Ijtimoiy fanlar ” kafedrasi falsafa

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 


KATEGORIYALARI 

81
struktura sistemadagi o‘zaro ta’sir va aks ta’sir qiluvchi moddiy tarkiblarni elementlarga 

aylantiradi. Dialektika uchun sistema, struktura va element kategoriyalarining o‘zaro

aloqadorligini, ularning bir-biriga o‘tishlarini va har biriga xos alohida xususiyatlarini ko‘rsatish, 
ularning o‘zaro umumiyligi va bir-biridan farqlarini aniqlash ayniqsa muhimdir.
Struktura narsa va hodisalardagi, ulardan tashkil topgan sistemalardagi o‘zaro bog‘liq 
quyidagi uch ma’noni ifodalaydi:
1.

Struktura narsa yoki hodisaning bir xil yoki har xil jinsligini, uning muayyan nisbiy

mustaqil qismlarga, elementlarga, komponentlarga bo‘linishini ifodalaydi.
2.

Struktura narsa yoki hodisani tashkil etuvchi qismlar, bo‘laklar, komponentlar va 

elementlarning o‘zaro bir-biriga ta’sir va aks ta’sirlarini, ular o‘rtasidagi aloqadorlik va

bog‘lanishlarni, bu bog‘lanishlarga oid qonuniyatlarni ifodalaydi.
3.

Struktura, nihoyat, narsa yoki hodisaning qanday elementlardan tashkil 

topganligidan qat’iy nazar, bu elementlarning organik birligini, ularning yaxlitligi va bir

butunligini ifodalaydi. SHuning uchun strukturani bilish bu, birinchidan, uning elementlarini 
aniqlash, ikkinchidan, mazkur elementlarning o‘zaro aloqadorliklarini aniqlash, nihoyat,
uchinchidan, bu elementlar bir butunligining o‘ziga xos tabiatini tushunib olishdir.
Demak, struktura kategoriyasi butun bir sistemani tashkil etuvchi elementlar
aloqadorligining o‘ziga xos usullarini va bu bir butunlik doirasidagi elementlarning o‘zaro 
munosabatlarini ifodalaydi. Bunda har bir element strukturaning nisbiy mustaqil komponent
bo‘lishi bilan birga, o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida birlashib, bir butun sistemani vujudga 
keltiradi.
Keyingi vaqtlarda tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlar sohalarida tadqiqot ob’ektini 
chuqurroq o‘rganish maqsadida sistemali yondashish, strukturaviy analiz usullari ishlab chiqildi.
Bu usullarning qo‘llanilishi ularning samaradorligi va istiqbolli ekanligini ko‘rsatmoqda.
Ayniqsa, sistemali
yondashish usuli 
o‘zining muhimligi, o‘rganilayotgan predmet va
hodisalardagi barcha aloqadorlik va bog‘lanishlarni hisobga olishi bilan dialektik usullarning 
tarkibiy qismini tashkil etadi.