000 
2001 
2002 
2003 
2004 
210,9 
224,9 
232,8 
253,8 
295,3 
139,2 
147,5 
153,4 
167,2 
183,6 
44478,8 
50580,0 
54195,8 
64414,4 
87202,1 
29357,3 
33172,8 
35711,5 
42435,4 
54217,1 
Jami
1217,7 
790,9 
300871,1 
194894,1 
Bu ma’lumotlarni yuqorida keltirilgan tenglamaga qo‘ysak quyidagiga 
erishamiz:
www.sies.uz
Page 259 of 356 

---

260
260
5a + 1217,7 b = 790,9
1217,7 a +300871,1 b =194894,1
Ushbu tenglamadan uning parametrlarini aniqlaymiz. 
252
.
1
8
,
508322
4
,
636407
3
,
1482793
5
,
974470
6
,
237322545
0
,
237958953
7
,
1217
7
,
1217
1
,
194894
5
1
,
194894
7
,
1217
1
,
300871
9
,
790
−
=
−
=
−
−
=
=
∗
−
∗
∗
−
∗
=
a
a = -1,252 
528
,
0
2
,
21562
6
,
11391
3
,
1482793
5
,
1504355
9
,
963078
5
,
974470
7
,
1217
7
,
1217
1
,
300871
5
9
,
790
7
,
1217
1
,
194894
5
=
−
−
=
∗
−
∗
∗
−
∗
=
b
b = 0,528 
u = -1,252 + 0,528 x; Tenglamaning «b» parametri miqdori 0,528 aholi 
daromadini ming so‘mga ortishi natijasida aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana 
tovar aylanishi 528 so‘mga o‘sishini ta’minlaydi degan ma’noni anglatadi.
Endi elastiklik koeffitsentini aniqlashimiz mumkin. 
Ke
= b 
y
x
−
−
: yuqorida keltirilgan ma’lumotlar orqali «
−
x
» va «
−
y
» miqdorini 
aniqlaymiz: 
54
,
243
5
7
,
1217
=
=
−
x
ming so‘m 
18
,
158
5
9
,
790
=
=
−
y
ming so‘m 
Ke = 0,528 
8129
,
0
5396
,
1
528
,
0
18
,
158
54
,
243
=
∗
=
Ushbu ko‘rsatgichdan ma’lum bo‘lyapdiki, aholi jon bishiga to‘g‘ri 
keladigan daromadni 1% ga ortishi natijasida aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan 
chakana tovar aylanishi 0,8129%ga o‘sgan. 
Xuddi shu tartibda aholi jon boshiga to‘g‘ri kelgan chakana tovar aylanishiga 
boshqa omillar ta’sirini ham hisoblash mumkin. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan 
chakana tovar aylanishi hajmiga bir davrda ko‘p omillar o‘zaro bog‘liqlikda ta’sir 
qilishi amaliyotda sinalgan.
www.sies.uz
Page 260 of 356 

---

261
261
Shu sababli chakana tovar aylanishini tahlil qilishda ko‘p omilli matematik 
regressiya usullaridan ham foydalanishni tavsiya qilamiz. 
Elastiklik koeffitsenti ko‘rsatkichini chakana tovar aylanishi assortimertini 
rejalashtirishda keng qo‘llash mumkin.
Tayanch iboralar: Chakana tovar aylanishi, omillar, ko‘rsakgichlar, reja foiz, 
dinamika, o‘rtacha miqdorlar, mavsumiylik, indeks, sotish miqdori, baho. 
Takrorlash uchun savollar: 
1.
Chakana tovar aylanishi tahlilini vazifalarini ayting? 
2.
Chakana tovar aylanishi tahlilida ishlatiladigan ko‘rsatkichlarni sanang va ularni 
mazmunini yoriting. 
3.
Chakana tovar aylanishini tahlil qilishda qanday usullardan foydalanamiz? 
4.
Chakana tovar aylanishiga qanday omillar ta’sir qiladi? 
5.
Chakana tovar aylanishi umumiy hajmini tahlil qilganda qanday ko‘rsatkichlar 
aniqlanadi? 
6.
Rejani bajarish foizi qanday aniqlanadi? 
7.
Chakana tovar aylanishi dinamikasi qanday hisoblanadi? 
8.
Rejani bajarilishi maromiyligi yoki mavsumiyligi qanday ko‘rsatkichlar orqali 
hisoblanadi? 
9.
Chakana tovar aylanishi bilan aholini harid fondini qamrab olish ko‘rsatkichi 
qanday aniqlanadi? 
10.
Chakana tovar aylanishi solishtirma baholarda qanday hisoblanadi? 
11.
Chakana tovar aylanishi bilan bo
ј
liq bo‘lgan indekslarni ayting va ularni 
mazmunini yoriting? 
12.
Chakana tovar aylanishi tarkibini tahlil qilishda ishlatiladigan ko‘rsatkichlarni 
mazmunini yoritib bering. 
www.sies.uz
Page 261 of 356 

---

262
262
9.3.