Idioms in English and their alternatives in Uzbek
Yüklə 47,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Journal of Innovation 22 Idioms in English and their alternatives in Uzbek Saminjonov Muhammadali* *Master of Department of Linguistics: English language direction at Fergana State University Abstract Maqolada ingliz tilida ishlatiladigan idiomalar berilgab bo'lib ularning o'zbek tilidagi muqobillari ham bayon etib o'tilgan. Bundan tashqari tillararo moslashuvchanlik frazalarning ishlatilishi misollar yordamida tushuntirilgan. Keywords : til, nutq, fraza , moslashuvchanlik ,birikma , tarjima , xoslik , turkum. Journal of Innovations in Social Sciences Volume: 01 Issue: 01 | 2021 ISSN: XXXX-XXXX Idioms in English and their alternatives in Saminjonov Muhammadali* Master of Department of Linguistics: English language aqolada ingliz tilida ishlatiladigan idiomalar berilgab bo'lib ularning o'zbek tilidagi muqobillari ham bayon etib o'tilgan. Bundan tashqari tillararo moslashuvchanlik frazalarning ishlatilishi misollar yordamida tushuntirilgan. fraza , moslashuvchanlik ,birikma , Sciences Journal of Innovations in Social Sciences Volume: 01 Issue: 01 | 2021 ISSN: XXXX-XXXX 23 INTRODUCTION Biz yashayotgan bir davr shaxslardan u yoki bu tilni mukammal bilishlikni talab etmoqda . Sababi fan va tecnika jadal taraqqiy etgan bir sharoitda qaysidir tilni mukammal bilish shaxs uchun qiyinchilik tug'dirmaydi.Lekin tillardagi o'ziga hos idiomalar ,frazalar ba so'z birikmalari borki ,ularni shundayligicha asli holicha tarjima qilib bo'lmaydi , bu hollarda uning muqobilini izlash talab etiladi . Bu hol ayniqsa ingliz tili va o'zbek tillaridagi tarjimalarda ko'p kuzatiladi . Erkin birikmalarni tarjima qilish muammo tug`dirmaydi. Agar erkin birikmalardagi so`zlardan biri ko`chma ma’noda qo`llansa, uni tarjimada berish qiyinlashadi. Ingliz tilida iboralarning bir nechta turi mavjud bo`lib, ularning har-birini tarjima qilishda alohida yondashuv talab etiladi. Birinchi turdagi so`z birikmasi sifat+ ot turi. Ularning semantik strukturasi bir-biridan katta farq qiladi. Bu birikmada qo`llanilgan otning xususiyatini va sifatini belgilaydi. Agar ingliz tilidagi free educational institution birikmasini olsak, free so`zi institution so`zi bilan aloqasi yo`q, bu degani ba’zi hollarda sifatlar otning xususiyatlari va sifatidan tashqari u bilan bog`liq tushunchalarni ham ifodalashi mumkin. Yana bir misol: ingliz tilidagi amedical man birikmasini tarjima qilishda astout person birikmasini tarjima qilishda qo`llangan usuldan foydalanib bo`lmaydi. Ingliz tilidagi astout person o`zbek tiliga “to`ladan kelgan” yoki “semiz odam” deb tarjima qilinadi. MAIN PART Ingliz tilidagi amedical man birikmasini o`zbek tiliga tarjima qilishda so`zma-so`z tarjima to`g`ri kelmaydi. Bu yerda ikki so`z bitta ma’noni ifodalaydi va “shifokor” deb o`giriladi. O`zbek tilida ham bunday bitta ma’noni ifodalovchi birikmalarni ko`plab uchratishimiz mumkin. Masalan: tog` qo`yi, malla sochli, devor soati va hokazo. Bir otni bir necha sifat aniqlab kelishi mumkin bo`lgan hollar ham uchraydi. Bunda aniqlanmish bo`lib ot kelishi mumkin. Masalan, temir xotin, ichkari uy kaliti kabilar. Ingliz tilida aksariyat hollarda otlarni aniqlab kelgan so`zlarni (bular ot ham, sifat ham bo`lishi mumkin) qaysi biri ekanligini aniqlash mushkul bo`ladi. Masalan, retail philanthropy business birikmasi nima ma’no anglatganini bir qarashda anglash oson emas, chunki uni ikki xil tushunish mumkin. O`zbek tilida bunday hollar deyarli uchramaydi. Ingliz iboralarining yana bir xususiyati otni aniqlab kelgan sifat tushirib qoldirilgan hollar ham uchraydi. Masalan, dry pruning iborasini olsak. Bu iboraning so`zma-so`z tarjimasi “quruq butash” bo`ladi. So`z birikmasining ma’nosi daraxt shoxlari quruq bo`lgan paytda qilingan butashni ifodalaydi. Tarjima jarayonida so`z birikmalarining semantik hamda tuzilish xususiyatlarini hisobga olish lozim. Bunda birinchi navbatda otni tarjima qilib olish tavsiya etiladi, chunki qanday aniqlanmish qo`llanmasin hammasi otni aniqlab keladi va ot gapda eng muhim ma’noni ifodalaydi. Tarjimonning keyingi vazifasi gapdagi ma’no guruhlarini ajratib olish hisoblanadi. Gapning ma’no guruhi ajratib olingach, ot va sifat o`rtasidagi grammatik aloqalar turi aniqlanadi. Otdan oldin kelgan so`z va so`zlar, uni aniqlab keladi, ularni agar gap ingliz tilidan o`zbek tiliga tarjima qilinsa, uni o`zbek tili grammatikasi qoidalari asosida va aksincha, agar gap o`zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilinsa, ingliz tili grammatikasi normalariga asoslanib tarjima qilinadi. Aksariyat hollarda ingliz va o`zbek tili Journal of Innovations in Social Sciences Volume: 01 Issue: 01 | 2021 ISSN: XXXX-XXXX 24 erkin birikmalarning tarkibi ikki tilda ham mos kelishi mumkin: Strategic Arms Limitation Treaty — Strategik qurollarni cheklash shartnomasi. Bunday tarkibda aniqlovchi bo`lgan iboralarni tarjima qilishning bir necha usuli mavjud: Ingliz tilidagi ot oldidan kelgan aniqlanmish o`zbek tilida ham shu tartibda tarjima qilinadi: acheap ticket — arzon chipta, an expressive word — ifodali so`z. Ingliz ot+ot shaklida kelgan ibora ham huddi yuqoridagidek tarjima qilinadi, bunda o`zbek tilidagi iboraga bir nechta ibora to`g`ri kelishi mumkin: opposition leader — muxolifat lideri, oppozitsiya lideri. Otni aniqlab kelgan inglizcha iboralar o`zbek tiliga bog`lovchilar yordamida tarjima qilinadi: youth unemployment — yoshlar o`rtasidagi ishsizlik. Ingliz tilidagi aniqlanmish va ot o`zbek tiliga izohlovchi orqali tarjima qilinishi mumkin: his millionaire friend — uning millioner do`sti. Ba`zan ingliz iboralaridan bir qismi tasviriy yo`l bilan, ya’ni bir necha so`z yordamida tarjima qilinishi mumkin: abargain counter — narxi tushurilgan mollar do`koni. Ingliz tilini tarkibida aniqlovchi bo`lgan iboralarni tarjima qilishda aksariyat hollarda ibora tarkibidagi muayyan so`zni yoki otni boshqa otga o`zgartirish zarur va tavsiya etiladi. Masalan, free educational institutions o`zbek tiliga “bepul o`qiladigan oily o`quv yurtlari” deb tarjima qilinishi lozim, chunki free so`zi institutions otini emas, balki educational so`ziga aloqasi bor. Huddi shu fikrParliamentary Labour Party birikmasiga ham aloqador. Bu iborani o`zbek tiliga “Leyboristlar partiysining parlament fraksiyasi” deb tarjima qilish o`zbek tili grammatikasining qoidasiga to`liq muvofiq keladi.Tarjimani to`liq berish maqsadida ba`zi hollarda aniqlovchini ayni shu gapda qo`llangan boshqa ot bilan tarjima qilish maqsadga muvofiq bo`ladi. Misol tariqasida dismal array of titles birikmasini ko`rib chiqaylik. Bu iborani o`zbek tiliga so`zma-so`z tarjima qilish ma’noga putur yetkazadi, shuning uchun uni dismal so`zining aniqlovchisi titles otini emas, balki array otini aniqlab kelganligi uchun birikmani eng yomon (eshitiladigan yoki quloqqa yoqmaydigan) laqablar yig`indisi deb tarjima qilishga to`g`ri keladi. Aksariyat hollarda ingliz tilidagi aniqlanmishli iboralar o`zbek tiliga ravishli iboralar bilan tarjima qilinadi: to be to have to give + A + N phrase to take Yuqoridagi namunalarga quyidagi misollarni keltirish mumkin: to have a good sleep — yaxshi tiniqib uxlamoq, to take a deep breath — chuqur nafas olmoq, to give a loud whistle — qattiq hushtak chalmoq, to have a good lunch — yaxshi, mazali taom yeb tushlik qilmoq va shu kabilar. Ingliz tilidan o`zbek tiliga tarjima qilishda shunday hollar uchraydiki, turli ekstrolingvistik omillar ta’sirida tarkibida fe’lli iboralar mavjud gaplar va ularning tuzilishi butunlay o`zgarib ketadi. Masalan, “He had “I don’t know expression” in his face.” — Uning yuzi, hech narsa bilmasligini ifodalab turardi. Ko`chma yoki obrazli turg`un birikmalar tarjimasi alohida e’tiborni talab etadi. Bunday iboralarning asosiy xususiyati ularning komponentlari yig`indisidan anglab olish qiyinligi bilan xarakterlanadi. Turg`un birikmalar ma’nosi alohida olingan so`zlardan emas, balki ularning yig`indisidan kelib chiqadi. Obrazga asoslangan turg`un birikmalar matnni ifodali hamda stilistik jihatdan bo`yoqdor bo`lishini ta’minlaydi. Asliyat matnining bo`yoqdorligi tarjimada ham o`z aksini topishi va ifoda vositalarining to`liq saqlanishini talab etadi. Tarjimon matnning ifodali va bo`yoqdorligini ta’minlash maqsadida tarjima matnida ham adekvat va obrazli turg`un birikmalarning variantini topishi lozim bo`ladi. Tarjima nazariyasi bo`yicha nashr etilgan adabiyotlarda bunday birikmalarni tarjima qilishning to`rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi. Ular quyidagilardan iborat: 1) obrazni qanday bo`lsa shundayligicha saqlash; 2) obrazni qisman o`zgartirish; 3) obrazni butunlay Journal of Innovations in Social Sciences Volume: 01 Issue: 01 | 2021 ISSN: XXXX-XXXX 25 boshqa obraz bilan almashtirish; 4) tarjimada butunlay obrazni saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish. Odatda universal yoki internatsional obrazlar tarjimada to`liq saqlanadi. Bunday frazeologik birikmalar tarixiy, afsonaviy, diniy, mistik, mifologik va shu kabilarga asoslangan bo`ladi. Masalan, in the seventh heaven — yettinchi osmonda. Bunday frazeologik birikmalar asliyatning tarjima tilidagi ekvivalentlari deb ataladi. Tarjimada to`liq ekvivalentga ega frazeologik birikmalar deyarli hech qanday muammo tug`dirmaydi, chunki ular stilistik hamda pragmatik jihatlardan bir xil qiymatga, ma’noga, ifoda usuli va ta’sir kuchiga ega bo`ladi. Ba’zan asliyatdagi obrazli frazeologik birlikni tarjima tilida muqobili bo`lmasa ham saqlab qolish imkoniyati bo`ladi. Bunga kalkalash yo`li bilan erishish mumkin. Masalan, nothing comes out of the sack but what was in it — qopda nima bo`lsa, shu chiqadi yoki qozonda bori cho`michga chiqadi. Bu usul obrazli frazeologik birlikning ma’nosi shaffof bo`lgan taqdirda, ya’ni uni hamma oson tushungan holdagina qo`llash mumkin. Frazeologik birikmalar tarkibidagi so`zlar ko`chma ma’noda qo`llanilgan bo`lsa-da, ularning lug`aviy ma’nosi aniq bo`lsa, uni tarjima qilishda kalkalashdan foydalanish matnni, matndagi informatsiyani hamda matndagi g`oyani tushunishni osonlashtiradi, tarjima muqobilligini ta’minlaydi. Kalkalash aksariyat hollarda obrazli frazeologik birikmalarni oddiy frazeologik, ya’ni, erkin birikmalarga aylantirib qo`yadi. Bu usulning qanchalik to`g`ri tanlanganligini tarjima sifati ko`rsatadi. Aksincha, frazeologik birikma tarkibida qo`llangan so`z ma’nolari shaffof bo`lmasa, kalkalash usulidan foydalanish matnda qo`llangan ko`chma ma’noli so`zlarni qisman, ba’zan esa to`liq tushunmaslikka olib keladi. Masalan, ingliz tilidagi to send somebody to Coventry turg`un frazeologik birligini tushunish uchun undagi so`zlar ma’nosi yoki ma’nolar yig`indisi yetarli bo`lmaydi, chunki bu frazeologik birlik na yubormoq va na Koventri so`zining ma’nosiga bog`liq. Bu iboraning tarjimasi “baykot qilmoq” fe’liga to`g`ri keladi. CONCLUSION Aksariyat hollarda asliyat va tarjima tillarida bir xil fikr ifodalanadi, biroq ular obrazlari bilan bir- biridan farq qiladi. Ularning har ikkisi bir xil ko`chma ma’noga ega bo`ladi. Bunday hollarda obrazlar o`rtasida mavjud ozgina farq hisobga olinmasligi lozim. Bunda tarjima qilinayotgan frazeologik birlikdagi obraz tarjimada ba’zi bir, aniqroq aytadigan bo`lsak, qisman o`zgarishga uchraydi. Shunday bo`lsa-da tarjima adekvat hisoblanadi: afine suit does not make a gentleman — kiyim odamni bezamaydi, aburnt child dreads the fire — og`zi qaynoq sutda kuygan, qatiqni ham puflab ichadi. Ikkinchi misolda ingliz va o`zbek frazeologik birikmalari o`rtasida muqobillik yo`qdek ko`rinadi. Chunki birlikning birorta so`zi bir- biriga to`g`ri kelmaydi, biroq frazeologik birlikda ifodalangan obraz deyarli bir xil — olovdan va qaynoq narsadan qo`rqish ma’nosi berilgan. Ikkala turg`un birlikda berilgan ma`no umumlashtirilgan. Yana birikkita misolni tahlil qilib chiqaylik: look not a gift horse in the mouth — berganning betiga qarama, to lay by a rainy day — qora kunga saqlamoq/qoldirmoq va hokazo. Har bir xalqning til boyligi, jumladan frazeologik birikmalari uning tarixi, madaniyati, urf-odatlari, turmush tarsi, mentaliteti va xarakterli xususiyatlari aks ettiradi. Journal of Innovations in Social Sciences Volume: 01 Issue: 01 | 2021 ISSN: XXXX-XXXX 26 REFERENCES 1. Kunin A.V. English phraseology (theoretical course). - M .: Publishing house "Vysshaya Shkola", 1970. - 344 p. 2. Kunin A. V. Course of phraseology of modern English. - Dubna: Phoenix, 2005. 3. Kunin A. V. Basic concepts of phraseology as a linguistic discipline and the creation of an English-Russian phraseological dictionary: - M., 1964. –38 p. 4. 4.Muminov O. English Lexicology. Tashkent 2006.-109-116b. Yüklə 47,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|