Ijtimoiy pedagogika

2.1.Bolani Ijtimoiy shakllantiruvchi asosiy omillar.
Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Ma’lumki, hayot davomida inson jismoniy va ruhiy jihatdan o’zgarib boradi. Lekin bolalik, o’smirlik va o’spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo’ladi. Bola mana shu yillarda ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan o’sishi, o’zgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga yetadi. Tarbiya, irsiyat (nasl) va muhit bolaning rivojlanishida asosiy o’rin tutadi.Agar ana shu uchta omil bolaga ijobiy ta’sir qilsa, u kelajakda barkamol inson bo’lishi va salbiy tomondan ta’sir qilsa, badaxloq kimsaga aylanishi mumkin.Bolaning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar haqida Islom dini va ulamolarning asarlarida yetarlicha fikr va mulohazalar bildirilgan. Shu bilan birga bolaning rivojlanishi haqida G’arb faylasuflari ham o’zlarining qarashlarini bayon qilishgan. Quyida biz G’arb va Islom dunyosining bolaning shakllanishiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar haqidagi fikrlarini keltirib o’tamiz.Bolaning shakllanishi haqida G’arb faylasuflarining fikrlari.Biologik yo’nalish – bu yo’nalish tarafdorlari odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy – biologik (irsiy) omillar hal qiluvchi rol o’ynaydi deb biladilar. Ularning fikricha, bola ona qornidalik vaqtida avlod-ajdodlardan o’tgan tug’ma xususiyatlargina rivojlanadi. Ular tarbiya va muhitning rolini cheklab qo’yishadi. Yo’nalishning tarafdorlari Aristotel, Platon hisoblanadi.Preformizm yo’nalishi – XVI asr falsafasida vujudga kelgan bu oqim namoyandalarining fikricha, bo’lajak shaxsga tegishli barcha xususiyatlarga bola ona qornidaligidayoq ega bo’ladi. Ular tarbiya va muhitning rolini butunlay inkor etishidi.Bixeviorizm yo’nalishi – bu oqimga amerikalik pedagog va psixolog E.Torandayk asos soldi.
Uning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari, jumladan, ong va aqliy xususiyat ham nasldan naslga o’tadi. Bu bilan E.Torandayk tarbiyaning shaxs rivojlanishiga ta’sirini butunlay inkor etadi va uni shaxsning xususiyatlariga ta’sir etishdan ojiz deb biladi. Insonning shakllanishida Islom dini va mutafakkirlarning fikrlari Islom dini va mutafakkirlarning asarlarida bolaning shakllanishi uchun tarbiya, irsiyat va muhit ta’siri alohida ta’kidlangan. Shu uch omilning ichida tarbiyaning roli, ayniqsa, ahamiyatli hisoblanadi. Ammo tarbiya
ta’sirining kuchi va natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi bilan belgilanadi. Chunki nasl va muhitda kamchilik bo’lsa, tarbiyaning ta’siri Sezilmasligi mumkin. Quyida biz uchta omil haqida Islom dini va ulamolarning qarashlarini keltiramiz.Bolaning shakllanishida tarbiyaning ahamiyatiTarbiya – inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi va eng muhim omil hisoblanadi. “Tarbiya” arabcha so’z bo’lib, o’stirdi, rahbarlik qildi, isloh qildi degan ma’nolarni bildiradi.Islom ulamolaridan Rog’ib Asfihoniy tarbiyani quyidagicha ta’rif qiladi: “Tarbiyabir narsani bir holdan ikkinchi holga o’tkaza borib, batamom nuqtasiga yetkazishdir. Tarbiyaning ma’nolaridan biri, insonning diniy, fikriy va axloqiy quvvatlarini uyg’unlik va muvozanat ila o’stirishdir ”.Tarbiyani insonga yetkazishda ota-onaning o’rni beqiyosligini Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) ta’kidlaydilar. Abu Hurayra(roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Har bir tug’ilgan bola faqat fitrat (sof tabiat) bilan tug’iladi. Bas, ota-onasi uni yahudiy yoki nasroniy yoki majusiy qiladi...”. Bu hadisi sharifdan irsiyat, ya’ni biologik omil insonni shakllanishida asosiy o’rin tutadi degan fikrni ilgari suruvchi G’arb faylasuf va oqimlarining fikrlari asossiz ekanini va tarbiyaning muhimligini bilib olamiz. O’rta Osiyolik mutafakkirlardan Forobiy va Abu Ali ibn Sino inson tarbiyasiga ta’sir etadigan omillar ahamiyatiga e’tibor berganlar.Forobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta’kidlab: Munosib inson bo’lish uchun insonda ikki xil imkoniyat: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati bor. Ta’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yo’ldir...” deydi. Abu Ali ibn Sino oila tarbiyasida ota-onaning o’rniga alohida to’xtalib: “Bola tug’ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo’yishi, so’ng uni yaxshilab tarbiya qilishi kerak... Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo’ladi” degan fikrni ilgari suradi.Bolaning shakllanishida irsiyat (nasl)ning ahamiyatiBola shaxsining rivojlanishida naslning ta’siri deganda ota-onadan bolaga meros bo’lib o’tadigan jismoniy xususiyatlari (tananing tuzilishi, sochining, ko’zining, terining rangi, bo’y-basti) shuningdek, tananing vertikal holdagi harakati, tafakkur va nutq rivojlanishi, mehnat qilish qobiliyati, tug’ma holatda o’tadigan qobiliyatlar va xususiyatlar tushuniladi. Islom dinida naslga alohida e’tibor qaratiladi. Chunki nasl pokiza va ota-ona ma’rifatli, axloqli bo’lsa, bu xususiyatlar tug’ma holatda bolaga o’tadi va kelajakda komil insonga aylanadi. Agar ota-ona ma’rifatdan yiroq va Axloqsiz bo’lsa, ulardan tug’iladigan farzand jamiyatga zarar keltirishi mumkin. Lekin ota-onadan tug’ma holatda o’tadigan qobiliyat va xususiyatlar o’z holicha
rivojlana olmaydi, go’yo u “mudroq” holda bo’lib, uning uyg’onishi – rivojlanishiuchun qulay muhit va muttasil tarbiya kerak.Bolaning shakllanishida muhitning ahamiyatiBola kamolotiga ta’sir etadigan omillardan biri tashqi muhit hisoblanadi. Muhit deganda kishiga tabiiy ta’sir etadigan tashqi voqealar majmui tushuniladi. Bunga tabiiy muhit, oila muhiti va ijtimoiy muhit kiradi.Tabiiy (geografik) muhit – insonning hayot tarziga, xarakteri va mehnat faoliyatiga ta’sir etadi. Masalan, shimolda istiqomat qilayotgan inson, janubda yashayotgan insondan nafaqat jismoniy ko’rinishi, shu bilan birga ruhiyati, dunyoqarashi va xususiyatlari bilan ham ajralib turadi.Oila muhiti – insonning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Chunki bola ko’z ochib ota-onasini, qarindosh-urug’ini ko’radi. Uning jismoniy va ruhiy rivojlanish davri oila ta’sirida shakllanadi. Agar oilada islomiy muhit mavjud bo’lsa, bolaning axloqi go’zal va fazilatli bo’lib ulg’ayadi.Ijtimoiy muhit – ishlab chiqarish munosabatlari va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar insonga alohida ta’sir ko’rsatadi. Ijtimoiy aloqa, ya’ni insonlararo o’zaro munosabatlar natijasida odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlarni egallaydi. Jamiyatda ma’naviy muhit yaxshi, adolat ustuvor bo’lsa, inson faoliyatiga ijobiy ta’sir qilishi va aksincha bo’lsa, salbiy ta’sir ko’rsatadi.Demak, insonning kamolotga yetishiga ta’lim-tarbiya, muhit va irsiyat muhim hisoblanadi. Nega bugungi kunda o’tmishda yashab o’tgan Imom Buxoriy, Forobiy, Beruniy va G’azzoliy kabi olimlarga o’xshagan insonlarni uchratmaymiz? Chunki ularning irsiyati toza, ota-onalari solih va soliha bo’lishgan, ular yashagan davrda ilm, ma’rifat va taraqqiyot o’zining cho’qqisiga chiqdi, ya’ni muhit yaxshi bo’lgan va eng asosiysi, ajdodlarimizning tarbiyasiga mas’ul bo’lgan ota-onalari va ustozlari o’z vazifalarini a’lo darajada bajarishgan, tarbiyalarida nuqson bo’lmagan. Agar farzandlarimizning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi bu omillardagi nuqsonlarni bartaraf etsak, albatta kelajak avloddan Imom Buxoriy, G’azzoliyga o’xshagan zabardast olimlar yetishib chiqadi.Bolalarning ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishi muammosi maktabgacha ta’lim nazariyasi va amaliyotida faol ishlab chiqilgan muammolardan biridir. Shu bilan birga, hayot yo’lining har bir bosqichida, L.S. Vygovskiyning fikriga ko’ra, rivojlanishning ma’lum ijtimoiy vaziyatlari bolaning uni o’rab turgan ijtimoiy voqelikka o’ziga xos munosabati sifatida shakllanadi. L.S.ning fikricha. Vygovskiyning so’zlariga ko’ra, rivojlanishning ijtimoiy holati “to’liq va to’liq shakllar va yo’lni belgilaydi, buning natijasida bola yangi shaxsiy xususiyatlarni oladi, ularni ijtimoiy voqelikdan rivojlanishning asosiy manbai, ijtimoiy shaxsga aylanadigan yo’l sifatida oladi”. Rivojlanishning ijtimoiy holati, shu jumladan munosabatlar tizimi, ijtimoiy o’zaro ta’sirning turli darajalari, faoliyatning turli turlari va shakllari shaxs rivojlanishining asosiy sharti sifatida qaraladi. Bu holat inson tomonidan o’zgartirilishi mumkin, xuddi uning imkoniyatlariga mos kelmasligini tushunib, uning atrofidagi dunyoda o’z o’rnini o’zgartirishga harakat qiladi.

XULOSA
Ijtimoiy va shaxsiy rivojlanish – bu bolaning o’ziga, boshqa odamlarga, atrofdagi dunyoga ijobiy munosabatini, bolalarning kommunikativ va ijtimoiy kompetentsiyasini rivojlantirish. Bolaning to’liq ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishining eng muhim asosi uning o’zini ijobiy his qilishidir: o’z qobiliyatiga ishonch, u yaxshi, uni sevadi Bolaning ijtimoiy dunyo haqidagi tasavvurlari uning olgan bilimlari asosida shakllanadi. Bolalarda shakllangan ijtimoiy tajribada bilim turli funktsiyalarni bajarishi mumkin. Funksiyalardan biri informativdir, ya’ni bilim ijtimoiy voqelikning turli tomonlari haqida ma’lumot olib boradi. Bola oladigan boshqa bilimlardan farqli o’laroq, ijtimoiy dunyo, odamlar, ularning munosabatlari va faoliyati to’g’risidagi bilimlar, albatta, hissiy bo’lishi kerak, hissiyotlarni keltirib chiqaradi. Ular hissiyot bilan ranglanishi, hissiyotlarni keltirib chiqaradigan potentsialni o’z zimmasiga olishi kerak, chunki bunday bilimlarning asosiy maqsadi paydo bo’lgan dunyoqarashga, munosabatga va atrof-muhitga faol-samarali munosabatga ta’sir qilishdir. Emotsional funktsiyaning bolaga ta’siri o’rganilayotgan ob’ektga qiziqishda, jonli ekspressiv reaktsiyalarda (kuladi, yig’laydi), ko’p marta takrorlashni so’rashda (ertak o’qish va hokazo) namoyon bo’ladi. Maktabgacha tarbiyachi, go’yo, uni bosib olgan taassurotlar va his-tuyg’ulardan zavqlanadi. Bu holat ijtimoiy tuyg’ularni tarbiyalash, ularni rivojlantirish uchun juda muhimdir. Ba’zi ijtimoiy tuyg’ular bola uchun mutlaqo mumkin emas (burch tuyg’usi, milliy g’urur, vatanparvarlik va boshqalar). Har doim ham bolalar kattalarning qayg’usi yoki quvonchining sababini tushuna olmaydi, ya’ni bolada insoniy his-tuyg’ularning butun gamuti mavjud emas. Maktabgacha yoshdagi bolalar urushlar paytida kattalarning qahramonligi haqidagi bilimlarni hissiy jihatdan katta qiziqish bilan idrok etadilar (tartibga solish funktsiyasi – bu bilimlarni muayyan harakatlar va harakatlarga loyihalashda ko’rinadi). Faoliyat maktabgacha yoshdagi bolani ijtimoiy voqelik va shaxsiyat rivojlanishi bilan tanishtirishning muhim shartidir. Faoliyat, ayniqsa qo’shma faoliyat, ijtimoiy tajribani uzatishning o’ziga xos maktabidir. So’zda emas, balki amalda bola kattalarning bir-biri bilan qanday munosabatda bo’lishini, qanday qoidalar va me’yorlar o’zaro munosabatlarni yoqimli qilishini ko’radi va tushunadi. Bola kattalar va tengdoshlari bilan birgalikdagi faoliyat jarayonida ularni tabiiy sharoitda kuzatish imkoniyatiga ega. Faoliyatda bola nafaqat ta’lim ob’ekti, balki ushbu jarayonning sub’ekti hamdir. Maktabgacha yoshdagi bola empatiyani, tajribani o’rganadi, o’z munosabatini ko’rsatish va uni yoshga mos keladigan faoliyatning turli shakllari va mahsulotlarida aks ettirish qobiliyatini egallaydi. O’yin bolaga uning atrofidagi hayotni modellashtirishning qulay usullarini beradi, bu unga erishish qiyin bo’lgan haqiqatni o’zlashtirishga imkon beradi (A.N. Leontiev). Eng muhim voqealar bolaning o’yinlarida aks etadi, ulardan jamiyatni nima tashvishga solayotganini, bolalarda qanday ideallar shakllanayotganini kuzatish mumkin. O’yinda atrofdagi dunyo voqealarini aks ettirgan holda, maktabgacha tarbiyachi go’yo ularning ishtirokchisiga aylanadi, dunyo bilan tanishadi, faol harakat qiladi